Polska Akademia Nauk (PAN) została utworzona w 1952 r. Obecnie funkcjonuje na podstawach prawnych ustawy o PAN z dnia 30 kwietnia 2010 r. (wielokrotnie nowe-lizowanej, tekst jednolity z 2016 r.). Stanowi ona, że Akademia jest państwową instytu-cją naukową, działającą przez wyłonioną w drodze wyborów korporację uczonych oraz placówki naukowe. Misją PAN jest służenie rozwojowi nauki, jej promocja, integracja i upowszechnianie oraz przyczynianie się do rozwoju edukacji i wzbogacanie kultu-ry narodowej. Zadania PAN wykonywane są przez jej organy: Zgromadzenie Ogólne Akademii; prezydium i prezesów; struktury korporacyjne – członkowie (maksymalnie do 350 osób reprezentujących wszystkie dziedziny nauki); Akademię Młodych Uczo-nych; oddziały terenowe (8); komitety naukowe (78+9 komitetów problemowych przy prezydium PAN); placówki naukowe (68 instytutów oraz 16 pomocniczych placówek naukowych). W skład Akademii wchodzą również inne jednostki organizacyjne: zakła-dy doświadczalne, domy pracy twórczej, ośrodki konferencyjne, jednostki gospodarcze, stacje zagraniczne PAN (Berlin, Kijów, Moskwa, Paryż i Wiedeń), Biuro Promocji Na-uki PolSCA w Brukseli.
Problemy środowiska naukowców leśników oraz zagadnienia rozwoju badań le-śnych były skupione w różnych strukturach wydziałowych PAN. W latach 1954–1956 był to Komitet Nauk Rolniczych funkcjonujący w ramach Wydziału II Nauk Biologicz-nych, następnie w okresie 1957–1996 w Wydziale V Nauk Rolniczych i Leśnych oraz w latach 1997–2010 w Wydziale V Nauk Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych. Po wprowadzeniu nowej ustawy o PAN (2010), czyli od początku 2011 r., po dokonaniu pewnych reorganizacji, problematyka nauk leśnych podporządkowana została Wydzia-łowi II Nauk Biologicznych i Rolniczych.
Do tej pory członkami Polskiej Akademii Nauk byli następujący profesorowie nauk leśnych (leśnictwo): Jerzy Grochowski (1899–1970), dendrometria, członek od 1954 r.;
Marian Nunberg (1896–1986), entomologia i ochrona lasu, od 1958 r.; Leon Mroczkie-wicz (1900–1970), hodowla lasu, od 1967 r.; Karol Mańka (1915–2003), fi topatologia leśna, od 1969 r.; Wiesław Grochowski (1911–1994), uboczne użytkowanie lasu, od 1971 r.; Eugeniusz Bernadzki (1930–2016), hodowla lasu, od 1983 r.; Andrzej Szujecki (1929–2017), entomologia i ekologia lasu, od 1989 r.; oraz profesorowie nauk leśnych
(drzewnictwo): Stanisław Prosiński (1912–1975), chemiczna technologia drewna, od 1971 r.; Ryszard Babicki (1927–2010), chemiczna technologia drewna, od 1983 r.; Je-rzy Ważny (1927–2010), ochrona i konserwacja drewna zabytkowego i budowli drew-nianych, od 1991 r.
Aktualnie członkami Polskiej Akademii Nauk spośród przedstawicieli nauk le-śnych są: Andrzej Grzywacz, SGGW w Warszawie, fi topatologia i mykologia leśna, od 1998 r., członek rzeczywisty od 2007 r.; Małgorzata Mańka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, fi topatologia leśna, członek korespondent od 2007 r.; Jacek Oleksyn, In-stytut Dendrologii PAN w Kórniku, ekofi zjologia roślin drzewiastych, członek kore-spondent od 2007 r. Członkiem zagranicznym PAN od 1977 r. był Hans Leibundgut (1909–1993), hodowla lasu, Politechnika w Zurychu, Szwajcaria, a obecnie członka-mi są: Walter Liese od 1994 r., biologia lasu, Universität Hamburg, Niemcy i Gerhard Oesten od 2005 r., urządzanie lasu i ekonomika leśnictwa, Albert-Ludwigs Universität, Fryburg, Niemcy.
