W latach 2004-2005 na Ğwiatowym rynku produktów rolnych i Īywno-Ğciowych wystąpiá wzrost cen, które przez 25 lat utrzymywaáy siĊ na niskim po-ziomie i charakteryzowaáy siĊ niewielką zmiennoĞcią (volatility) [Figiel 2012].
W kolejnych latach wyraĨnie nasiliáa siĊ wzrostowa tendencja cen. Wysokie ce-ny surowców rolce-nych spowodowaáy, Īe znacząco wzrosáy cece-ny ĪywnoĞci i w konsekwencji zmniejszyáa siĊ jej dostĊpnoĞü. Ekonomiczna bariera dostĊpu do ĪywnoĞci ogranicza bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe (food security) paĔstw (regionów), które charakteryzują siĊ niedoborami oraz niskimi dochodami kon-sumentów [Prakash 2011], [Grochowska 2013]. Nasuwa siĊ zasadnicze pytanie:
Jakie byáy przyczyny wzrostu cen produktów rolnych i ĪywnoĞci? Kolejnym, moĪe jeszcze bardziej celowym i aktualnym pytaniem, jest: Jak dáugo Ğwiatowe ceny ĪywnoĞci bĊdą wysokie i jaki jest ich wpáyw na bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe?
Z caáą pewnoĞcią moĪna stwierdziü, Īe nie ma jednej przyczyny wyso-kich cen na rynku produktów rolno-spoĪywczych. Wzrost cen ĪywnoĞci byá efektem skumulowanego oddziaáywania wielu czynników o bardzo róĪnorod-nym charakterze: demograficzróĪnorod-nym, ekonomiczróĪnorod-nym, socjologiczróĪnorod-nym i przyrod-niczym. W ekonomii rynku gáównym czynnikiem determinującym poziom cen są relacje podaĪy i popytu. Rosnący Ğwiatowy popyt na ĪywnoĞü w warunkach maáej elastycznoĞci produkcji rolniczej (w krótkim okresie) bezsprzecznie jest podsta-wowym czynnikiem stymulującym wzrost cen. Wzrost popytu jest wynikiem ro-snącej liczby ludnoĞci oraz poprawiającej siĊ sytuacji dochodowej w krajach rozwi-jających siĊ gospodarczo. W latach 2000-2013 liczba ludnoĞci Ğwiata zwiĊkszyáa siĊ z 6118 mln do 7186 mln osób2. Wzrost liczby ludnoĞci wystąpiá na wiĊkszoĞci
kontynentów: Ameryka Pán. (27%), Afryka (26%), Oceania (23%), Ameryka Pád.
(18%) i Azja (13%). W poszczególnych regionach wzrost liczby ludnoĞci byá spo-wodowany róĪnymi czynnikami. W Ameryce Pán. i Oceanii kluczową rolĊ odegra-áa emigracja, a w Afryce i Azji przyrost naturalny. Wyjątkowa sytuacja wystąpiodegra-áa jedynie w Europie, gdzie populacja zmniejszyáa siĊ o 0,4%.
Wzrost globalnego popytu i zmiany jego struktury poza czynnikami de-mograficznymi są wynikiem wielu zmian o charakterze ekonomicznym i spo-áecznym. Wzrostowi liczby ludnoĞci towarzyszyá wyraĨny rozwój gospodarczy krajów rozwijających siĊ (np. Azji)3. W wyniku procesów globalizacyjnych i bezpoĞrednich inwestycji zagranicznych transnarodowych koncernów w paĔ-stwach rozwijających siĊ gospodarczo, nastąpiá ogromny rozwój przemysáu i procesów urbanizacyjnych. Konsekwencją tych przemian byá wzrost rozporzą-dzalnych dochodów, który umoĪliwiá zwiĊkszenie, a takĪe zmiany w strukturze (np. zwiĊkszenie udziaáu biaáka zwierzĊcego) i modelu konsumpcji ĪywnoĞci (westernization of diets) [Pingali 2007].
Produkcja rolnicza jest uzaleĪniona od warunków pogodowych w okresie wegetacji. Globalne zmiany klimatyczne prowadzą do coraz czĊstszego wystĊ-powania niekorzystnych anomalii pogodowych (susze, powodzie, tajfuny itp.), które negatywnie wpáywają na plonowanie i zbiory, a w konsekwencji podaĪ produktów ĪywnoĞciowych. DuĪy spadek podaĪy u gáównych eksporterów mo-Īe skutkowaü wzrostem cen na rynku miĊdzynarodowym.
