Sektor leśno-drzewny w świetle rozwoju szkolnictwa wy szego
WYNIKI ANALIZ – SYNTETYCZNIE
Od 2011 r. w Polsce regulacje prawne dotyczące szkolnictwa wyższego obejmują tzw.
Krajowe Ramy Kwalifi kacji (KRK) i są podstawą tworzenia oraz doskonalenia planów stu-diów na wszystkich kierunkach (Rozporządzenie... 2011, Wieczorkowska i in. 2013).
Kluczowym pojęciem związanym z ramami kwalifi kacji są efekty kształcenia (ob-szarowe i kierunkowe), czyli zestaw wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych, któ-re uzyskiwane są przez studentów w procesie kształcenia. Już w nazewnictwie, użytym w dokumencie regulującym obszar efektów kształcenia, mamy do czynienia z konieczno-ścią wyraźnego wyartykułowania efektów (kompetencji) o charakterze społecznym.
Porównanie przeprowadzone dla wszystkich uczelni stanowiących obiekt badań wykazało, że wspominane społeczne efekty kształcenia stanowią od 10% do blisko 30%
wszystkich typów efektów kształcenia (w zależności od stopnia kształcenia) – tabela 1 i 2.
Wydaje się, że właściwym/optymalnym sposobem postępowania jest takie kształ-towanie efektów kształcenia, gdy następuje wzrost znaczenia (ilości) kompetencji spo-łecznych na wyższych stopniach studiów. Studia pierwszego stopnia mają bowiem charakter zawodowy – uzyskiwany tytuł: inżynier. Natomiast studia drugiego stopnia powinny umożliwiać spojrzenie na leśnictwo czy drzewnictwo z szerszej niż tylko za-wodowej perspektywy – uzyskiwany tytuł: magister.
Niestety, tylko w przypadku jednej z badanych uczelni, tj. Szkoły Głównej Gospo-darstwa Wiejskiego, wyraźnie zarysowuje się przedstawiony kierunek. Spośród przy-kładowych kompetencji społecznych dla Wydziału Leśnego tej uczelni przedstawić można następujące:
1. I° studiów – absolwent:
• Potrafi pracować samodzielnie i w zespole, odgrywając w nim różne role i ro-zumiejąc różnorodność kulturową i ludzką.
• Ma świadomość ryzyka i potrafi ocenić wpływ podejmowanych działań na ludzi, ich otoczenie i środowisko naturalne.
• Potrafi myśleć i działać w sposób przedsiębiorczy.
• Wykazuje umiejętność adaptacji do nowych sytuacji, ma świadomość po-trzeby dokształcania się i samodoskonalenia w zakresie wykonywanego zawo-du i rozumie potrzebę uczenia się przez całe życie.
• Potrafi odpowiednio określić priorytety służące realizacji zadań określonych przez siebie i innych, posiada umiejętność krytycznego myślenia.
• Prawidłowo identyfi kuje i rozstrzyga dylematy związane z wykonywaniem zawodu, szczególnie w kontekście rozwiązywania konfl iktów.
2. II° studiów – absolwent:
• Kreuje potrzebę ustawicznego kształcenia w środowisku zawodowym i po-trafi je organizować.
• Potrafi pracować w zespole, przyjmując w nim różne role.
• Organizując działania zespołowe, właściwie określa priorytety oraz przy-dziela zadania członkom zespołu.
• Prawidłowo identyfi kuje oraz rozstrzyga problemy związane z wykonywa-niem zawodu i efektywnym funkcjonowawykonywa-niem organizacji.
• Ma świadomość roli zawodu leśnika w kształtowaniu i rozwoju społeczności lokalnych.
• Kreuje współpracę z różnymi grupami społecznymi w zakresie rozwiązań stosowanych w leśnictwie.
• Zna sposoby i podejmuje działania ograniczające ryzyko i niekorzystne skutki dzia-łalności człowieka i sytuacji klęskowych w obszarze środowiska przyrodniczego.
• Rozumie globalną różnorodność środowiskową, polityczną i kulturową w le-śnictwie oraz konsekwencje zmian zachodzących w świecie w odniesieniu do funkcji pełnionych przez lasy.