Spośród struktur korporacyjnych PAN największy wpływ na rozwój danej dyscy-pliny nauki mają komitety naukowe i problemowe. W ich skład wchodzą z wyboru reprezentanci określonej dyscypliny nauki lub grupy dyscyplin, spośród osób posiada-jących tytuł profesora lub stopień doktora habilitowanego, a także niektórzy wybitni specjaliści z zakresu aktywności społeczno-gospodarczej związanej z daną dyscypliną naukową lub środowiskiem zawodowo-branżowym. W latach 1952–1998 kadencje ko-mitetów były 3-letnie, a od 1999 r. kadencje są 4-letnie. Obecna kadencja koko-mitetów, obejmuje lata 2015–2018. W okresie 1952–1956 w ramach Komitetu Nauk Rolniczych działała Komisja Naukowa Leśnictwa, od 1957 r. do 2010 r. funkcjonował Komitet Nauk Leśnych PAN (KNL PAN), a od 2011 r. jest to Komitet Nauk Leśnych i Tech-nologii Drewna PAN, który grupuje wybranych pracowników prowadzących badania z zakresu szeroko rozumianego leśnictwa i drzewnictwa.
Przewodniczącymi Komitetu Nauk Leśnych PAN byli: Jerzy Grochowski (1956–
57), Leon Mroczkiewicz (1957–59), Marian Nunberg (1960–65), Wiesław Grochowski (1966–74), Zygmunt Obmiński (1975–76), Wiesław Grochowski (1977–80), Eugeniusz Bernadzki (1981–83), Wiesław Grochowski (1984–86), Eugeniusz Bernadzki (1987–
95), Andrzej Grzywacz (1996–98), Piotr Paschalis Jakubowicz (1999–2006), Zbigniew Sierota (2007–2010). Obecnie przewodniczącym Komitetu Nauk Leśnych i Technolo-gii Drewna PAN jest Tomasz Zawiła-Niedźwiecki (2010–2018). Sekretarzami nauwymi Komitetu Nauk Leśnych PAN (czyli osobami organizującymi całość prac ko-mitetu) byli: Bolesław Szymkiewicz (1957–59), Witold Koehler (1960–62), Tadeusz Trampler (1963–71), Eugeniusz Bernadzki (1972–73), Adam Zdanowski (1973–74), Eugeniusz Bernadzki (1975–80), Andrzej Grzywacz (1981–86), Piotr Paschalis Jaku-bowicz (1987–89), Tytus Karlikowski (1990–95), Zbigniew Sierota (1996–2006), Sta-nisław Zając (2007–2010). Sekretarzami naukowymi Komitetu Nauk Leśnych i Tech-nologii Drewna PAN byli: Stanisław Zając (2011–2012), Iwona Skrzecz (2013–2014),
a obecnie funkcję tę pełni Paweł Kozakiewicz (2015–2018). Honorowym przewodni-czącym KNL PAN był w latach 1987–94 Wiesław Grochowski, a w okresie 1996–2003 Karol Mańka. W uznaniu szczególnych zasług wniesionych w dorobek komitetów lub za wieloletnią zaangażowaną pracę dla dobra PAN, Wydział PAN może powołać człon-ków honorowych. W KNL PAN członkami honorowymi byli (w kolejności alfabetycz-nej): Edward Chodzicki, Jerzy Fabijanowski, Eugeniusz Ilmurzyński, Tytus Karlikow-ski, Lucjan KrólikowKarlikow-ski, Zbigniew Prusinkiewicz, Bolesław Szymkiewicz, Tadeusz Trampler, Stanisław Tyszkiewicz, Tadeusz Włoczewski, Kazimierz Zaremba-Czereyski (Grzywacz 2002, Grzywacz i Suska 2011).
