WPROWADZENIE
Lasy zajmują około 30% powierzchni lądowej Ziemi (FAO 2017). Dostarczają ekologicznego i cennego surowca oraz pełnią wiele funkcji realizujących szereg po-trzeb społecznych (Ciesielski i Stereńczak 2018). Lesistość Polski w 2015 roku wynosi-ła 29,5% powierzchni kraju, co daje około 0,24 ha na 1 mieszkańca (GUS 2017). Lasy stanowią bardzo istotny element gospodarki państwa. Sektor leśno-drzewny wypraco-wuje ok. 2% PKB. Społeczno-gospodarcze i środowiskowe otoczenie lasów i gospo-darki leśnej to szereg różnego rodzaju przestrzeni, w których realizowane są potrzeby społeczeństwa, a także prowadzona jest różnorodna działalność gospodarcza (ryc. 1).
Administracja leśna w dzisiejszych czasach poddawana jest dwóm przeciwstaw-nym oczekiwaniom. Pierwsze z nich to oczekiwania przemysłu drzewnego oraz innych gałęzi gospodarki na surowiec drzewny, z drugiej strony są oczekiwania społeczne, któ-re często wiążą się z zachowaniem starych lasów oraz jak największych zasobów le-śnych w celu realizowania różnych potrzeb turystycznych czy rekreacyjnych. W tych warunkach może rodzić się naturalny konfl ikt o to, jakie potrzeby w pierwszej kolejno-ści powinny być realizowane?
Las, jako element przyrody ożywionej, jest poddawany wpływowi innych czyn-ników niezależnych od człowieka, które istotnie warunkują jego stan, często wpływa-jąc na kierunek zmian w nim zachodzących. Ważnym elementem wpływawpływa-jącym na las są odnotowywane coraz częściej zaburzenia, takie jak: masowe pojawy owadów, silne wiatry, powodzie czy okiść (Thom i Seidl 2016). Zaburzenia te powodują, że prowa-dzona w zrównoważony sposób gospodarka leśna musi stawiać czoło nieplanowanym wielkopowierzchniowym szkodom niszczącym często kilkudziesięcioletnie efekty pra-cy leśników (ryc. 2). Przekłada się to na krótkoterminową podaż słabej jakości drewna, co z kolei znajduje odzwierciedlenie w cenie tego surowca. Powstają ogromne obszary poklęskowe, na których należy prowadzić odnowienie lasu.
WDUWDF]QLFWZR
Obecny wzrost świadomości społecznej oraz potrzeba zachowania zasobów le-śnych w jak najlepszym stanie wiążą się z coraz bardziej świadomym postrzeganiem bioróżnorodności. Las, jako środowisko życia organizmów roślinnych i zwierzęcych, w dużym stopniu wpływa na otaczającą nas bioróżnorodność (Gao i in. 2014). Ta z ko-lei utożsamiana jest często ze stabilnością lasu, który ze względu na swój wieloletni cykl życia warunkuje w bardzo istotny sposób charakter gospodarki leśnej. Podejmo-wane decyzje oraz ich skutki widoczne są dopiero po kilkudziesięciu latach. Intensywne zmiany klimatu, które obserwujemy w XX i XXI wieku pokazują, że wiele wcześniej stosowanych rozwiązań musi podlegać rewizji i odpowiadać na nowe wyzwania stojące Rycina 1. Społeczno-gospodarcze i środowiskowe otoczenie lasów i gospodarki leśnej (http://www.npl.ibles.pl/struktura-projektu-i-algorytm-realizacji)
przed leśnictwem. Dzięki temu możliwe będzie zachowanie tak dobrej i pozytywnie ocenianej przez licznych obserwatorów z zewnątrz kondycji lasów polskich.
Zagadnienia związane ze zmianami klimatu i bilansem węgla znalazły miejsce w porozumieniu z Paryża (porozumienie paryskie to globalna umowa z 12 grudnia 2015 r. poświęcona zmianie klimatu), w którym zwrócono uwagę na sposób prowadze-nia gospodarki leśnej jako istotnego czynnika warunkującego obieg węgla na Ziemi.
W efekcie, leśnictwo staje przed nowymi wyzwaniami i problemami, które często do-tychczas nie były przedmiotem badań. Brak jest w tym przypadku nawet prowizorycz-nych rozwiązań, jakie można zastosować w praktyce.