Tabela 1. Społeczne efekty kształcenia – udział % dla kierunku leśnictwo
I II I II I II I II I II I II kier: Leśnictwo kier: Leśnictwo kier: Leśnictwo kier: Leśnictwo
Zamiejscowy Wydział Leśny (Hajnówka)
Tabela 2. Społeczne efekty kształcenia – udział % dla kierunku technologia drewna
Kolejnym elementem poddanym weryfi kacji była tzw. „sylwetka absolwenta”, a zatem opis/zestaw cech, które powinna posiadać osoba kończąca dany kierunek stu-diów. W tym przypadku analizie poddano dane pochodzące z Wydziału Leśnego w Kra-kowie oraz Wydziału Agrobioinżynierii w Lublinie (tab. 3).
W analizach „sylwetek” dominują zapisy o charakterze technicznym, informujące o uzyskanych umiejętnościach, zwykle związanych z działami gospodarki leśnej. Brak jest zapisów (lub są one wskazywane w sposób pośredni) dotyczących kompetencji ko-munikacyjnych, tzw. kompetencji społecznych.
Tabela 3. Sylwetka absolwenta – analiza syntetyczna – kierunek leśnictwo Wydział Leśny (Kraków)
I° studiów: Elementy techniczne/zawodowe: wiedza i umiejętności z zakresu działów gospodarki leśnej (szkółkarstwo, hodowla lasu, ochrona lasu, użytkowanie lasu itp.
– w tym sporządzanie i realizacja planów); prowadzenie nadzoru inżynierskiego nad wykonawstwem prac. Absolwenci przygotowani do podjęcia prac w różnych instytucjach (LP, PN, BUL i inne)
I° studiów: Kompetencje społeczne: domniemanie posiadania kompetencji pozwalających na efektywne zarządzanie zasobami ludzkimi, poprzez ogólne zapisy typu
„...wiedza i umiejętności umożliwiają otwieranie fi rm..., podejmowanie pracy w... pod-miotach gospodarczych..., zarządzanie gospodarstwem leśnym...”
II° studiów: bez istotnych różnic w odniesieniu do stopnia I°
Wydział Agrobioinżynierii (Lublin)
I° studiów: Elementy techniczne/zawodowe: wiedza dotycząca właściwego użytkowania, kształtowania, ochrony obszarów leśnych w różnych warunkach, umiejętność sporządzania, realizowania planów gospodarczych, ochronnych i fi nan-sowych itp., prowadzenie nadzoru inżynierskiego nad wykonawstwem prac leśnych. Ab-solwenci przygotowani do podjęcia prac w różnych instytucjach (LP, fi rmy, PN itp.) I° studiów: Kompetencje społeczne: domniemanie posiadania kompetencji pozwalających na efektywne zarządzanie zasobami ludzkimi, poprzez ogólny zapis typu
„…może podjąć pracę w…”
II° studiów: brak tego stopnia studiów
Porównując podejście krajowe do sylwetki absolwenta dla kierunku leśnictwo z in-nymi, wybranymi krajami (tab. 4), sytuacja przedstawia się istotnie odmiennie. Syl-wetki absolwenta kierunku leśnictwo dla tych krajów w wielu wymiarach odnoszą się do płaszczyzny kompetencji społecznych. Odniesienia te często stanowią wskazania wprost – bezpośrednie, np. sformułowanie „nauka współpracy w grupach roboczych”, nie odnoszą się do zakresu działań (Paschalis Jakubowicz i Gil 2014).
Tabela 4. Sylwetka absolwenta – analiza syntetyczna – kierunek leśnictwo – wybrane kraje
Uczelnia / Kraj Wybrane elementy profi lu absolwenta
Uniwersytet Queensland, Australia
Brana pod uwagę koniecznoś zdobycia wiedzy i umiejętności w zakresie zarz -dzania lud mi oraz korzyści dostarcza-nych przez las.
Uniwersytet w Eberswalde, Niemcy
Uwaga skupiona na wiedzy dotycz cej funkcjonowania ekosystemów leśnych i prowadzenia gospodarki leśnej. Nauka współpracy w interdyscyplinarnych gru-pach roboczych.
Uniwersytet Vancouver, Kanada
Profi l dotyczy profesjonalnego prowa-dzenia gospodarki leśnej z ukierunkowa-niem na efektywnoś ekonomiczn oraz komunikację ze społecze stwem.
Uniwersytet w Helsinkach, Finlandia W profi lu nacisk poło ono na wielodyscyplinarne myślenie i umiejętnoś rozwi -zywania problemów.