Skład osobowy KNL PAN w całym okresie jego działalności, w poszczególnych kadencjach wynosił od 28 do 35 osób. Liczebność środowiska tzw. samodzielnych pra-cowników nauki z zakresu leśnictwa, osób, spośród których wybiera się członków ko-mitetu, była i jest mało zmienna, dość stabilna i wynosi od wielu dziesięcioleci 110–140 osób. Na tle liczebności środowisk (wyborców) z innych dyscyplin objętych zakresem działalności komitetów naukowych dawnego Wydziału Nauk Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych PAN (czyli 16 komitetów), charakteryzuje się najmniejszym przy-rostem osobowym. Oznacza to, że w naukach leśnych w Polsce stan liczbowy profeso-rów i doktoprofeso-rów habilitowanych jest bardzo stabilny, mimo powstania nowych ośrodków kształcenia leśników na poziomie wyższym, wzrostu powierzchni leśnej kraju, znaczne-go wzrostu pozyskania drewna, zwiększenia świadczonych usług z zakresu funkcji spo-łecznych i ochronnych ekosystemów leśnych – stan kadrowy pracowników naukowych i dydaktycznych tylko nieznacznie zwiększył się. Dla przykładu – w roku 1993 liczeb-ność środowiska tzw. samodzielnych pracowników wynosiła 110 osób, w 1996 – 117, w 1999 – 104, w 2003 – 134, a w 2007 – 137 osób. Trudno znaleźć przyczyny takiego stanu w tym względzie (Grzywacz i Suska 2011).
Do zadań komitetów naukowych należy organizowanie sympozjów i konferencji oraz dyskusji w celu rozwiązywania najistotniejszych problemów danej dyscypliny, współdziałanie w upowszechnianiu wyników badań oraz we wprowadzaniu ich do prak-tyki gospodarczej i społecznej, współpraca z zagranicznymi organizacjami i ośrodkami naukowymi, dokonywanie ocen stanu i potrzeb kadrowych reprezentowanej dyscypliny oraz instytucji i placówek naukowych, inicjowanie i przygotowywanie ekspertyz, opra-cowań i opinii. Do zadań komitetów należy ponadto: współpraca ze specjalistyczny-mi towarzystwaspecjalistyczny-mi naukowyspecjalistyczny-mi, przedstawianie sprawozdań Wydziałowi z działalności oraz 13 innych, szczegółowych zadań (np. opiniowanie wniosków o nagrody naukowe PAN, kandydatów na członków korespondentów), wymienionych w uchwale Zgroma-dzenia Ogólnego PAN.
Nie sposób, z całego okresu 66 lat aktywności naukowców leśników w struktu-rach Komitetu Nauk Leśnych PAN, wymienić najważniejsze dokonania. Można tylko przedstawić pewne grupy i obszary zainteresowań: organizacja krajowych i między-narodowych sympozjów oraz sesji problemowych; prowadzenie szkół naukowych dla
młodych pracowników; fi nansowanie czasopism naukowych (np. „Sylwana”, tylko do 1992 r., później przez pewien czas „Folia Forestalia Polonica seria A”); fi nansowanie pilotażowych badań wyprzedzających, nowatorskich (tylko do 1997 r., gdy zadania te przejął powołany Komitet Badań Naukowych – KBN); wykonywanie na zlecenie lub z własnej inicjatywy ekspertyz i opracowań dla najwyższych władz państwa i resortów (nauki i szkolnictwa wyższego, leśnictwa i przemysłu drzewnego, ochrony środowi-ska); opiniowanie projektów ustaw i rozporządzeń ministrów; oceny okresowe stanu nauk leśnych (kadr, instytutów i placówek naukowych, niezależnie od ich przynależ-ności – uczelni, PAN i instytutów badawczych); wytyczanie nowych kierunków badań leśnych i z zakresu ochrony leśnej przyrody (dla potrzeb kongresów nauki i planów per-spektywicznych różnych resortów); wykazywanie zagrożeń dla rozwoju nauk leśnych (różne raporty); współpraca z towarzystwami naukowymi (PTL, SITLiD); opiniowanie list rankingowych czasopism naukowych; dofi nansowywanie zagranicznych wyjazdów (na światowe kongresy leśne oraz światowe kongresy IUFRO); opiniowanie programów wyższych studiów leśnych oraz potrzeb ich reformowania; pełnienie funkcji Komitetu Narodowego ds. Współpracy z IUFRO; organizowanie cyklicznych spotkań Komitetu, w tym z zaproszonymi wykładami o najciekawszych, nowatorskich wynikach badań z zakresu nauk leśnych; opiniowanie wniosków o nagrody naukowe PAN oraz odzna-czenia i wyróżnienia; opiniowanie kandydatów spośród leśników na członków PAN (krajowych i zagranicznych); organizowanie konkursów na najlepsze prace doktorskie z zakresu leśnictwa oraz wyróżniające się prace (publikacje naukowe) w danym roku;
działania integracyjne w środowisku naukowym różnych placówek (uczelnianych, re-sortowych i PAN) i różnych regionów kraju; współpraca z innymi komitetami naukowy-mi i organizacja wspólnych spotkań i sympozjów, np. z Konaukowy-mitetem Ochrony Przyrody, Komitetem Botaniki, Komitetem Ekologii.