Kolejnym wyzwaniem jest komunikacja ze społeczeństwem. Obecnie prowadzona dyskusja w mediach ujawnia często negatywny odbiór społeczny dokonań leśnictwa, rozmija się z faktami i opiera się niestety nierzadko na emocjach. W tym kontekście rodzą się pytania, jak i co komunikować. Bardzo często w debacie medialnej niektórzy działacze lub organizacje pozarządowe stają się większymi ekspertami w sprawach le-śnictwa niż leśnicy, którzy w ostatnich dziesięcioleciach potrafi li tak dobrze zarządzać naszym dobrem narodowym. Oczywiście, w minionych latach również i leśnicy nie ustrzegli się błędów. Jednak, gdy zwrócimy uwagę chociażby na fakt, jaka była lesistość tuż po wojnie, a jaka jest aktualnie, na to, jaka po wojnie była zasobność lasów, a jaka jest teraz, na wielkości obszarów chronionych w lasach itd., to trudno jest nie zauważyć Rycina 2. Efekt silnego wiatru w Nadleśnictwie Ruda Maleniecka (fot. archiwum RDLP w Radomiu)
ogromnego wysiłku pokoleń leśników. W tym czasie zrealizowano z sukcesem wiele programów z zakresu ochrony przyrody w lasach, prowadzonej w sytuacji, gdy lasy za-pewniają gospodarce niezbędny dla jej działalności surowiec drzewny.
NAUKA
Wielu rozwiązań powyższych wyzwań można poszukiwać w badaniach nauko-wych, które od dawna wspierają rozwój różnych dziedzin leśnictwa i przemysłu drzew-nego. W tej współpracy od zawsze ważna była odpowiednia komunikacja i zrozumienie.
Związane jest to z właściwym zdefi niowaniem zakresu współpracy, wiążącej się z moż-liwościami nauki i oczekiwaniami praktyki.
Innym zagadnieniem, kształtującym współpracę nauki i praktyki w przyszłości, z pewnością będą aktualnie zachodzące zmiany w podejściu do nauki w Polsce. Ro-sną oczekiwania wobec jakości prowadzonych badań oraz sposobu przekazywania ich wyników społeczeństwu. Trwają obecnie zaawansowane prace nad zmianą obowiązu-jącego ustawodawstwa dotyczącego nauki i edukacji. Dzisiaj coraz większy nacisk kła-dziony jest na publikowanie prac w języku angielskim w dobrych jakościowo czasopi-smach zagranicznych. Takie publikacje dają najwięcej punktów niezbędnych w procesie ewaluacji jednostek naukowych oraz najbardziej liczą się w indywidualnym dorobku pracowników naukowych. Wzmaga to konkurencję pomiędzy zespołami i jednostka-mi, jednocześnie wymusza większą staranność prowadzonych doświadczeń. Ponadto w efekcie takich oczekiwań, wiele z opublikowanych prac jest praktycznie nieczytana przez służbę leśną ze względu np. na barierę językową. Sytuacja ta powiększa dystans pomiędzy nauką a praktyką i ogranicza praktykom dostęp do wyników prac badaw-czych w języku ojczystym. Stąd wyzwanie stojące przed nauką, szczególnie tą związaną z badaniami aplikacyjnymi, by starać się znaleźć równowagę pomiędzy wymaganiami związanymi z prowadzeniem badań naukowych a ułatwieniem dostępu szerszemu gro-nu odbiorców w kraju do wyników prac, szczególnie fi nansowanych z innych niż Lasy Państwowe źródeł.
Interdyscyplinarność badań jest jednym z aktualnych wyzwań stojących przed naukami leśnymi. Ciągły rozwój techniczny, coraz szersze poznanie procesów zacho-dzących w przyrodzie, a także optymalizacja procesu dostarczania surowca drzewnego połączona z zachowaniem możliwie wysokiej bioróżnorodności lasów gospodarczych, to niektóre z wyzwań. Pojawia się wiele pytań, na które trudno odpowiedzieć bez wie-lostronnego spojrzenia, angażującego także pozaleśne dyscypliny. Stąd potrzeba wy-miany doświadczeń i tworzenia baz danych, które pomagają odpowiedzieć na wiele pytań, czego przykładem jest “Global Biodiversity Forest Initative” (http://www.gfbini-tiative.org/), gromadzące w swojej bazie ponad 1,2 mln powierzchni badawczych roz-rzuconych po całym świecie i umożliwiające globalne badania wybranych procesów zachodzących w lasach. Innym przykładem jest “Global ALS Data Providers Database
– GlobALS” (https://web.facebook.com/GlobALSData/), skupiająca użytkowników da-nych lotniczego skanowania laserowego i tworzona celu prowadzenia globalda-nych badań z wykorzystaniem tych danych (ryc. 3).
Rycina 3. Lokalizacja miejsc znajduj cych się w sieci GlobALS
Dodatkowym czynnikiem są zmiany klimatu, których efektem są masowe pojawy owadów oraz coraz częstsze szkody powodowane przez ekstremalne zjawiska pogodo-we. Czy możemy temu przeciwdziałać, jeśli tak, to w jaki sposób? Co robić z powierzch-niami po klęskach, jak je odnawiać, mając na uwadze różne oczekiwania społeczne? Te i wiele innych pytań wymagają odpowiedzi wynikających z badań wspierających służbę leśną w podejmowaniu optymalnych, długoterminowych decyzji.