Politechnika Madrycka, Hiszpania
W profi lu szczególnie uwzględniono ele-menty dotycz ce brania odpowiedzialno-ści za kreowanie działa z zakresu gospo-darki leśnej w środowisku wiejskim.
Jedną z najistotniejszych konsekwencji budowanych efektów kształcenia jest taka konstrukcja planów kształcenia (dawniej programów studiów), aby modu-ły kształcenia (dawniej przedmioty) pozwalamodu-ły na ich realizację, przy czym każdy z modułów kształcenia zawierać może dowolną kompilację efektów (dziedzinowych) kształcenia. W tabeli 5 przedstawiono wyniki analizy planów kształcenia z punktu widzenia zawartości modułów kształcenia (liczba przeznaczanych godzin zajęć dy-daktycznych), ze szczególnym uwzględnieniem komunikacji społecznej (społecznych efektów kształcenia).
Spośród analizowanych uczelni, tylko w dwóch przypadkach mieliśmy do czy-nienia z modułem kształcenia o nazwie „Komunikacja społeczna”. W każdym innym przypadku nazwy tej nie używano wprost, choć sylabus (plan kształcenia dla modułu) zawierał elementy komunikacji społecznej.
Podsumowując wyniki analiz dla tego elementu, okazuje się, że elementy komuni-kacji społecznej stanowią zaledwie (zależnie od stopnia studiów i formy zajęć – ćwicze-nia lub wykłady) od 0,0% do 2,8% całkowitej liczby godzin zajęć.
Tabela 5. Plany studiów a komunikacja społeczna – kierunek leśnictwo
Skuteczna realizacja i dynamiczna modyfi kacja założonych efektów kształcenia, szczególnie z zakresu komunikacji społecznej, wymaga jeszcze jednego działania. Jest nim pozyskiwanie informacji zwrotnej o potrzebach i oczekiwaniach osób w praktyce konfrontujących posiadane kompetencje społeczne.
W niniejszym opracowaniu (tab. 6) przedstawiono wybrane wyniki badań realizo-wanych w ramach projektu „Określenie wymagań programowych uniwersyteckich stu-diów leśnych uwzględniających potrzeby leśnictwa XXI wieku”, które zawierają opinie absolwentów studiów leśnych związanych zawodowo z obszarem leśnictwa (Paschalis Jakubowicz i in. 2014, Gruchała i Zasada 2012a, 2012b; Gruchała i in. 2014a, 2014b).
Wymieniane przez respondentów zakresy wiedzy niezbędne do wykonywania pra-cy zawodowej związanej z leśnictwem, a wymagające w ich ocenie przede wszystkim kompetencji społecznych, obejmują między innymi: kierowanie zespołami ludzkimi, organizację pracy, kontrolę pracy czy motywowanie pracowników. Są to zatem wszyst-kie te działania, które wymagają zwykle intensywnych kontaktów interpersonalnych.
Tabela 6. Komunikacja społeczna w oczach absolwentów kierunku leśnictwo Ranking
(1265 resp.)
Pracownicy LP zakres wiedzy niezb dny do
ludzkimi 13,2 13,2 19,4 23,5 30,8
2 GIS 14,8 13,5 20,4 22,9 28,4
3 Organizacja pracy 10,6 12,5 22,8 26,5 27,6
4 Motywowanie
pracowników 17,2 12,7 20,1 22,5 27,5
…
7 Kontrola pracy 16,4 14,3 24,2 22 23,1
8 Hodowla lasu 17,9 17,3 17,5 18,3 20,9
…
11 Delegowanie pracy 21,7 16,2 24,6 18,7 18,7
…
15 Łowiectwo 34,4 19,9 23 23,1 9,6
W ramach wspominanego powyżej projektu zapytano również respondentów o typ studiów podyplomowych oraz kursów, szkoleń, które, w ich ocenie, pozwalają na uzy-skanie szerokiego zakresu kompetencji społecznych (tab. 7 i 8).
Spośród przedstawianych propozycji studiów podyplomowych respondenci naj-częściej wskazywali zarządzanie (15%). Wysokie lokaty w rankingu zajmowały rów-nież prawo (5,5%) i zarządzanie zasobami ludzkimi (5,1%).