Bardziej szczegółowe przedstawienie działań organizacyjnych KNL PAN prze-kroczyłoby ramy tego opracowania. Osoby zainteresowane mogą zapoznać się z tymi zagadnieniami we wskazanych w spisie literatury opracowaniach – Rutkowski 1977, Grzywacz 2002, 2011, Grzywacz i Suska 2011 oraz w corocznych sprawozdaniach KNL znajdujących się w zasobach Wydziału II Nauk Biologicznych i Rolniczych PAN i na stronach internetowych Komitetu. Dla zilustrowania, jak szeroka była tematyka sympo-zjów i konferencji krajowych i międzynarodowych organizowanych przez KNL PAN, podam tylko przykładowe tytuły większych i znaczących spotkań naukowych: Mikro-ekonomia leśnictwa i drzewnictwa (1965), Zwalczanie zgorzeli siewek drzew leśnych i osutki sosny (1969), Ocena społecznych funkcji lasu (1974), Fizjologiczne i bioche-miczne skutki zanieczyszczeń powietrza roślin oraz ich wpływ na genetykę odporności (1979), Choroby korzeni i podstawy pni drzew iglastych (1981), Znaczenie i zagro-żenie lasów w terenie górskim (1984), Doświadczalnictwo proweniencyjne w Polsce (1987), Zagrożenie lasów w Polsce (1988), Postępy w zastosowaniu mikrokomputerów do badań ekosystemów leśnych (1990), Stan badań nad zagrożeniem lasów Polski przez
kwaśne deszcze oraz metodami przeciwdziałania szkodom (1991), Systemy informa-tyczne w leśnictwie dla urządzenia lasów zagospodarowanych (1992), Gleboznawcza i siedliskowa charakterystyka parków narodowych w świetle prac urządzeniowych wy-konywanych w Białowieskim Parku Narodowym (1992), Stan i perspektywy rozwoju użytkowania lasu w Polsce (1992), Monitoring leśno-ekologiczny regionu świętokrzy-skiego (1994), Wpływ kwaśnych depozycji na ekosystemy leśne (1995), Ekonomiczne aspekty hodowli lasu (1996), Przyszłość Puszczy Białowieskiej (1997, wspólnie z Ko-mitetem Ochrony Przyrody PAN), Użytkowanie lasu i problemy regulacji użytkowania lasu w Polsce (1997), Rola owadów w funkcjonowaniu biocenoz Białowieskiego Parku Narodowego i terenów chronionych (1998), Funkcjonowanie gleb leśnych na terenach zagrożonych i trendy ich zmian (1999), Użytkowanie lasu w wielofunkcyjnym gospo-darstwie leśnym (2002) i inne. Jako przykłady obszernych i ważniejszych, mających znaczenie dla rozwoju nauk leśnych, ekspertyz wykonanych przez KNL PAN można podać: Stan i perspektywy badań naukowych z zakresu leśnictwa i drzewnictwa na tle sytuacji leśnictwa i drzewnictwa w Polsce (1981), Stan nauk leśnych w Polsce i kon-cepcje ich rozwoju (1983), Główne kierunki badań dla rozwoju gospodarki żywnościo-wej i leśnej (1985), Kadry, ośrodki naukowe, stan i perspektywy rozwoju nauk leśnych (1995), Ocena dokonań za lata 1994–2003 z zakresu nauk leśnych oraz główne obszary i kierunki przyszłych badań służących rozwojowi nauki, szkolnictwa oraz polskiemu leśnictwu (2007) (Grzywacz 2002, Grzywacz i Suska 2011).