NAUKA A PRAKTYKA
Dawno już minęły czasy, gdy nauka, szczególnie nastawiona na aplikacyjne roz-wiązania, była wyłącznie domeną uczelni czy instytutów naukowych, a praktyka – domeną fi rm. Dziś trudno jest wskazać różnice pomiędzy działalnością innowacyjną
fi rm i jednostek naukowych. Wszechobecny Internet spowodował, że tylko dobre chę-ci i zaangażowanie wystarczą, aby dowiedzieć się o rzeczach, które kiedyś dostępne były wąskiej grupie specjalistów. Komunikacja jest kluczem do zrozumienia i dobrej współpracy. Praktycy są w stanie bardzo trafnie i precyzyjnie opisywać swoje potrzeby i sprawdzać, czy to, co nauka dostarczyła, daje oczekiwany efekt. Z drugiej strony na-uka, mając lepszą świadomość oczekiwań, może dobrać lepsze narzędzia i prowadzić bardziej kompleksowe badania, które spełniają oczekiwania praktyków.
Nie ma nauki bez potrzeb praktyków i działalności praktyków bez rozwiązań do-starczanych przez naukę. Człowiek jest istotą zadającą pytania i poszukującą na nie odpowiedzi. Integracja nauki i praktyki może tylko usprawnić ten proces i pomagać w poszukiwaniu lepszych rozwiązań, których benefi cjentem będzie całe społeczeństwo.
Szczególnie w leśnictwie widoczna jest potrzeba wymiany i korzystania z doświad-czeń (obserwacje o długim okresie trwania). Często takie doświadczenia dostępne są w innych częściach świata, stąd potrzeba kontaktów zagranicznych i korzystania z za-granicznych opracowań naukowych oraz tworzenie międzynarodowych zespołów ba-dawczych.
Dzisiaj zarządzanie lasami, jak i prowadzenie nauki zyskało wielką, niespotyka-ną wcześniej bazę danych – różnego rodzaju materiały teledetekcyjne, pozyskiwane z platform lotniczych i satelitarnych, które w krótkim czasie zalewają nas terabajtami danych. Mówi się, że żyjemy w czasach nadmiaru danych przestrzennych. Umożliwia-ją one oczywiście dość regularne zobrazowanie stanu i zmian zachodzących w lesie, jednocześnie wymagają wypracowania nowych (najlepiej automatycznych) metod ich wykorzystania zarówno w skali nadleśnictwa, jak i całego kraju.
Należy pamiętać, że w dobie zachodzących zmian klimatycznych, rosnącej kon-kurencji międzynarodowej oraz wpływie globalnych trendów gospodarczych na rynek drzewny w Polsce, niemożliwe jest realizowanie gospodarki leśnej bez wsparcia nauki.
Co więcej, wydaje się, że to wsparcie jest obecnie jeszcze ważniejsze niż w przeszłości.
Musi ono bazować na długotrwałym, strategicznym wyznaczaniu najważniejszych kie-runków badawczych oraz koniecznej stabilności w tym zakresie.
SUMMARY Krzysztof Stereńczak, Jacek Hilszczański
Forest Research Institute
{k.sterenczak, j.hilszczanski}@ibles.waw.pl
Forest and wood sector in view of forest research development
In the 21st century we face many challenges on the future of the forest and wood sector in the broad sense. The forest and wood sector plays an important role in sustainable economy of the country and it is an important element of international trade. It is in continuous progress and needs more and more wood. As regards forests, which are the main source of raw material for the wood industry, they are more and more often perceived by the society as a provider of many other func-tions, mostly non-productive ones. Therefore, forest managers have to fi nd compromises to meet all these expectations and maintain sustainable forest management and biodiversity of ecosystems.
In order to tackle these challenges, forest practice and the wood industry need to be sup-ported by science. There are several key areas where science should provide solutions that could improve the current system, but also help it to become more and more innovative and competi-tive. Therefore, scientifi c research should lead to improvement of management and organizations in the forest and wood sector, and to improvement of communication with the public, so that it would better understand the role of this sector, not only for the national economy, but also for each individual citizen. Creation and implementation of new technologies and tools are other tasks for science. The key to success and implementation of many solutions is cooperation at the national and international levels. Hence, recently undertaken scientifi c initiatives, often in large scientifi c consortia, can give faster and better results, and thus contribute better for the forest and wood sector.
LITERATURA
Ciesielski M., Stereńczak K. 2018. What do we expect from forests? The European view of public demands. Journal of Environmental Management, 209: 139–151.
Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). 2017. Global forest land-use change from 1990 to 2010: an update to a global remote sensing survey of forests. Forest Resources Assessment Working Paper, 187.
Gao T., Hedblom M., Emilsson T., Nielsen A.B. 2014. The role of forest stand structure as biodiversity indicator. Forest Ecology and Management, 330: 82–93.
Główny Urząd Statystyczny (GUS). 2017. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rol-nictwo-lesnictwo/lesnictwo/lesnictwo-2017,1,13.html
Thom D., Seidl R. 2016. Natural disturbance impacts on ecosystem services and biodi-versity in temperate and boreal forests. Biological Reviews, 91(3): 760–781.
Polska Akademia Nauk