Współczesne treści i metody edukacji leśnej
CEL, TRE CI I METODY WSP CZESNEJ EDUKACJI LE NEJ
Według Wincentego Okonia uczenie się jest procesem, w toku którego na podsta-wie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i dzia-łania lub następuje zmiana wcześniejszych zachowań (Okoń 1987). Żeby w sposób celowy kreować zmianę postępowania, musimy w odpowiedni sposób dobrać treści kształcenia. Współczesnym treściom kształcenia stawianych jest wiele wymagań, które dotyczą: społeczeństwa, kultury, nauki, psychologii, dydaktyki czy koncepcji progra-mowych. (Kupisiewicz 1984). Dobór treści kształcenia zależy od wielu czynników, ale niewątpliwie najistotniejszym z nich jest cel edukacyjny, jaki nam przyświeca. Klasycz-na edukacja leśKlasycz-na, realizowaKlasycz-na w Lasach Państwowych, zdefi niowała swoje cele w Za-rządzeniu 57 DGLP z 2003 roku. Załącznik nr 1 do tego zarządzenia zawiera „Kierunki rozwoju edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych”. W bardzo dokładny sposób określono w nich dziewięć obszarów działania edukacji leśnej, każdemu z nich przypisując dodatkowo: kierunek działania, cele i zadania. Analiza tego dokumentu po-zwala sprecyzować wiele spójnych z EZR celów, środków realizacji celów i założeń, opisanych w zarządzeniu głównie jako „kierunki działania”, rzadziej jako „cel”. Chcie-libyśmy zwrócić szczególną uwagę na następujące zapisy „Kierunków rozwoju eduka-cji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych”:
– dążenie do pełnego wykorzystania środków masowego przekazu dla realizacji celów poznawczych, kształcących i wychowawczych, mogących podnieść po-wszechną świadomość społeczną i zrozumienie zasad zrównoważonego rozwoju w leśnictwie oraz roli leśników w polityce ekorozwoju;
– w oparciu o rozpoznanie potrzeb Lasów Państwowych i oczekiwań społecznych kształ-towanie wiedzy, umiejętności i systemu wartości społeczności lokalnych, regionu i kra-ju, odnoszących się do znajomości środowiska przyrodniczego, jego funkcji i zagrożeń, ze szczególnym uwzględnieniem lasów i prowadzonej w nich gospodarki leśnej;
– zachęcanie do czynnego udziału ogółu społeczeństwa w rozwiązywaniu współcze-snych problemów ochrony środowiska leśnego;
– budowanie pozytywnego wizerunku leśnika poprzez prezentowanie zadań, jakie wykonuje oraz problemów, z jakimi się spotyka w realizacji wielofunkcyjnej roli lasów;
1 Grupa robocza European Network Forest Pedagogics FCN-Subgroup-Forest Pedagogics http://
www.unece.org/forests/information/fcn.html
2 Opis wspólnej europejskiej strategii edukacji leśnej dostępny na stronie www.forestpedagogics.
eu/portal/2018/01/15/subgroup-is-getting-action-plan-into-motion/
– wychowanie społeczeństwa obywatelskiego, świadomego praw i obowiązków obejmujących kulturę obcowania z lasem oraz potrzeby wynikające z zasad trwałe-go i zrównoważonetrwałe-go rozwoju;
– kształcenie kadry leśnej w zakresie edukacji i komunikacji społecznej; nadawa-nie programom szkoleń wymiaru etycznego, opartego na holistycznym rozumieniu kultury jako fundamentalnej idei edukacji ekologicznej;
– integracja wiedzy z zakresu edukacji i komunikacji społecznej z kształceniem zawodowym obejmującym problematykę wdrażania zrównoważonego rozwoju w leś nictwie;
– popularyzacja wiedzy naukowej i praktycznej z zakresu poprawy stanu środowiska leśnego, ochrony przyrody oraz nowych, przyjaznych lasom technologii;
– doskonalenie wiedzy i umiejętności praktycznych z zakresu gospodarki leśnej opartej na zasadzie zrównoważonego rozwoju;
– tworzenie programów rozwijających interdyscyplinarne podejście do środowiska leśnego i gospodarki w lasach, łączące wiedzę oraz umiejętności z wielu dziedzin nauki i praktyki;
– kształtowanie i włączanie do programów nauczania pozytywnych zwyczajów kul-turowych w środowiskach lokalnych, dotyczących relacji człowiek–las;
– wdrażanie projektów edukacyjnych, służących rozwijaniu i wzmacnianiu zamiło-wania do lasu oraz rozbudzaniu i utrwalaniu poczucia odpowiedzialności za trwałe jego istnienie;
– rozbudzanie zaufania do leśników prowadzących gospodarkę w lasach, w oparciu o sukcesy zawodowe związane z ekologizacją i trwałym rozwojem leśnictwa oraz praktyczną ochroną przyrody.