Komitet Nauk Leśnych i Technologii Drewna PAN powinien nadal starać się być niezależnym, zbiorowym ekspertem, gdzie wiedza i doświadczenie najlepszych specja-listów powinny służyć wszystkim instytucjom i organizacjom związanym z naukami leśnymi. Powinien współtworzyć zasady polityki naukowej oraz polityki ekologicznej i leśnej państwa, wytyczać kierunki rozwoju nauk i placówek leśnych, uczestniczyć w tworzeniu strategii rozwoju Lasów Państwowych, przygotowaniu Narodowego Pro-gramu Leśnego, opiniować i wypowiadać się na temat projektów aktów prawnych doty-czących szeroko rozumianego leśnictwa, drzewnictwa i ochrony przyrody w lasach oraz organizacji badań naukowych i szkolnictwa leśnego.
Wydaje się, że warto przypomnieć fakt z dawnej działalności PAN, korzystny dla nauk leśnych, o którym się współcześnie mało pamięta. W 1951 r. Ministerstwo Szkol-nictwa Wyższego wstrzymało rekrutację na Wydział Leśny Uniwersytetu Jagiellońskie-go w Krakowie. Głównym, choć nieofi cjalnym, powodem takiej decyzji była zdaniem resortu „niewłaściwa postawa polityczna kadr nauczających, niedająca gwarancji do-brego przygotowania absolwentów do pracy w socjalistycznym leśnictwie”. W 1953 r.
Wydział, czyli nauczyciele akademiccy i studenci starszych lat zostali przeniesieni do utworzonej wówczas Wyższej Szkoły Rolniczej, w ciągu roku uległ całkowitej likwida-cji. Wówczas w sposób świadomy, na przekór władzom politycznym i oświatowym Pol-ska Akademia Nauk utworzyła w Krakowie Zakład Badań Leśnych, który funkcjonował w latach 1956–63. Celem powołania tej placówki było utworzenie miejsc pracy dla
naukowców po zlikwidowanym Wydziale Leśnym UJ oraz utworzenie ośrodka koordy-nacji i organizacji badań związanych z górskimi ekosystemami leśnymi. Kierownikiem Zakładu Badań Leśnych PAN został prof. Tadeusz Gieruszyński. Zakład składał się z 8 pracowni: Ekologii Lasu (S. Myczkowski), Przyrodniczych Podstaw Hodowli Lasu (E.
Chodzicki), Szczegółowej Hodowli Lasu (J. Fabijanowski), Dendrometrii (T. Gieru-szyński), Ochrony Lasu (M. Nunberg), Gospodarki Wodnej w Leśnictwie (T. Klus), Badania Fizycznych i Mechanicznych Właściwości Drewna (F. Krzysik), Dokumentacji Naukowej w Leśnictwie (L. Roszkowski). Planowano utworzenie dalszych pracowni:
Urządzania Lasu, Genetyki i Selekcji Drzew Leśnych, Gleboznawstwa Leśnego, Biokli-matologii Leśnej, Badania Struktury Drewna (Krasicki 1979).
W 1963 r. Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego powzięło decyzję o ponownym utworzeniu Wydziału Leśnego w Wyższej Szkole Rolniczej w Krakowie. Niemałą rolę w powołaniu Zakładu Badań Leśnych PAN oraz ponownym utworzeniu Wydziału Le-śnego w Krakowie odegrało Polskie Towarzystwo Leśne pod przewodnictwem prof.
