RoĞliny oleiste

ĝwiatowy rynek roĞlin oleistych⁶ charakteryzuje siĊ wysoką dynamiką rozwoju. W latach 2000-2013 Ğwiatowe zbiory nasion oleistych wzrosáy o 50%

do 473 mln t (tab. 3). Powodem tego byáo zwiĊkszenie areaáu uprawy o 25% do 238 mln ha oraz plonów o 19% do 1,98 t/ha. W strukturze produkcji roĞlinnych surowców oleistych najwiĊkszy udziaá ma soja (56%), rzepak (13%) oraz ba-weána, arachidy i sáonecznik (po 8-10%).

Produkcja jest bardzo silnie skoncentrowana w ukáadzie geograficznym, a decydującą rolĊ w tym zakresie odgrywają warunki agroklimatyczne, które de-terminują moĪliwoĞü uprawy poszczególnych gatunków roĞlin. Wszystkie roĞliny oleiste z wyjątkiem rzepaku i lnu mogą byü uprawiane w ciepáym klimacie.

W związku z tym 80% Ğwiatowej produkcji soi wytwarzają USA, Brazylia i Argentyna. W przypadku rzepaku 90% Ğwiatowej produkcji przypada na UE, Chiny, KanadĊ i Indie. Plantacje palmy oleistej są skoncentrowane w Malezji i In-donezji. Liderami produkcji sáonecznika są UE, Ukraina, Rosja i Argentyna (áącz-nie 70% Ğwiatowej produkcji). Chiny, Indie i Pakistan są duĪymi producentami arachidów i baweány, a ich áączny udziaá w Ğwitowej produkcji wynosi ok. 60%.

Nasiona roĞlin oleistych są przetwarzane gáównie na oleje, a produkty uboczne z procesu táoczenia są wykorzystywane cele paszowe lub energetyczne.

Wyjątkowa sytuacja dotyczy soi, której nasiona ze wzglĊdu na duĪą zawartoĞü

6 Do najwaĪniejszych roĞlin oleistych, których nasiona i owoce dostarczają ok. 95% Ğwiato-wej produkcji táuszczów roĞlinnych zalicza siĊ: jednoroczne uprawy soi, rzepaku, baweány, sáonecznika, arachidów, sezamu, lnu i rącznika oraz na wieloletnich plantacjach drzewa

pal-80

FAO Food Price Index 2002-2004=100%

ceny skupu zá/dt

FAO Food Price Index 2002-2004=100

ceny skupu zá/dt

rzepak FAO Index

biaáka i relatywnie maáą zawartoĞü táuszczów (ok. 18%) są wykorzystywane przede wszystkim jako pasza, a w mniejszym stopniu do produkcji olejów.

W latach 2000-2013 Ğwiatowa produkcja olejów roĞlinnych wzrosáa o 78% do 160,4 mln t. W towarowej strukturze produkcji najwiĊkszy udziaá ma olej pal-mowy (33%), sojowy (27%) i rzepakowy (16%).

Ze wzglĊdu na fakt, Īe oleje są wytwarzane z róĪnych surowców roĞlin-nych, bardzo róĪnią siĊ wáaĞciwoĞciami i przeznaczeniem. Oleje roĞlinne moĪna podzieliü na trzy grupy: konsumpcyjne (arachidowy, baweániany, kokosowy, oliwkowy, palmowy, rzepakowy, sezamowy, sáonecznikowy, sojowy), przemy-sáowo-konsumpcyjne (palmowy i kokosowy) oraz techniczne (rycynusowy, tungowy i lniany). ĝwiatowe zuĪycie wykazuje silną tendencjĊ wzrostową. Kon-sumpcja roĞnie w krajach rozwijających siĊ, które charakteryzują siĊ wysokimi wskaĨnikami demograficznymi (Chiny, Brazylia, Indonezja, Malezja). Odmienna sytuacja wystĊpuje w paĔstwach uprzemysáowionych, w których popyt ze strony gospodarstw domowych jest bliski nasycenia i w związku z tym popyt jest gene-rowany przede wszystkim przez sektor biopaliwowy. W analizowanym okresie Ğwiatowe zuĪycie olejów zwiĊkszyáo siĊ o 78% do 157 mln t. ZuĪycie na cele spoĪywcze wzrosáo o 53% do 120 mln t, a na cele przemysáowe prawie cztero-krotnie do 37 mln t. Na cele paliwowe w 2013 r. przeznaczono 22 mln t olejów roĞlinnych, wobec 0,7 mln t w 2000 r. [Rosiak 2013]. Zmiany w strukturze zuĪycia wyraĨnie pokazują, jak istotną rolĊ w kreowaniu popytu odegraáy zmiany polityki energetycznej⁷.

ĝwiatowy handel zagraniczny olejami roĞlinnymi wynosi ok. 65 mln t, co stanowi ok. 40% produkcji. DuĪy udziaá obrotów handlowych w produkcji wynika po pierwsze z faktu, Īe niektóre gatunki olejów są produkowane regio-nalnie (produkcja surowca). W związku z tym produkcja niektórych produktów (np. utwardzonych táuszczów roĞlinnych) wymaga importu olejów. Drugim powodem jest rosnący popyt w krajach rozwijających siĊ, które nie produkują wystarczającej iloĞci olejów. Po trzecie polityka energetyczna w krajach rozwi-niĊtych gospodarczo przewiduje okreĞlony udziaá biopaliw w strukturze zuĪycia paliw páynnych. W konsekwencji paĔstwa zgáaszają duĪy popyt na rynku Ğwia-towym na nasiona roĞlin oleistych i oleje roĞlinne. DuĪymi importerami są Chi-ny, Indie i UE (po ok. 10 mln t).