Co ciekawe, na odległych miejscach w rankingu znajdowały się, niezwykle istot-ne z punktu widzenia nabywania kompetencji społecznych, studia podyplomowe. Były to: komunikacja społeczna (pozycja 28 do 33 rankingu, w zależności od zajmowanego stanowiska), edukacja (pozycja 20 rankingu) czy public relations (pozycja 41 do 48 ran-kingu, w zależności od zajmowanego stanowiska).
Z podobną sytuacją mamy do czynienia w odniesieniu do kursów i szkoleń. Do-piero dalekie pozycje – 11 i 12 – w rankingu „niezbędnych potrzeb” zajmują te, które odnoszą się do zagadnień związanych z komunikacją społeczną. Są to mianowicie za-rządzanie i kompetencje społeczne (Gruchała i in. 2014a, 2014b).
Tabela 7. Preferowane studia podyplomowe w oczach absolwentów kierunku leśnictwo Ranking (929 resp.) Pracownicy LP preferowane studia podyplomowe %
1 Zarz dzanie 15,0
2 Hodowla lasu 10,1
3 Geomatyka 7,9
4 Ochrona przyrody 5,9
5 Prawo 5,5
6 Zarz dzanie zasobami ludzkimi 5,1
7 SILP 5,0
8 Ekonomika leśnictwa 4,5
...
11 Pedagogika 2,2
...
17 Psychologia 1,7
...
20 Edukacja 1,4
...
28–33 Komunikacja społeczna, socjologia, ... 0,4
34 – 40 MBA, certyfi kacja, ... 0,2
41–48 Public relations, nauki społeczne, ... 0,1
Tabela 8. Preferowane przez absolwentów kierunku leśnictwo kursy i szkolenia Ranking (1477 resp.) Pracownicy LP preferowane kursy i szkolenia %
1 SILP 16,2
2 Ró ne, zale ne od stanowiska 10,7
3 Języki obce 8,3
…
8 Hodowla lasu
… 2,6
11 Zarz dzanie 2,4
12 Kompetencje społeczne 2,4
…
14 Zarz dzanie zasobami ludzkimi 1,8
15 Komunikacja społeczna 1,6
…
20 Public relations 1,2
21 Psychologia 1,2
Ranking (1477 resp.) Pracownicy LP preferowane kursy i szkolenia %
… 0,8
27–30 Edukacja, Pedagogika, … 0,7
… 0,7
40 Socjologia 0,3
… 0,3
42–47 Certyfi kacja, Dane osobowe, ... 0,1
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Zgromadzone dane empiryczne oraz przeprowadzone analizy i porównania pozwa-lają na sformułowanie następujących wniosków (Gruchała 2006, Gruchała 2008):
• W „sylwetce absolwenta” zdecydowanie większą rolę odgrywać powinny elemen-ty szeroko rozumianej komunikacji społecznej (kształcenie umysłów, umiejętności logicznego myślenia, pobudzania wyobraźni).
• Nastąpić powinno rozszerzenie zakresu nauczania modułów społecznych, przy zachowaniu przekazywanych dotychczas treści o charakterze technicznym oraz inicjowanie części „komunikacyjnych” w technicznych modułach kształcenia.
Jednocześnie należy dokonać przeniesienia większej ilości realizowanych treści o charakterze społecznym z pierwszego na drugi stopień studiów.
• Ciągły proces udoskonalania treści kształcenia z wykorzystaniem nowych metod edukacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem oczekiwań pracodawców, stano-wić powinien podstawę bieżącej pracy programowej.
• Wspieranie rozwoju zawodowego nauczycieli akademickich, w tym szczególnie z uwzględnieniem kontaktu z otoczeniem zewnętrznym, stanowić będzie istotny impuls rozwoju społecznych efektów kształcenia.
• Wspieranie pozaprogramowego rozwoju studentów z wykorzystaniem środków UE (np. Power) i zaangażowaniem interesariuszy zewnętrznych pozwoli na inten-syfi kację rozwoju kompetencji komunikacyjnych absolwentów.
• Duży ośrodek akademicki stanowi sam w sobie ważne narzędzie kształtowania umiejętności społecznych.
• Kompetencje społeczne kształtowane wśród studentów, przez ich aktywną działal-ność w agendach/organizacjach studenckich, mogą w znaczącym stopniu wpłynąć na ich późniejszy sukces zawodowy.
SUMMARY