Należy mieć na uwadze, że w tym czasie na świecie dynamicznie zaczęło się zmie-niać podejście do kwestii kształcenia środowiskowego. Trendy te wynikają przede wszystkim z rozwoju neuronauk, których najnowsze badania ukazują, jak pracuje i uczy się ludzki mózg (Żylińska 2013). Zastosowanie tej wiedzy w procesie nauczania i ucze-nia się pozwala uniknąć błędów i kreować nowe wyzwaucze-nia stojące przed edukacją, m.in. związane z nadprodukcją informacji i powszechnym do niej dostępem oraz coraz większym defi cytem kontaktu z naturą współczesnego społeczeństwa. W szczególności edukacja przyrodniczo-leśna nie powinna odbywać się w izolacji od natury i opierać się na metodach podających, na których wciąż jeszcze bazuje nauka szkolna.
Zarówno naukowcy, jak i praktycy potwierdzają, że najlepsze efekty uzyskuje się po-przez aktywne działanie. Takie podejście pokazuje rozwijająca się już od wielu lat i coraz bardziej popularna w USA, Wielkiej Brytanii oraz Niemczech, pedagogika przeżyć. Jako metoda pracy grupowej, oznacza ona przeżycie oraz doświadczenie, do których dochodzi podczas aktywności realizowanych w relacjach grupowych, mających miejsce w prze-strzeni naturalnej. Takie działanie ma charakter holistyczny – podnosi przyrodniczą wraż-liwość, zachęca do zainteresowania się naturą, naucza i wychowuje (Ryszka 2016).
Zmiany w podejściu do kształcenia doskonale odzwierciedlają „stopnie peda-gogiczne w dojrzałości środowiskowej” sformułowane przez Björn Helge Bjornstad (2016), edukatora leśnego z Norwegii. Dla dzieci i dla ich przyszłego rozwoju oraz funkcjonowania niezbędne jest obcowanie ze światem przyrody. Tylko taki, bezpośred-ni kontakt, skłobezpośred-ni je do większej wrażliwości, współodpowiedzialności za otaczające środowisko przyrodnicze, pomoże dokonywać świadomych wyborów i rozumieć ich konsekwencje. Edukatorzy powinni traktować otaczającą przyrodę jako najdoskonalszą pomoc edukacyjną. Nauka cieszenia się obecnością w naturze, czyli wyprowadzenie nie tylko dzieci, ale osób w każdym wieku do lasu, na łąkę czy w szeroko pojęty teren, to
podstawa budowania pozytywnego stosunku do natury. Najważniejsze jest obudzenie emocji, poczucie bliskości natury i radości przebywania w niej, a nie przekazywanie wiedzy, które nie jest na tym etapie potrzebne, a nawet śmiało można stwierdzić, że może być szkodliwe, bo może zniechęcić. Ten pierwszy krok stanowi najważniejszy poziom dla rozpoczęcia zajęć na świeżym powietrzu i zdobycia ogólnej ciekawości na-tury oraz procesów przyrodniczych. Ważnym jest, aby ten czas stanowił pozytywne doświadczenie, bo tylko takie wrażenia mózg ludzki chce powtarzać.
Kolejnym stopniem jest doświadczanie i obserwowanie przyrody, w szczególności samodzielne, aktywne i angażujące wszystkie zmysły. Badania neurobiologów dowo-dzą, że mózgi dzieci bez udziału świadomości wyłapują z otoczenia wszystko to, co nowe, zaskakujące, intrygujące lub przydatne. Jeden krok dalej pojawia się rozumienie sieci i zależności ekologicznych, a w tym interpretacja zjawisk i dostrzeżenie zależności oraz mechanizmów działających w naturze. Ekosystem leśny jest tu doskonałym przy-kładem, jednocześnie najdoskonalszym modelem zrównoważonego rozwoju.
Rycina 1. Stopnie pedagogiczne w dojrzałości środowiskowej
Dopiero wtedy, gdy zrealizujemy w trakcie zajęć edukacyjnych trzy pierwsze kro-ki, możemy wprowadzać następne i odkrywać zależności pomiędzy człowiekiem i przy-rodą, dopiero na tym etapie pojawiają się kwestie wzajemnych interakcji, a tym samym
potrzeb działań dla zrównoważonego rozwoju w gospodarce leśnej. Wszystko po to, aby w przyszłości świadomy obywatel – mały czy duży – mógł podejmować decy-zje w kwestiach środowiskowych, mówiąc inaczej, prawdziwie czerpać doświadczenie z edukacji prowadzonej w tym zakresie. Warunkiem świadomego i aktywnego działania jest ostatni krok, czyli bycie odpowiedzialnym za przyszłość. Jeszcze raz warto podkre-ślić – bez zrealizowania trzech pierwszych stopni nie zrealizujemy trzech kolejnych.
Nie można nauczać o zrównoważonej gospodarce leśnej i znaczeniu lasu dla życia czło-wieka kogoś, kto nigdy w lesie nie był, nie zna jego piękna, tajemnic czy zagrożeń. Taką zależność widać doskonale we wciąż obecnych w szkole sztywnych i encyklopedycz-nych programach nauczania, które powodują, że młody człowiek może mieć głębokie przekonanie o swojej wysokiej świadomości ekologicznej, może posiadać wiedzę na te-mat globalnych zagrożeń środowiska naturalnego i jednocześnie nie dostrzegać zjawisk i problemów w lesie, który jest opodal jego domu czy szkoły.
Zatem główne cechy współczesnego kształcenia środowiskowego można ująć ina-czej w kilku punktach:
• W edukacji leśnej idzie o zmianę postaw, a dopiero potem o przekazywanie wiedzy czy umiejętności.
• Głównym środkiem dydaktycznym jest przyroda, czyli bezpośrednie doświadcza-nie świata przyrody. Zajęcia powinny odbywać się tylko w środowisku naturalnym.
Niezbędny jest bezpośredni kontakt uczestnika z obiektami i zjawiskami środowi-ska przyrodniczego i społecznego, nie tylko ze względu na oczywistą poglądowość, ale również ze względu na założone cele związane z budowaniem pozytywnego emocjonalnego stosunku do przyrody. Dlatego, o ile to możliwe, należy unikać me-tod pośrednich, chyba że pokazanie czegoś w naturze z różnych powodów nie jest możliwe.
• W toku edukacji leśnej należy angażować wszystkie zmysły i odwoływać się do uczuć, ponieważ wiele treści rozgrywa się w kategoriach uczuć, tj. holistyczne, wspólnotowe poczucie przynależności człowieka do świata przyrody czy też darze-nie środowiska i istot żywych szacunkiem.
• W edukacji leśnej liczą się wszelkie formy aktywizujące: gry i zabawy, obserwacje spontaniczne i kierowane, doświadczenia i eksperymenty. Chodzi o zaangażowa-nie, „wkręcenie” uczestników w odbywane zajęcia, co umożliwia realizację celów edukacyjnych przy równoczesnym zaspokojeniu potrzeb uczestników. Uczenie przez działanie ma szczególne znaczenie przy rozwoju umiejętności.
• Edukator musi być wiarygodny i pełen entuzjazmu, a od słów ważniejsze są czyny i przykład osobisty, ponieważ tylko wtedy uda mu się dotrzeć do warstwy emocji i wywrzeć pośredni i bezpośredni wpływ na uczestników; ważne też jest, by szcze-gólnie starannie zwracać uwagę na ekologiczną ekonomizację podczas zajęć: wy-korzystanie użytkowych odpadów, oszczędzanie odnawialnych i nieodnawialnych zasobów przyrody.