OD PRZEKAZYWANIA INFORMACJI DO EDUKACJI PRZYRODNICZO-LE NEJ

W ostatnich latach wzrasta zapotrzebowanie na edukację społeczeństwa opartą na rzetelnej wiedzy przyrodniczej, która pozwoli zrozumieć sens ochrony przyrody, zaczy-nając od problemów lokalnych po globalne. Wzrost zainteresowania terenami leśnymi stanowi wyzwanie dla współczesnej edukacji przyrodniczo-leśnej. Istotne stają się dzia-łania służące podnoszeniu świadomości społeczeństwa w zakresie racjonalnego i odpo-wiedzialnego korzystania z lasu, minimalizowania wpływu człowieka na środowisko na-turalne oraz przeciwdziałania konsumpcyjnemu nastawieniu do przyrody. Najistotniejsze i najtrudniejsze w edukacji jest ukazanie człowiekowi zarówno horyzontów jego moż-liwości kreacyjnych, jak i możmoż-liwości samozniszczenia. Prof. Suchodolski zaznacza, iż edukacja przyrodniczo-leśna uzmysławia, że o ile zawsze w jakimś stopniu dziedziczy-my jakieś wartości i tradycje kulturowe, cywilizacyjne itp., to świadomość i postawy mo-ralne każdy musi wytworzyć sam. Taka edukacja wiąże ludzi niezależnie od ich wiedzy i specjalizacji, gdyż opiera się na myśleniu i czuciu zarówno w perspektywie globalnej, jak i własnej każdego z nas (za Ohme 1990). Natomiast Kulik i Kukowska (2010) pod-kreślają, że człowiek jest odbiciem własnych doświadczeń, dlatego, żyjąc z dala od przy-rody, jesteśmy kształtowani przez wytwory współczesności: plastik, metal, szkło, zaś codzienny sposób życia, postawy i nawyki związane są ściśle z cywilizacją (post)indu-strialną. Dla mieszkańców miast, przemieszczających się samochodami i spędzających większość czasu w zamkniętych pomieszczeniach, edukacja przyrodnicza staje się pew-nego rodzaju egzotycznym folklorem. Jak zauważa Kulik (2009), interesujące jest poje-chać na takie zajęcia, przeżyć przygodę „w dziczy”, a później wrócić do swojego świata, ewentualnie poopowiadać znajomym, jak to było, i żyć dalej własnym życiem. Ci najbar-dziej zdeterminowani mogą po takim doświadczeniu zakręcać wodę przy myciu zębów, czy nawet wykupić swoje drzewo w organizacji ekologicznej, ale czy to coś rzeczywi-ście zmienia? Żeby taka edukacja miała sens, tego typu działania muszą mieć charakter

permanentny. Mało tego, muszą być przede wszystkim w miarę spójne z życiem, jakie prowadzi się codziennie. Muszą być spójne ze światem, z kulturą, jaka nas otacza. Tym bardziej, kontynuuje autor, że coraz częściej edukacja opiera się przede wszystkim na przekazywaniu informacji, a nie na zdobywaniu wiedzy. A im mniej prawdziwej wie-dzy, tym jeszcze mniej mądrości. Ta bowiem wyrasta z głębi zrozumienia tego, co znane i świadomości wzajemnych powiązań. Informacja to nie jest coś, co może zmienić czło-wieka. W podobnym tonie wypowiada się Kowalczyk (2008), podkreślając, że wszystkie zachowania – również te związane z przyrodą – uwarunkowane są kulturowo, dlatego przyczyn problemów należy upatrywać nie w złej woli, ale w zwyczajnej nieświadomo-ści skutków własnego zachowania, najczęnieświadomo-ściej wynikającego z braku wiedzy.

W takim razie efektem edukacji przyrodniczo-leśnej powinny być zmiany pozio-mu wiedzy odbiorców, ich umiejętności oraz ukształtowanie postaw względem leśnej przyrody i leśnictwa (Referowska-Chodak 2017). Z założenia efekt ten powinien być pozytywny, a zatem powinien przynieść wzrost poziomu wiedzy, jak również wykształ-cić pozytywne nastawienie do przedstawianych tematów i obiektów. Niestety, niektórzy ograniczają edukację przyrodniczo-leśną wyłącznie do relacji na temat pogarszającego się stanu środowiska i katastrof ekologicznych oraz pesymistycznych prognoz co do przyszłości Ziemi, tworząc wrażenie, że o środowisko należy troszczyć się dopiero wte-dy, gdy jest zagrożone (por. Żabówka i Kutajczyk 1996). Edukację należy oprzeć na rze-telnej wiedzy przyrodniczej, która pozwoli zrozumieć sens ochrony przyrody w sytuacji istniejących zagrożeń, ale również możliwości racjonalnego godzenia potrzeb ochrony przyrody z rozwojem gospodarczym i społecznym kraju¹ w ramach zrównoważonego rozwoju. Edukacja przyrodniczo-leśna wszystkich społeczeństw powinna przebiegać nie tylko w oparciu o właściwy stosunek człowieka do przyrody, ale również do innych ludzi, do ich kultury i do samego siebie (za Żabówka i Kutajczyk 1996). Autorzy wy-mieniają niektóre zasady edukacji przyrodniczej:

– budować i pobudzać wrażliwość na problemy środowiska przyrodniczego,

– kształcić w kierunku właściwego ujmowania zjawisk i procesów przyrodniczych oraz społecznych, tworzących zintegrowany obraz rzeczywistości,

– prowadzić czynną edukację w bezpośrednim kontakcie z przyrodą oraz pobudzać do aktywności społecznej i konkretnych działań,

– kształtować postawy etyczne i właściwy (ekologiczny) styl życia.