PostĊp w dziedzinie technologii informatycznych i telekomunikacyjnych spowodowaá, Īe kapitaá staá siĊ najbardziej mobilnym czynnikiem wytwórczym [SzymaĔski 2002]. Ogromne zasoby kapitaáu mogą szybko przemieszczaü siĊ miĊdzy najbardziej oddalonymi regionami Ğwiata. Wysokie ceny ĪywoĞci sta-nowiáy dogodną okazjĊ, aby duĪe zasoby kapitaáu, w tym takĪe spekulacyjnego, wáączyáy siĊ do gry na miĊdzynarodowych gieádach towarowych.
Ceny surowców energetycznych i energii przenoszą siĊ na ceny towarów i usáug i w konsekwencji odgrywają kluczową rolĊ w cyklach koniunkturalnych (rys. 1). W teorii cykli koniunkturalnych wyróĪnia siĊ cztery podstawowe fazy cyklu: kryzys, depresjĊ, oĪywienie i rozkwit. We wspóáczesnych cyklach wystĊ-pują dwie fazy: recesja i oĪywienie [Barczyk 2006]. Wpáyw zmian cen energii na koniunkturĊ gospodarczą moĪna przedstawiü graficznie przy pomocy za-mkniĊtego cyklu. Spowolnienie wzrostu gospodarczego (recesja) skutkuje
3 Wedáug danych World Bank w latach 2000-2012 Gross National Income (GNI) wyraĪony w Purchasing Power Parity (PPP) w przeliczeniu na mieszkaĔca zwiĊkszyá siĊ: w Brazylii z 6820 USD do 10150 USD, w Chinach z 2340 USD do 6810 USD i w Indiach z 1530 USD
kiem dochodów gospodarstw domowych, a w rezultacie malejącym popytem, w tym takĪe na ĪywnoĞü i energiĊ. W dalszej kolejnoĞci nastĊpuje spadek cen energii i cen dóbr energocháonnych. Niskie ceny skutkują wzrostem popytu i gospodarka powoli zaczyna przechodziü w fazĊ oĪywienia, którego przejawem są rosnące dochody gospodarstw domowych. Wzrost gospodarczy i poprawa siáy nabywczej konsumentów skutkują wiĊkszym popytem na energiĊ. W rezul-tacie wzrastają ceny energii i surowców energetycznych, które transmitują siĊ na ceny dóbr i usáug energocháonnych. Wysokie ceny energii oraz ograniczone za-soby kopalnych surowców energetycznych powodują, Īe gospodarki poszcze-gólnych krajów zaczynają wytwarzaü energiĊ ze Ĩródeá odnawialnych, w tym takĪe z surowców rolniczych. Wysokie ceny energii i produktów ĪywnoĞcio-wych zwiastują, Īe w gospodarce zbliĪa siĊ kolejna spadkowa faza w cyklu ko-niunkturalnym. W przedstawionym powyĪej cyklu gáówną rolĊ odgrywa me-chanizm rynkowy, ale jeĞli rozwaĪania zostaną zawĊĪone do produktów rolnych i produkcji biopaliw, to bardzo waĪny jest takĪe wpáyw polityki gospodarczej (np. energetycznej, rolnej).
Zmiany cen energii a cykl koniunkturalny Rysunek 1.
ħródáo: Msangi S., Tokgoz S., Zhang W., Biofuels, Agriculture and Food Security: Key Connections & Challenges, Environment & Production Technology Division,
Wzrost cen
Syntetycznym wskaĨnikiem koniunktury, a przede wszystkim zmiennoĞci cen produktów ĪywnoĞciowych na rynku Ğwiatowym jest opracowywany przez FAO indeks cen ĪywnoĞci (Food Price Index), który obrazuje zmiany cen w od-niesieniu do przyjĊtego okresu bazowego. Najbardziej aktualne wartoĞci indeksu cen ĪywnoĞci zostaáy wyliczone w odniesieniu do okresu bazowego obejmują-cego lata 2002-2004. W latach 2003-2008 Ğwiatowe ceny ĪywnoĞci wykazywaáy tendencjĊ wzrostową i wartoĞü indeksu dla ĪywnoĞci ogóáem zwiĊkszyáa siĊ z 98 do 201. Wysokie ceny ĪywnoĞci byáy silnie skorelowane z dobrą koniunk-turą gospodarczą na rynku Ğwiatowym. W latach 2003-2007 Ğwiatowy PKB w ujĊciu realnym systematycznie wzrastaá o 4,0 do 5,7% rocznie. W 2008 r. po-jawiáy siĊ pierwsze symptomy spowolnienia gospodarczego, które w 2009 r.
