IV. MiĊdzynarodowa konkurencyjnoĞü polskich producentów ĪywnoĞci – bilans
4. Strategie konkurencji w handlu produktami rolno-spoĪywczymi Polski
Jedną z metod analizy strategii konkurencji stosowanych w handlu miĊ-dzynarodowym jest jakoĞciowo-cenowa metoda zaproponowana przez K. Aigingera [1997, 1998]. Do analizy form konkurowania na rynku miĊdzyna-rodowym zaproponowaá on wykorzystanie dwóch miar konkurencyjnoĞci, tj.
relacji Ğrednich cen w eksporcie do Ğrednich cen w imporcie oraz salda wymiany handlu zagranicznego w ujĊciu iloĞciowym32. Wspólne zastosowanie obu tych mierników moĪna graficznie ująü w postaci tzw. macierzy konkurencyjnoĞci. Re-lacja cen (UV) moĪe bowiem byü wiĊksza lub równa jednoĞci (UV 1) albo mniejsza od jednoĞci (UV < 1). Saldo iloĞciowe obrotów (Sq) moĪe byü nato-miast dodatnie lub równe 0 (Sq 0) albo ujemne (Sq < 0). Zestawienie wartoĞci obu tych mierników moĪe posáuĪyü do podziaáu produktów bĊdących przedmio-tem handlu zagranicznego danego kraju na cztery segmenty (tab. 28):
1. Segment I – zawiera te grupy towarów, dla których relacja cen w eksporcie do cen w imporcie jest wiĊksza od jednoĞci lub równa jednoĞci, a saldo obro-tów w jednostkach fizycznych jest dodatnie lub równe zeru, co implikuje skuteczną strategiĊ konkurowania jakoĞcią;
2. Segment II – obejmuje te grupy wyrobów, dla których relacja cen w eksporcie do cen w imporcie jest mniejsza od jednoĞci, a saldo obrotów w jednostkach fizycznych jest dodatnie lub równe zeru, co oznacza dominacjĊ skutecznej strategii konkurowania niĪszą ceną;
3. Segment III – zawiera te grupy towarów, dla których relacja cen w eksporcie do cen w imporcie jest wiĊksza od jednoĞci lub równa jednoĞci, a saldo obro-tów w jednostkach fizycznych jest ujemne, co Ğwiadczy o potencjalnie sku-tecznej strategii konkurowania jakoĞcią;
32 Szczegóáowy opis obu wskaĨników, áącznie z formuáami, znajduje siĊ w: I. Szczepaniak (red.),
4. Segment IV – obejmuje te grupy wyrobów, dla których relacja cen w ekspor-cie do cen w imporekspor-cie jest mniejsza od jednoĞci, a saldo obrotów w jednost-kach fizycznych jest ujemne, co wskazuje na przewagĊ nieskutecznej strategii konkurowania niĪszą ceną.
Analiza konkurencyjnoĞci danego kraju pod kątem przydzielenia eks-portowanych produktów do jednego z czterech segmentów ww. macierzy po-zwala wnioskowaü o fundamentach konkurencyjnoĞci tego kraju, bowiem wartoĞü miernika UV informuje o przyjĊtej strategii konkurowania, natomiast znak miernika Sq dostarcza informacji o skutecznoĞci przyjĊtej formy konku-rowania [Daszkiewicz 2008].
Tabela 28. Strategie konkurencji wedáug K. Aigingera
UV < 1 UV 1
Sq 0 II. Skuteczna strategia konkurowania niĪszą ceną
I. Skuteczna strategia konkurowania jakoĞcią Sq < 0 IV. Nieskuteczna strategia
konkurowania niĪszą ceną
III. Potencjalnie skuteczna strategia konkurowania jakoĞcią ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: K. Aiginger, Unit Values…, op. cit., s. 93-121.
Zastosowanie ww. metody w badaniach konkurencyjnoĞci polskiego sek-tora rolno-spoĪywczego pozwala odpowiedzieü na pytanie, na czym opieraáa siĊ dotychczas miĊdzynarodowa konkurencyjnoĞü polskich producentów Īywno-Ğci. Czy podstawowymi instrumentami konkurowania byáy niĪsze koszty produk-cji, które umoĪliwiaáy oferowanie niĪszych cen produktów, a zatem producenci stosowali strategiĊ przywództwa kosztowego. Czy wrĊcz przeciwnie, podmioty stosowaáy raczej pozacenowe instrumenty konkurowania, w tym szeroko rozu-mianą jakoĞü produktów, czyli wykorzystywaáy strategiĊ zróĪnicowania.
