Ministerstwo Środowiska, które nadzoruje gospodarkę leśną, podejmuje oraz wspiera szereg działań z zakresu edukacji ekologicznej, stosując zróżnicowane metody oraz wykorzystując wiele źródeł fi nansowania. Edukacja ekologiczna jest ważnym ele-mentem dodatkowego kształcenia pozaszkolnego, zmierzającego do rozwijania społe-czeństwa świadomego zasad korzystania z zasobów przyrodniczych, w tym i zasobów leśnych.
Edukacja leśna, pokazująca pracę administracji leśnej oraz walory i zagrożenia ekosystemów leśnych, jest fi nansowana głównie przez Lasy Państwowe. Zrównowa-żone wykorzystanie zasobów leśnych oraz działania związane z ochroną przyrody są fi nansowane przez szereg instytucji, głównie przez Narodowy Fundusz Ochrony Środo-wiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środoŚrodo-wiska i gospo-darki wodnej.
W zależności od źródła fi nansowania oraz rodzaju benefi cjenta, a także rangi pro-blemu dla państwa, są przygotowywane różne programy i działania w zakresie edukacji.
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wykorzystuje do wspie-rania edukacji zarówno środki krajowe, jak i zagraniczne poprzez różne instrumenty fi nansowe i programy wspierające działania z zakresu edukacji ekologicznej – w tym leśnej.
W ramach środków krajowych realizowane są następujące programy:
• Program priorytetowy: Edukacja ekologiczna na lata 2015–2020.
Celem programu jest podnoszenie poziomu świadomości ekologicznej i kształto-wanie postaw ekologicznych społeczeństwa poprzez promokształto-wanie zasad zrównoważo-nego rozwoju. Zobowiązania (podpisywanie umów) przewidziane jest do 2020 r. lub do wyczerpania puli środków. Wydatkowanie (wypłata środków fi nansowych) – do 2023 r.
Budżet programu wynosi 138,2 mln zł – dotacje i 10 mln zł – pożyczki, pozostało do wykorzystania 98 mln zł.
Tryb naboru wniosków jest zróżnicowany:
– konkursowy – dla wniosków o dofi nansowanie w formie dotacji, co najmniej raz w roku,
– ciągły – dla wniosków o dofi nansowanie w formie dotacji, w formie pożyczki i dla państwowych jednostek budżetowych (PJB).
Benefi cjentami mogą być następujące instytucje: organizacje pozarządowe (funda-cje, stowarzyszenia), parki narodowe, uczelnie wyższe, instytuty badawcze, jednostki samorządu terytorialnego, jednostki organizacyjne PGL Lasy Państwowe, PJB i inne.
Rodzaje przedsięwzięć, które wchodzą w zakres edukacji ekologicznej są następu-jące:
– kształtowanie postaw społeczeństwa z wykorzystaniem mediów tradycyjnych i In-ternetu (kampanie cross-mediowe, fi lmy, cykliczne programy telewizyjne i radio-we, prasa, wydawnictwa naukowe);
– aktywizacja społeczeństwa dla zrównoważonego rozwoju (kompleksowe projekty – programy edukacyjne, imprezy, konkursy);
– kształcenie i wymiana najnowszej wiedzy oraz wsparcie systemu edukacji w ob-szarze ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju (m.in. konferencje, szkole-nia i warsztaty, studia podyplomowe, interaktywne pomoce dydaktyczne);
– budowa, rozbudowa, remont, adaptacja, wyposażenie i doposażenie obiektów in-frastruktury służącej edukacji ekologicznej.
Nabory zrealizowane w 2017 r. obejmowały następujące działania:
– dofi nansowanie wydawnictw prasowych,
– przedsięwzięcia o szczególnym znaczeniu dla realizacji polityki ministra właści-wego ds. środowiska,
– wyposażenie i doposażenie oraz adaptacja, remont i rozbudowa obiektów infra-struktury służącej edukacji ekologicznej,
– utrzymanie bogactwa różnorodności biologicznej – programy aktywnej edukacji dla młodzieży szkolnej,
– konferencje.
Stopień realizacji celu programu mierzony jest za pomocą wskaźnika osiągnięcia celu pn. zasięg zrealizowanych przedsięwzięć edukacyjno-promocyjnych oraz informa-cyjnych (liczba osób). Planowana wartość wskaźnika osiągnięcia celu dla bezzwrotnych i zwrotnych form dofi nansowania wynosi co najmniej 454 mln osób. Efekt jest liczo-ny jako liczba kontaktów, przy czym kontakt może być wielokrotliczo-ny. Efekty osiągnięte w kolejnych latach są następujące:
2015 podpisane umowy – 96 mln osób, zamknięte umowy – 265 mln osób;
2016 podpisane umowy – 38 mln osób, zamknięte umowy – 269 mln osób;
2017 podpisane umowy – 5 mln osób, zamknięte umowy – 136 mln osób.
• Program priorytetowy: Gospodarka o obiegu zamkniętym – jest to program pilo-tażowy, którego celem jest wypracowanie wzorców postępowania na poziomie gminy i przeniesienie oraz upowszechnienie doświadczeń we wdrażaniu gospodarki odpadami w obiegu zamkniętym na cały kraj.