przeksztaáciáo siĊ w kryzys gospodarczy. Spadkowi PKB towarzyszyá takĪe spa-dek wartoĞci inspa-deksów Ğwiatowych cen ĪywnoĞci. Wyjątek stanowiáy jedynie ceny cukru. W latach 2010-2011 Ğwiatowa gospodarka powróciáa na ĞcieĪkĊ wzrostu, gdyĪ Ğwiatowy PKB wzrastaá realnie o 4,0 i 3,7% (tab. 1). Analogiczne kierunki zmian Ğwiatowego PKB i cen ĪywnoĞci potwierdzają sáusznoĞü wcze-Ğniejszych rozwaĪaĔ dotyczących powiązaĔ miĊdzy cenami ĪywnoĞci, energii i wahaniami koniunktury gospodarczej. Dekompozycja indeksu cen Ğwiatowych ĪywnoĞci wykazuje, Īe w analizowanym okresie ceny zbóĪ, roĞlin oleistych i cukru charakteryzowaáy siĊ wiĊkszą dynamiką niĪ ĪywnoĞü ogóáem. MoĪna zatem przypuszczaü, Īe istotny wpáyw na wiĊkszy wzrost cen wymienionych surowców odegraá popyt bĊdący wynikiem produkcji biopaliw.
Tabela 1. WskaĨniki Ğwiatowych cen ĪywnoĞci i PKB
Lata
ĩywnoĞü
ogóáem MiĊso Mleko i
przetwory ZboĪa Oleje i
táuszcze Cukier ĝwiatowy PKB 2002-2004 = 100% rok poprzedni=100
2000 91 97 95 86 70 116 4,8
2001 95 100 106 87 67 123 2,5 2002 90 90 81 94 87 98 3,0
2003 98 96 96 99 101 101 4,0
2004 113 114 124 107 112 102 5,4 2005 118 124 135 101 103 140 4,9 2006 127 121 130 119 113 209 5,6 2007 161 131 219 163 172 143 5,7 2008 201 161 223 232 227 182 3,0 2009 160 141 148 170 153 257 -0,7 2010 188 158 207 179 197 302 5,4 2011 230 183 230 241 255 369 4,1 2012 213 182 194 236 224 306 3,4 2013 210 184 247 219 193 251 3,3 ħródáo: FAO Food Price Index, International Monetary Fund.
Statystyczna analiza zaleĪnoĞci wykazaáa, Īe w dáugim okresie ceny pro-duktów rolnych i ĪywnoĞci wykazywaáy analogiczną zmiennoĞü jak ceny energii (rys. 2). W latach 1960-2012 wystąpiáa bardzo silna statystyczna zaleĪnoĞü
miĊ-wspóáczynników korelacji Pearsona, które obrazują siáĊ związku, byáy bardzo wysokie 0,90-0,91 i istotne statystycznie. Bardziej szczegóáowa analiza zaleĪno-Ğci miĊdzy cenami energii i zbóĪ, a takĪe táuszczów i olejów wykazaáa nie-znacznie mniejszą siáĊ związku. WartoĞci wspóáczynników korelacji wyniosáy ok. R=0,88 i takĪe byáy statystycznie istotne. W dáugim okresie wyraĨnie widaü takĪe, Īe w ostatnich latach zwiĊkszyáa siĊ konwergencja miĊdzy zmiennoĞcią Ğwiatowych cen energii i ĪywnoĞci. Do 2004 r. ceny ĪywnoĞci charakteryzowaáy siĊ znacznie wiĊkszą dynamiką niĪ ceny energii. W kolejnym okresie nastąpiáo wyrównanie dynamiki cen produktów rolnych, ĪywnoĞci oraz energii. Gáównym powodem tego jest rosnące zapotrzebowanie na surowce rolnicze, w tym takĪe do produkcji energii.
WskaĨniki Ğwiatowych cen energii, produktów rolnych i ĪywnoĞci Rysunek 2.
ħródáo: The World Bank, www.worldbank.org.