Zapisy „Kierunków rozwoju edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwo-wych” powstałe w 2003 roku, są więc jak najbardziej nowoczesne i spójne z ideą EZR.
Znajdziemy tutaj zapisy mówiące o zasadach i podstawach zrównoważonego rozwoju, kształtowaniu systemu wartości w społeczeństwie, kreowaniu społeczeństwa obywa-telskiego, podkreśleniu wymiaru etycznego, popularyzacji praktycznych umiejętności i nowych technologii, interdyscyplinarnym edukowaniu, uszanowaniu wartości kulturo-wych czy kształtowaniu odpowiedzialności za przyszłość i trwałość lasów.
W nieco inny sposób cele edukacji leśnej społeczeństwa zostały podane w drugim załączniku do Zarządzenia Nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 9 maja 2003 roku w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w La-sach Państwowych. Załącznik nr 2 zawiera „Wytyczne do tworzenia programu edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwie”, które określają cele edukacji leśnej następująco:
– upowszechnianie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym oraz o wielofunk-cyjnej i zrównoważonej gospodarce leśnej,
– podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie racjonalnego i odpowiedzial-nego korzystania ze wszystkich funkcji lasu,
– budowanie zaufania społecznego do działalności zawodowej leśników.
Mamy tutaj skonkretyzowanie celów edukacji leśnej do upowszechnienia wiedzy, podnoszenia świadomości w stosunkowo wąskim zakresie i postawienie za cel działal-ności edukacyjnej budowania zaufania społecznego do leśników.
Wydaje się jednak, że są to bardzo dobrze określone środki do osiągnięcia celu, a nie cele same w sobie. Na pewno upowszechnianie wiedzy i podnoszenie świadomo-ści w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego korzystania ze wszystkich funkcji lasu będzie nas prowadziło do pewnej zmiany, której kierunek został określony w pierw-szym załączniku i zmiana ta jawi się jako cel edukacji leśnej. Zmiana ta będzie trwała, jeżeli będzie wynikiem własnego doświadczenia i rozwoju własnej świadomości oraz umiejętności samodzielnego analizowania informacji, czyli dokona się na podstawie krytycznego myślenia. Wydaje się, że cel edukacji leśnej mógłby zostać określony jako
‘kształtowanie krytycznego myślenia i świadomości w celu podejmowania odpowie-dzialnych decyzji związanych ze środowiskiem’. Tak postawiony cel edukacji leśnej za-wiera w sobie postulaty zawarte w „Kierunkach rozwoju edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych” i daje możliwość realizacji postulatów EZR.
Jakie treści powinna nieść ze sobą edukacja leśna, aby sprostała postawionemu celowi? Czy treści opisane w Załączniku nr 2 do Zarządzenia 57 z 2003 roku, czyli:
budowa i funkcjonowanie ekosystemów leśnych; znaczenie lasu: ekologiczne, produk-cyjne i społeczne; zagrożenia i ochrona lasów; ochrona przyrody; zadania leśników i le-śnictwa są katalogiem zamkniętym i pełnym? Czy jesteśmy w stanie osiągnąć efekty założone w „Kierunkach rozwoju edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwo-wych”, trzymając się sztywno tylko tych tematów? Podane powyżej treści wydają się być pewną bazą, na podstawie której można zbudować większość dobrej jakości zajęć edukacyjnych.
Istnieją jednak takie zagadnienia, które pojawiają się w praktyce edukacji leśnej bardzo rzadko, a stanowią ważne tematy społeczne. Mamy na myśli głównie aspekty globalne – globalizacji, deforestacji, zmian klimatu, zagrożeń bioróżnorodności. A jak pisze profesor Paschalis Jakubowicz (2015): „Jako ludzkość jesteśmy na takim etapie rozwoju cywilizacyjnego, w którym traktowanie dóbr naturalnych, z których korzysta-my od zawsze, przeważnie bez umiaru i ograniczeń, wymaga globalnego zrozumienia i globalnego współdziałania”. Dla edukatora leśnego przedstawienie leśnictwa i sytuacji lasów w aspekcie globalnym jest szansą na pokazanie niezwykłości polskiego modelu leśnictwa – jego prawdziwych walorów na tle lasów Europy i świata. Dopiero wskaza-nie problemów w skali globalnej umożliwia zrozumiewskaza-nie przez społeczeństwo poczucia dumy polskich leśników z powodu tego, że „u nas lasów przybywa”. Natomiast zrozu-mienie przyczyn deforestacji na świecie pozwala na korzystanie z papieru toaletowego bez wyrzutów sumienia. Szczególnie istotną cechą edukacji leśnej jest także poruszanie wprost tematyki użytkowania i zarządzania przyrodą, która dla wielu ludzi rozpatry-wana jest w kategoriach działalności związanej z etyką. Naruszeniem pewnego sacrum
lasu. Powinniśmy zauważyć, że użytkowanie lasu i ścinanie drzew budzi w ludziach głębokie, negatywne uczucia pełne niezgody i obawy o sensowność takich działań. Ra-czej nie powinniśmy wymagać od społeczeństwa, aby w sposób naturalny i bezrefl ek-syjny przyjmowało punkt widzenia leśników, dotyczący potrzeby użytkowania lasów.