Z analizy macierzy konkurencyjnoĞci stworzonej dla polskiego handlu produktami rolno-spoĪywczymi (tab. 29) wynika, Īe w 2003 roku liczba dzia-áów, w których moĪna byáo skutecznie konkurowaü jakoĞcią na rynku Ğwia-towym byáa ograniczona do zaledwie czterech. W 2013 roku liczba takich dziaáów zwiĊkszyáa siĊ do szeĞciu. JakoĞciowo konkurencyjne dla zagranicz-nych odbiorców byáy: miĊso i podroby, Īywe roĞliny, cukry i wyroby cukier-nicze, kakao i przetwory z kakao, przetwory zboĪowe i pieczywo cukiernicze oraz tytoĔ i wyroby tytoniowe. SpoĞród tych dziaáów, tylko miĊso i podroby oraz przetwory zboĪowe i pieczywo cukiernicze utrzymaáy konkurencyjnoĞü w caáym analizowanym okresie, co Ğwiadczy o trwaáych, jakoĞciowych pod-stawach ich konkurencyjnoĞci.
Z oĞmiu do szeĞciu zmniejszyáa siĊ w latach 2003-2013 liczba dziaáów, których produkty sprzedawano na rynku Ğwiatowym po wyĪszej cenie, ale w niedostatecznej (dla osiągniĊcia dodatniego salda) iloĞci. WĞród dziaáów z po-tencjalnie skuteczną strategią konkurowania jakoĞcią w 2013 roku moĪna wy-mieniü: ryby i owoce morza, kawa, herbata i przyprawy, produkty przemysáu máynarskiego i skrobiowego, odpady i pasze dla zwierząt, zwierzĊta Īywe, pozo-staáe produkty roĞlinne. Pierwsze cztery z nich zachowaáo swój potencjalnie jakoĞciowo skuteczny charakter w caáym badanym okresie. W pozostaáych dwóch przypadkach potencjalnie skuteczna strategia konkurowania jakoĞcią zastąpiáa skuteczną bądĨ nieskuteczną strategiĊ konkurowania ceną.
Tabela 29. Strategie konkurencji w handlu produktami rolno-spoĪywczym Polski, wedáug dziaáów HS
Numer i nazwa dziaáu HS 2003 2005 2007 2009 2011 2012 2013
01 ZwierzĊta Īywe II II II I IV III III
02 MiĊso i podroby I I I I I I I
03 Ryby i owoce morza III III III III III III III
04 Produkty mleczarskie II II II II II II II
05 Pozostaáe produkty zwierzĊce IV IV II II II II II 06 ĩywe roĞliny i kwiaty ciĊte III III III III III III I
07 Warzywa II II II II II II II
08 Owoce i orzechy III IV III II IV II II
09 Kawa, herbata, przyprawy III III III III III III III
10 ZboĪa IV II IV II IV II II
11 Produkty máynarskie, sáód, skrobie III III III III III III III 12 Nasiona i owoce oleiste IV II II IV IV IV II
13 Ekstrakty roĞlinne IV III III IV IV IV IV
14 Pozostaáe produkty roĞlinne II II II III III III III 15 Táuszcze i oleje zwierzĊce lub roĞlinne IV IV IV IV IV IV IV
16 Przetwory z miĊsa i ryb I II I I I II II
17 Cukry i wyroby cukiernicze II II I III III I I 18 Kakao i przetwory z kakao III III III III I I I 19 Przetwory zboĪowe i pieczywo cukiernicze I I I I I I I 20 Przetwory z owoców i warzyw I II II II I II II 21 RóĪne przetwory spoĪywcze II II II II II II II 22 Napoje bezalkoholowe i alkoholowe IV IV IV IV IV IV IV 23 Odpady i pasze dla zwierząt III III III III III III III 24 TytoĔ i wyroby tytoniowe III III III I I I I ħródáo: obliczenia na podstawie danych WITS-Comtrade.