7 Zakáadany udziaá biopaliw w páynnych paliwach w wybranych krajach: USA (8,25% biopa-liw w 2010 r.), UE (5,75% biopabiopa-liw do 2010 r. 10% do 2020 r.), Brazylia (25% w benzynie w 2007 r., 20% w 2010 r.), Kanada (5% w benzynie do 2010 r., 2% w ON w 2012 r.), Chiny (10% w benzynie), Indie (5% w benzynie w 2006 r., 5% w ON do 2012 r.), Malezja (5%

Tabela 3. ĝwiatowy bilans nasion roĞlin oleistych

Sezony Produkcja Zasoby

ogó-áem Import Eksport ZuĪycie Zapasy koĔ-cowe mln ton

2000/2001 316,1 354,7 65,6 66,9 313,0 40,4 2001/2002 326,8 367,2 63,6 62,4 325,7 42,9 2002/2003 334,4 377,3 71,0 70,0 328,6 49,6 2003/2004 338,2 387,8 64,2 66,8 338,6 46,5 2004/2005 383,7 430,2 72,7 74,4 368,5 60,0 2005/2006 394,1 454,1 75,4 75,8 387,0 66,7 2006/2007 405,7 472,4 80,7 83,1 394,4 75,6 2007/2008 392,1 467,7 90,1 91,3 402,6 63,8 2008/2009 398,8 462,6 93,9 94,6 403,4 58,6 2009/2010 446,8 505,3 101,8 106,9 423,7 76,5 2010/2011 460,1 536,6 103,8 108,3 446,7 85,4 2011/2012 444,6 529,9 111,6 111,5 464,6 65,4 2012/2013 472,6 538,0 111,7 115,0 465,4 69,7 ħródáo: Grochowska R., àopaciuk W., Rosiak E., Szajner P.: ĝwiatowa produkcja biopaliw w kontekĞcie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, s. 57, nr 70, PW 2011-2014, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2013.

W Polsce jedyną roĞliną oleistą uprawianą na szeroką skalĊ jest rzepak.

Produkcja rzepaku po akcesji do UE wykazywaáa wyraĨną tendencjĊ wzrostową.

W latach 2000-2003 nie przekraczaáa ona 1 mln t rocznie. W kolejnych okresach 2004-2007 i 2008-2012 Ğrednioroczna produkcja zwiĊkszyáa siĊ odpowiednio do 1,7 mln t i 2,1 mln t. Gáównym czynnikiem determinującym wzrost produkcji byáo zwiĊkszenie areaáu uprawy z 400 tys. Ka do ponad 800 tys. Ka. Udziaá rze-paku w powierzchni zasiewów wzrósá z 4 do 7-9%. PoprawĊ efektywnoĞci uprawy obrazuje ok. 20-procentowy wzrost plonów do 2,7 t/ha.

Powodem wzrostu produkcji rzepaku byáa przede wszystkim polityka energetyczna UE, która „dyrektywą biopaliwową”⁸ okreĞliáa udziaá biokompo-nentów (estrów) w zuĪyciu paliw páynnych. Polska w 2005 r. okreĞliáa udziaá biopaliw w zuĪyciu paliw páynnych (Narodowy Cel WskaĨnikowy) na poziomie 0,5%, który w 2013 r. zostaá zwiĊkszony do 7,1%⁹. Produkcja estrów dodawa-nych do oleju napĊdowego jest prowadzona w Polsce gáównie (90%) w oparciu o olej rzepakowy. W 2005 r. produkcja estrów wynosiáa ok. 64 tys. W, a w 2013 r.

8 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r.

w sprawie promowania stosowania energii ze Ĩródeá odnawialnych zmieniająca i w nastĊp-stwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. L.140/15 z 05.06.2009. Dyrek-tywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/30/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. zmieniająca dyrektywĊ 98/70/WE odnoszącą siĊ do specyfikacji benzyny i olejów napĊdowych oraz wprowadzającą mechanizm monitorowania i ograniczania emisji gazów cieplarnianych oraz zmieniającą dyrektywĊ Rady 1999/32/WE odnoszącą siĊ do specyfikacji paliw wykorzysty-wanych przez statki Īeglugi Ğródlądowej oraz uchylająca dyrektywĊ 93/12/EWG. L.140/88 z 05.06.2009.

9 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 lipca 2013 r. w sprawie Narodowych Celów

wzrosáa do 648 tys. W. Wzrost produkcji i zuĪycia estrów wykreowaá dodatkowy popyt na 1-1,6 mln t rzepaku. W latach 2005-2013 produkcja oleju rzepakowego na cele spoĪywcze wynosiáa 380-530 tys. W¹⁰.

Krajowy rynek rzepaku jest bardzo silnie powiązany z rynkami zewnĊtrz-nymi. Potwierdzeniem tego jest wpáyw zmian polityki energetycznej w UE na rozwój sektora oraz analogiczne kierunki zmian Ğwiatowych cen roĞlin olei-stych oraz krajowych cen skupu (rys. 2). Zakáady táuszczowe w Polsce od wielu lat prowadząc kontraktacjĊ ustalaáy ceny skupu, uwzglĊdniając tendencje ceno-we na gieádzie MATIF w ParyĪu. WahliwoĞü Ğwiatowych cen transmitowaáa siĊ na krajowe ceny rzepaku, determinując dochodowoĞü jego uprawy i rentownoĞü przemysáowego przetwórstwa. Powiązanie krajowego sektora z rynkiem Ğwia-towym i unijnym obrazują takĪe tendencje w handlu zagranicznym nasionami roĞlin oleistych, olejami roĞlinnymi, margarynami oraz Ğrutami.