Aby przekonać ludzi do istoty naszej pracy (polskich leśników) oraz do zrozumienia tego, że jest to działanie zrównoważone, stosunkowo nieszkodliwe dla środowiska przy-rodniczego i niezbędne ludziom, musimy pozwolić im na samodzielne odkrycie zależ-ności, którymi są powiązani z lasami na całym świecie. Musimy pozwolić uczestnikom edukacji na posiadanie wątpliwości i na ich samodzielne rozwiewanie, na podstawie dostarczonych przez edukatorów faktów i ich odpowiedzialnej interpretacji. Niezbędne wydaje się w takim przypadku rozszerzenie treści edukacji leśnej o tematy związane ze świadomą konsumpcją, globalizacją, sprawiedliwością społeczną i innymi wątkami typowymi dla EZR, opisanymi m.in. w Strategii Edukacji na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (Ministerstwo Środowiska 2008) oraz zdefi niowanych przez 17 celów zrów-noważonego rozwoju Agendy 2030 ONZ3, szczególnie że są one wszystkie bezpośred-nio bądź pośredbezpośred-nio związane z lasami i leśnictwem. EZR poszerza pojęcie edukacji leśnej, a także środowiskowej (ekologicznej), która musi się odnieść do coraz szerszego zakresu dziedzin związanych z rozwojem świata i społeczeństw, zapewniając zintegro-wane, holistyczne i interdyscyplinarne podejście do procesu kształcenia.
Aby to zapewnić, również metody kształcenia powinny być dobrane w odpowiedni sposób. Metody podające, charakterystyczne dla klasycznej edukacji leśnej, takie jak:
wykład, pogadanka czy prezentacja są najbardziej rozpowszechnioną formą prowadze-nia zajęć w ośrodkach edukacyjnych, podczas zajęć w szkołach i na ścieżkach eduka-cyjnych. Nie są to jednak skuteczne formy przekazywania wiedzy i informacji. Badania profesora Johna Hattie z Auckland University, określające, jakie czynniki mają najwięk-szy wpływ na polepszenie efektów nauczania, pokazują jasno, że istotny wpływ mają przede wszystkim samoocena i dobre relacje pomiędzy edukatorem i uczniem (Wejner--Jaworska 2014).
Dlatego skuteczna edukacja leśna wymaga zastosowania metod poszukujących i eksplorujących, które aktywnie angażują uczestników edukacji w proces poznawczy.
Pozwalają na samodzielne odkrywanie wiedzy, co związane jest z poprawą samooceny oraz nastawione są na kreowanie dobrych relacji interpersonalnych. Las jest doskona-łym miejscem do organizowania takich aktywnych zajęć i warsztatów, które oczywiście muszą być dopasowane do wieku i poziomu uczestników. Pewną pomocą w tym zakre-sie może być schemat sześciu stopni dojrzałości ekologicznej, opracowany przez człon-ka European Network Forest Pedagogics FCN-Subgroup-Forest Pedagogics, Bjørna Helge Bjørnstada z norweskiego Forestry Extension Institute, który został rekomendo-wany do wdrożenia w koncepcji wspólnej europejskiej strategii edukacji leśnej.
3 Agenda 2030 ONZ http://www.un.org.pl/agenda-2030-rezolucja
2GSRZLHG]LDOQRĞü]DSU]\V]áRĞüĞZLDWD
3RGHMPRZDQLHRGSRZLHG]LDOQ\FKGHF\]ML ]ZLą]DQ\FK]HĞURGRZLVNLHP
=UR]XPLHQLHZVSyá]DOHĪQRĞFLF]áRZLHNDLĞURGRZLVND
=UR]XPLHQLHSRZLą]DĔVLHFLHNRORJLF]Q\FK
8PLHMĊWQRĞFLREVHUZRZDQLDLGRĞZLDGF]HĔSU]\URG\
&LHV]HQLHVLĊSU]\URGąRGF]XZDQLHSU]\MHPQRĞFL]E\FLDZOHVLH WHUHQLH
Rycina 1. Sześ stopni dojrzałości ekologicznej (za: Bjørn Helge Bjørnstad, Forestry Extension Institute in Norway)
Na samym początku procesu staramy się oswoić z przyrodą, nauczyć odczuwać przyjemności z bycia w lesie (terenie). Istotne jest tutaj także przełamanie strachu przed przebywaniem w środowisku naturalnym, strachu przed opuszczeniem ścieżki czy po-łożeniem się w lesie na trawie. Ważne jest samo bycie w lesie i dobre samopoczucie z tym związane. Ten stopień dojrzałości ekologicznej dla osób bez dysfunkcji przypada na okres przedszkolny. Typowymi aktywnościami będą tutaj zabawy ruchowe: bieganie, turlanie się, kolekcjonowanie leśnych skarbów.