W ostatnich dziesięcioleciach w nauczaniu przyrodniczo-leśnym kluczową rolę odgrywają Lasy Państwowe. Mimo że elementy edukacji przyrodniczo-leśnej społe-czeństwa w działalności leśników są tak stare jak leśna profesja, dopiero powołanie w 1994 r. leśnych kompleksów promocyjnych (LKP) wiązało się z formalnym przy-pisaniem Służbie Leśnej Lasów Państwowych nowych zadań w tym zakresie. W la-tach 1995–2003 miał miejsce żywiołowy rozwój działalności edukacyjnej nadleśnictw,

1 www.tpl.org.pl [dostęp: 25.03.2018]

zakończony wprowadzeniem w tym samym roku powszechnego „Programu edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwach” (Chrzanowski 2016). Za cel przyjęto upo-wszechnianie w społeczeństwie wiedzy o środowisku leśnym, wielofunkcyjnej i zrów-noważonej gospodarce leśnej, budowanie zaufania społecznego do leśników. Bardzo ważne stało się podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie racjonalnego i od-powiedzialnego korzystania ze wszystkich funkcji lasu. Edukacja prowadzona przez leśników skierowana jest głównie do dzieci i młodzieży, dorośli stanowili jedynie 22%

odbiorców edukacji leśnej (Wierzbicka i in. 2014). Truizmem jest więc stwierdzenie, że zasadniczym celem edukacji leśnej jest podnoszenie świadomości ekologicznej wśród dzieci i młodzieży. Poznawanie lasu w naturalnym środowisku jest konieczne, budzi w odbiorcy pozytywne emocje, opiekuńcze uczucia w stosunku do przyrody, w tym chęć niesienia jej pomocy. Efektywniej kształtuje niekonsumpcyjny model życia, zgod-ny z zasadami zrównoważonego rozwoju (Referowska-Chodak 2013).

Powstaje pytanie o efektywność i skuteczność tych działań. Czy miarą edukacji przyrodniczo-leśnej jest zasób przyswojonych informacji, domyślnie poziom wiedzy o środowisku, czy trwałość właściwie ukształtowanych postaw wobec przyrody? Na to pytanie próbuje odpowiedzieć m.in. Referowska-Chodak (2017), analizując elementy wpływające na efektywność edukacji leśnej (ryc. 2).

)RUPD

&]ĊVWRWOLZRĞü

:LHONRĞü JUXS

7UHĞü

3URZDG]ąF\

]DMĊFLD

2GELRUFD ]DMĊü

&]DV

0LHMVFH (IHNW\ZQRĞü

HGXNDFML OHĞQHM

Rycina 2. Elementy wpływaj ce na efektywnoś edukacji leśnej (za Referowska-Chodak 2017)

Autorka zauważa, że trudno jednoznacznie i obiektywnie odpowiedzieć na pytanie o efektywność edukacji leśnej ze względu na brak długotrwałych badań. W konkluzji podkreśla jednak, że w odniesieniu do ponoszonych nakładów osobowych i rzeczowych

należy szukać rozwiązań, które zwiększą efektywność edukacji i odciążą leśników z części zadań. Warto także zadbać o przedłużenie efektów zajęć prowadzonych przez leśników, poprzez własną świadomą aktywność. Jednak, jak odnotowuje Węsławski (2015), wielkim dylematem edukacji na rzecz przyrody jest to, że z jednej strony chce-my do jej wartości i piękna przekonać jak najszerszą rzeszę obywateli, a z drugiej strony ograniczamy do niej dostęp, żeby uniknąć zagrożeń. Jeżeli leśniczy wie, gdzie można zobaczyć gniazdo bielika czy borsuczą norę, nie będzie w to miejsce prowadził szkol-nych wycieczek, bo oczywiście zwierzęta tego nie lubią.

Reasumując rozważania, edukacja przyrodniczo-leśna powinna skupiać się na podnoszeniu świadomości współzależności, przyczyn i konsekwencji zachowań oraz kształtowaniu postaw i norm etycznych, sprzyjających odpowiedzialnemu korzystaniu z zasobów przyrodniczych. Jedną z interesujących koncepcji wpisujących się w powyż-sze założenia jest idea etyki środowiskowej (outdoorowej) − Leave No Trace, czyli „nie pozostaw żadnego śladu”. Program jest realizowany od ponad 20 lat, zaś jego celem jest promowanie odpowiedzialnych zachowań, sprzyjających minimalizowaniu wpływu na środowisko naturalne podczas działalności plenerowej (turystyczno-rekreacyjnej).