Przykładowo mogą to być przedsięwzięcia inwestycyjne dotyczące:
a) systemów selektywnego zbierania i zapobiegania powstawaniu odpadów komunal-nych;
b) lokalnych instalacji recyklingu odpadów;
c) rozwoju infrastruktury wspierającej zapobieganie powstawania odpadów;
d) transportu przyjaznego środowisku, ze szczególnym uwzględnieniem publicznego transportu zbiorowego;
e) energooszczędności, z uwzględnieniem energii cieplnej lub elektrycznej;
f) gospodarki o obiegu zamkniętym w gospodarstwie domowym;
g) gospodarki o obiegu zamkniętym w rolnictwie lub przetwórstwie produktów rol-nych;
h) oszczędności wody jako zasobu w gospodarstwie domowym, gospodarki komunal-nej i przedsiębiorczości;
i) zasobooszczędnej gospodarki w lokalnej przedsiębiorczości;
j) racjonalnego gospodarowania powierzchnią ziemi poprzez przywrócenie lub nada-nie nowych funkcji terenom zdegradowanym działalnością człowieka.
• Współfi nansowanie projektów dofi nansowanych ze środków zagranicznych.
W ramach środków zagranicznych najważniejsze działania są następujące:
• Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2014–2020, w tym Projekt Do-radztwa Energetycznego.
Najważniejsze w tym programie jest działanie 2.4. Ochrona przyrody i edukacja ekologiczna. W ramach tego działania prowadzone są następujące podtypy projektów:
• 5a Edukacja w obszarze zrównoważonego rozwoju (2 projekty GIOŚ i MŚ),
• 5b Budowanie potencjału i integracja (12 projektów),
• 5c Edukacja społeczności obszarów chronionych (11 projektów),
• 6a Rozwój bazy ośrodków prowadzących działalność w zakresie edukacji, podle-gających parkom narodowym (17 projektów).
Na te działania edukacyjne przeznaczono 120,416 mln zł, ale wszystkie nabory wniosków zostały zakończone i nie przewiduje się nowych naborów w 2018 r.
NFOŚiGW realizuje współfi nansowanie ww. podtypów przedsięwzięć ze środków krajowych.
W ramach działania 2.1. Ochrona środowiska, w tym adaptacja do zmian klimatu realizowane są 2 projekty edukacyjne Instytutu Ochrony Środowiska i Krajowego Za-rządu Gospodarki Wodnej na kwotę 25 mln zł.
W powyższych działaniach planowano wskaźnik rezultatu bezpośredniego jako zasięg zrealizowanych przedsięwzięć edukacyjno-promocyjnych oraz informacyj-nych dla 10 mln osób. Wskaźniki produktu to liczba parków narodowych, w któ-rych wsparto ośrodki edukacji ekologicznej – 10, liczba przeprowadzonych kampanii
informacyjno-edukacyjnych związanych z edukacją ekologiczną – 20. Zgodnie z za-pisami dotyczącymi zawartych umów o dofi nansowanie, powyższe wskaźniki zostaną znacznie przekroczone.
• Program LIFE 2014–2020 – współfi nansowanie wkładu własnego benefi cjentów.
• Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego są to środki z kra-jów EFTA (Europejskiego Stowarzyszenie Wolnego Handlu).
Bezzwrotna pomoc fi nansowa dla Polski w postaci dwóch instrumentów pod na-zwą: Mechanizm Finansowy EOG oraz Norweski Mechanizm Finansowy (potocznie znanych jako fundusze norweskie) pochodzi z trzech krajów EFTA, będących zara-zem członkami EOG (Europejskiego Obszaru Gospodarczego), tj. Norwegii, Islandii i Liechtensteinu. W ramach Programu Operacyjnego zrealizowano projekt nieinwesty-cyjny „Różnorodność biologiczna i działania na rzecz ekosystemów – ogólnopolska kampania informacyjna podnosząca świadomość nt. różnorodności biologicznej”.
Zaprezentowano najważniejsze działania fi nansowania edukacji ekologicznej, w tym dotyczącej również przestrzeni leśnej, prowadzone przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W kolejnych latach podlegają one mody-fi kacji zgodnie z potrzebami społecznymi i kierunkami zmian świadomości i wiedzy ekologicznej.
Edukacja ekologiczna wymaga z jednej strony udziału szerokiego grona intere-sariuszy, a z drugiej strony musi trafi ać do właściwych grup odbiorców, aby osiągnąć oczekiwane efekty. W przypadku lasów edukacja prowadzona jest wielowątkowo, po-nieważ ekosystemy leśne są bardzo bogatymi i ważnymi układami przyrodniczymi, do-datkowo powiązanymi z gospodarką wodną, łowiecką czy turystyczną.
Efekty edukacji leśnej są trudne do zmierzenia. Miernikami mogą być: liczba osób poddanych edukacji, osiągnięte efekty (mniejsza ilość śmieci w lasach, mniej poża-rów itp.) lub akceptacja prowadzonych przez leśników działań (pozytywna ocena pracy w badaniach opinii publicznej). Wydatkowanie środków fi nansowych na edukację le-śną, tak jak w przypadku wszelkich działań edukacyjnych, musi być racjonalne i efek-tywne. Należy prowadzić działania edukacyjne, które najmniejszym nakładem środków i sił pozwolą w sposób trwały i skuteczny trafi ć do społeczeństwa.
Niestety, pomimo dużego nakładu wydatkowanych środków fi nansowych, potrze-by w zakresie edukacji ekologicznej wciąż są ogromne. Szczególnie jest to widoczne w obszarach, gdzie splatają się różne oczekiwania i grupy interesariuszy, a takim obsza-rem jest również las.
SUMMARY Roman Wójcik, Katarzyna Zaczek
National Fund for Environmental Protection and Water Management {roman.wojcik, katarzyna.zaczek}@nfosigw.gov.pl