Drugi etap to nauka umiejętność obserwowania i doświadczania przyrody i uwiel-biane przez nauczycieli: piętra lasu, gatunki lasotwórcze i większość tak zwanej edu-kacji przyrodniczej. Dobrze zorganizowane warsztaty eduedu-kacji leśnej pozwalają na tym etapie na zdobycie wiedzy o gatunkach występujących w lasach. Możemy sporządzać zielniki, uczyć się rozpoznawać drzewa leśne przy pomocy prostych kluczy, poszuki-wać owadów i badać różnorodność biologiczną, wykonując zdjęcia fi tosocjologiczne.
Ten etap przypada na okres szkoły podstawowej.
Trzeci stopień dojrzałości ekologicznej to zrozumienie powiązań sieci ekologicz-nych. Zrozumienie wzajemnego oddziaływania różnych elementów w ekosystemach na siebie jest kluczem do poznania funkcjonowania świata. Bardzo istotne jest na tym etapie poznanie złożoności nie tylko wewnątrz ekosystemu lasu, ale także wiedza na te-mat innych ekosystemów i ich wzajemnych powiązań. Tete-maty te są omawiane w szkole podstawowej, ale warto je również poruszać w późniejszych etapach edukacji. Zastoso-wać tutaj można różne karty pracy, gry i zabawy symulacyjne czy odgrywanie ról.
Czwarty stopień dojrzałości ekologicznej rozpoczyna etap edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju i kształtowanie postaw, czyli zrozumienie współzależności
człowieka i środowiska. Tworzy się świadomość rozumienia własnego udziału w ko-rzystaniu ze środowiska naturalnego. Pokazujemy tutaj, jak różne potrzeby zaspokaja las i jak wiele linii konfl iktu może powstać przy różnych potrzebach i ograniczonych zasobach. Doskonale sprawdzają się tutaj aktywne metody rozwiązywania problemów jak stoliki eksperckie, odgrywanie ról czy gry symulacyjne.
Kolejnym stopniem na drodze do dojrzałości ekologicznej jest nauka podejmowa-nia odpowiedzialnych decyzji związanych ze środowiskiem. Wiedząc już, w jaki sposób jestem związany ze środowiskiem naturalnym i jaki mogę mieć na niego wpływ, muszę nauczyć się podejmować odpowiedzialne decyzje. Nie jest to wbrew pozorom prosty etap, ponieważ nie wszystkie powiązania są oczywiste i widoczne od razu. Aby lepiej opanować trudną sztukę odpowiedzialnej konsumpcji i świadomych wyborów można się posłużyć grami symulacyjnymi, analizą pochodzenia produktów itp.
Ostatni, szósty stopień dojrzałości ekologicznej to zrozumienie tego, że moje decy-zje związane ze środowiskiem mają realny wpływ na przyszłość świata oraz na jakość życia przyszłych pokoleń. Jest to ważny etap, ponieważ tylko takie przeświadczenie może w trwały sposób zmienić postawę i wpłynąć na realne działania prośrodowiskowe.
Koncepcja sześciu stopni dojrzałości ekologicznej zakłada następujące po sobie etapy procesu poznawczego, który realizowany jest w całości od początku do końca z założeniem końcowego efektu zmiany postaw i wzięcia odpowiedzialności za przy-szłość świata. Zdobywanie kolejnych stopni musi następować po sobie w procesie edu-kacyjnym, opierać się na aktywnym uczestnictwie i samodzielnym odkrywaniu wiedzy.
PODSUMOWANIE
Zmieniający się w bardzo szybkim tempie świat, pełen wzajemnych powiązań i zależności na poziomie: lokalnym, regionalnym i globalnym, szybko rozwijająca się, oparta o światowy internet komunikacja – wywołują poczucie chaosu informacyjnego, zagubienia i utrudniają podejmowanie świadomych decyzji związanych ze środowi-skiem. Edukacja leśna, prowadzona w oparciu o jasno określony cel, realizowany zgod-nie z zasadą stopni dojrzałości ekologicznej i z zastosowazgod-niem nowoczesnych metod, daje możliwość odpowiedzialnej interpretacji przyrody i zmiany postaw.
CZ II