Na uwagĊ zasáugują dziaáy, w których Polska odnotowaáa sukces na rynku Ğwiatowym gáównie dziĊki oferowaniu niskich cen wywozu. W 2013 roku
sku-teczna strategia konkurowania niĪszą ceną byáa podstawą wymiany takich grup towarów, jak: produkty mleczarskie, pozostaáe produkty zwierzĊce, warzywa, owoce i orzechy, zboĪa, nasiona i owoce oleiste, przetwory z miĊsa i ryb, prze-twory z owoców i warzyw oraz róĪne przeprze-twory spoĪywcze. Skuteczną cenową konkurencyjnoĞü przez wiĊkszoĞü badanego okresu zachowaáy jednak tylko czte-ry ww. dziaáy (produkty mleczarskie, warzywa, przetwoczte-ry z owoców i wa-rzyw oraz róĪne przetwory spoĪywcze). Wymiana handlowa w tych dziaáach trwale charakteryzowaáa siĊ niĪszymi cenami w eksporcie niĪ w imporcie, przy równoczeĞnie wiĊkszej iloĞci towarów wyeksportowanych niĪ sprowadzonych do Polski. Innymi sáowy, osiągniĊcie dodatniego salda wagowego obrotów han-dlowych w ww. grupach produktów byáo moĪliwe dziĊki konkurowaniu ceną eksportowanych produktów. W pozostaáych piĊciu przypadkach skuteczna strategia konkurowania ceną zastąpiáa skuteczną strategiĊ konkurowania jako-Ğcią bądĨ nieskuteczną strategiĊ konkurowania ceną.
Nieskuteczna strategia konkurowania niĪszą ceną charakteryzowaáa w 2013 roku polski handel nastĊpującymi grupami towarów: ekstrakty roĞlin-ne, táuszcze i oleje oraz napoje bezalkoholowe i alkoholowe. Wymiana handlo-wa tymi tohandlo-warami cechohandlo-waáa siĊ niĪszymi cenami w polskim eksporcie niĪ imporcie, przy równoczesnym ujemnym wagowym saldzie obrotów handlo-wych. W przypadku táuszczów i olejów sytuacja ta byáa o tyle niekorzystna, Īe strategia ta wystĊpowaáa nieprzerwanie w caáym badanym okresie.
MetodĊ jakoĞciowo-cenową moĪna wykorzystaü takĪe do podziaáu warto-Ğci eksportowanych produktów na grupy towarów, które cechuje jedna z czterech wyróĪnionych tą metodą strategii konkurencji. Z analizy struktury polskiego eksportu produktów rolno-spoĪywczych na rynek Ğwiatowy w latach 2003-2013 (rys.32) wynika, Īe w okresie czáonkostwa Polski w UE byáa ona doĞü zmienna, przy czym zmiany nastĊpowaáy przede wszystkim w tej czĊĞci eksportu, którą cechowaáa skuteczna strategia konkurowania jakoĞcią lub skuteczna strategia konkurowania ceną.
W pierwszych latach po akcesji (2004-2005) – w porównaniu z rokiem bezpoĞrednio ją poprzedzającym – zwiĊkszyá siĊ udziaá polskiego eksportu rol-no-spoĪywczego, bĊdącego efektem stosowania skutecznej strategii konkurowa-nia niĪszą ceną na niekorzyĞü skutecznej i potencjalnie skutecznej strategii kon-kurowania jakoĞcią. Oznacza to, Īe polscy producenci ĪywnoĞci, pragnąc trwale ulokowaü swoje produkty na rynku unijnym, umiejĊtnie wykorzystywali posia-dane przewagi kosztowe. W kolejnych latach (2006-2008) wystąpiáa sytuacja odwrotna – znaczenie skutecznej strategii konkurowania ceną wyraĨnie spadáo na rzecz skutecznej strategii konkurowania jakoĞcią, wskazując na postĊpujący
proces integrowania siĊ Polski z rynkiem unijnym. W okresie Ğwiatowego kry-zysu gospodarczego (2009-2010), konkurencyjnoĞü cenowa ponownie zyskaáa na znaczeniu. W latach 2011-2013 nastąpiá natomiast ponowny wzrost znacze-nia zarówno strategii zróĪnicowaznacze-nia, opartej na skutecznym konkurowaniu jako-Ğcią, jak i strategii kosztowej, opartej na skutecznym konkurowaniu ceną (kosz-tem obu pozostaáych strategii). W efekcie zwiĊkszyá siĊ w polskim eksporcie rolno-spoĪywczym udziaá eksportu produktów konkurencyjnych jakoĞciowo bądĨ cenowo. W efekcie, w 2013 roku aĪ 39% eksportu produktów rolno-spoĪywczych moĪna byáo przypisaü zastosowaniu skutecznej strategii konkuro-wania jakoĞcią (o 6 p.p. wiĊcej niĪ w 2003 roku), a 44% – skutecznej strategii konkurowania niĪszą ceną (o 11 p.p. wiĊcej niĪ bezpoĞrednio przed akcesją).