Franciszka Krzysika, poprzez ustawiczne, kolejne uchwały Zjazdów Delegatów PTL i liczne petycje do najwyższych władz państwa. W związku z utworzeniem Wydziału Leśnego i potrzebą zatrudnienia kadr nauczycieli akademickich Zakład uległ likwida-cji, co uniemożliwiło realizację dalszych planów jego rozwoju. Z całą pewnością na-leży stwierdzić, że istnienie Zakładu Badań Leśnych PAN złagodziło skutki przerwy w funkcjonowaniu Wydziału Leśnego oraz istotnie wzbogaciło wiedzę naukową leśnic-twa i drzewnicleśnic-twa. Fakt ten należy do chlubnych kart działalności PAN na rzecz roz-woju nauk leśnych (Krasicki 1979). Decyzją Prezydium PAN w 1963 r. przekształcono ZBL w Zakład Gospodarki Górskiej PAN, który przejął sprzęt, aparaturę i urządzenia oraz księgozbiór. Część kadr naukowych ZBL rozpoczęła pracę na ponownie otwartym Wydziale Leśnym, część kontynuowała pracę w Zakładzie Ochrony Przyrody PAN, Za-kładzie Gospodarki Górskiej PAN i w innych placówkach naukowych w Krakowie.
Władze PAN miały plany utworzenia samodzielnej leśnej placówki naukowej w ra-mach struktur Akademii. W 1981 r. do Zakładu Biologii Rolniczej PAN włączono Za-kład Podstawowych Problemów Leśnictwa i Drzewnictwa PAN. Placówka ta od 1989 r.
nosiła nazwę Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, a od 2009 r. funk-cjonuje jako Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu, ze Stacją Ba-dawczą w Turwi. Mimo planów i starań władz PAN, nie doszło do takiego rozwoju tej placówki, aby nauki leśne były tam reprezentowane w sposób znaczący i zadowalający, na przeszkodzie stanęły braki fi nansowe i lokalowe. Nauki leśne nie są obecnie repre-zentowane samodzielnie w ramach sieci instytutów Polskiej Akademii Nauk. Szkoda, bo duży instytut zajmujący się podstawowymi problemami leśnictwa i drzewnictwa był-by bardzo przydatny w zwiększeniu rozwoju nauk leśnych w naszym kraju.
Badania na rzecz nauk leśnych czy też wspólne badania z wydziałami leśnymi uczelni wyższych i Instytutem Badawczym Leśnictwa prowadziły dawniej oraz pro-wadzą obecnie nie tylko uniwersytety i instytuty badawcze (resortowe), ale również
niektóre instytuty i pomocnicze placówki naukowe PAN. Należą do nich między inny-mi: Instytut Historii w Warszawie, Instytut Historii Nauki w Warszawie, Instytut Ar-cheologii i Etnologii w Warszawie, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa w Warszawie (Wydział I), Instytut Agrofi zyki w Lublinie, Instytut Biologii Ssaków w Białowieży, In-stytut Botaniki w Krakowie, InIn-stytut Dendrologii w Kórniku, InIn-stytut Fizjologii Roślin w Krakowie, Instytut Genetyki Roślin w Poznaniu, Instytut Ochrony Przyrody w Kra-kowie, Instytut Parazytologii w Warszawie, Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt w Krakowie, Instytut Zoologii w Warszawie, Centrum Badań Ekologicznych w Łodzi, Ogród Botaniczny w Warszawie, Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt w Popielnie (Wydział II), Instytut Chemii Organicznej w War-szawie, Muzeum Ziemi w Warszawie (Wydział III), Instytut Geografi i i Przestrzenne-go ZaPrzestrzenne-gospodarowania w Warszawie, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska w Zabrzu (Wydział IV) oraz w mniejszym zakresie inne instytuty, zakłady i pomocnicze placów-ki naukowe PAN. We wszystplaców-kich jednostkach naukowych PAN pracuje 8,5 tys. osób, w tym ponad 4 tys. pracowników i ponad 2 tys. doktorantów (Grzywacz 2005, 2011 i strony internetowe PAN).
SUMMARY Andrzej Grzywacz
Polish Academy of Sciences