Rola pozostaáych dwóch strategii w strukturze eksportu byáa duĪo mniejsza (áącznie ok. 17%).
Struktura eksportu produktów rolno-spoĪywczych Polski Rysunek 32.
wedáug stosowanych strategii konkurencji, w proc.
ħródáo: obliczenia na podstawie danych WITS-Comtrade.
Metoda jakoĞciowo-cenowa moĪe posáuĪyü równieĪ do analizy salda ob-rotów handlu zagranicznego, tj. jego podziaáu na cztery grupy produktów, które cechuje jedna z wyróĪnionych ww. metodą strategii konkurencji. Na rysunku 33 przedstawiono wartoĞü salda polskiego handlu produktami rolno-spoĪywczymi
32,9
w latach 2003-2013 i ukazano, jaka jego czĊĞü wynika z zastosowania analizo-wanych form konkurowania w handlu poszczególnymi grupami produktów, a zwáaszcza handel którymi z nich generuje nadwyĪkĊ, a którymi deficyt.
W caáym analizowanym okresie dodatnie saldo obrotów pochodziáo z handlu produktami rolno-spoĪywczymi, w eksporcie których stosowano sku-teczne strategie konkurowania jakoĞcią oraz ceną. Obrót produktami, który ce-chowaáy dwie pozostaáe strategie konkurencji we wszystkich latach byá Ĩródáem deficytu. WartoĞü nadwyĪki w handlu rolno-spoĪywczym wykazywaáa w tym okresie wyraĨną tendencjĊ wzrostową, gáównie za sprawą wymiany produktami konkurencyjnymi jakoĞciowo. W 2013 roku na dziaáy polskiego eksportu rolno- -spoĪywczego, które skutecznie konkurowaáy jakoĞcią na rynku Ğwiatowym przypadaáo dodatnie saldo wymiany w wysokoĞci ponad 5,3 mld USD (piĊcio-krotnie wyĪsze niĪ bezpoĞrednio przed akcesją), a na dziaáy konkurujące na tym rynku niĪszymi cenami – nadwyĪka rzĊdu 5 mld USD (szeĞciokrotnie wyĪsza).
Handel, w którym wykorzystywano dwie pozostaáe strategie konkurencji, tj. potencjalnie skuteczną strategiĊ konkurowania jakoĞcią oraz nieskuteczną strategiĊ konkurowania niĪszymi cenami przyniósá deficyt w áącznej wysoko-Ğci 2,8 mld USD (dwukrotnie wyĪszy niĪ w 2003 roku).
Saldo handlu produktami rolno-spoĪywczymi Polski Rysunek 33.
wedáug stosowanych strategii konkurencji, w mln USD
ħródáo: obliczenia na podstawie danych WITS-Comtrade.
Podsumowując, ocena konkurencyjnoĞci handlu rolno-spoĪywczego Polski, dokonana w oparciu o metodĊ jakoĞciowo-cenową K. Aigingera, ukazaáa, Īe w okresie przynaleĪnoĞci Polski do UE nastąpiá wyraĨny wzrost znaczenia
stra--4 000 -2 000 0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000 2003
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
I II III IV
a takĪe wzrost znaczenia strategii przywództwa kosztowego, opartej na skutecz-nym konkurowaniu ceną. Przejawiaáo siĊ to m.in. we wzroĞcie udziaáu eksportu rolno-spoĪywczego, bĊdącego efektem stosowania skutecznej strategii konku-rowania jakoĞcią oraz skutecznej strategii konkukonku-rowania ceną, a takĪe poprawą dodatniego salda obrotów, generowanego w handlu produktami rolno- -spoĪywczymi, w zakresie których stosowano obie te strategie. Znaczenie dwóch pozostaáych strategii w zrealizowanym eksporcie byáo niewielkie, a saldo obrotów, jakie one implikowaáy – ujemne.