Ryby i przetwory rybne

Warunki funkcjonowania Ğwiatowego ryboáówstwa w XX w. zmieniaáy siĊ na skutek rozwoju technicznych Ğrodków eksploatacji zasobów ryb oraz poli-tyki paĔstw nadbrzeĪnych w kwestii dostĊpu do tych zasobów. W wyniku III Konferencji Prawa Morza (1982 r.) usankcjonowano prawnie proces zawáasz-czania 200-milowych obszarów mórz przylegáych, którego celem miaáa byü bar-dziej racjonalna eksploatacja áawic ryb. Po wprowadzeniu wyáącznych stref poáowów czĊĞü paĔstw nadbrzeĪnych z dotychczasowego importera ryb i pro-duktów rybnych staáo siĊ eksporterem netto (np. paĔstwa afrykaĔskie). Rosnący problem przeáowienia i potrzeba odpowiedzialnego gospodarowania zasobami oraz nielegalne praktyki poáowowe staáy siĊ, obok zanieczyszczenia Ğrodowiska i globalnego ocieplenia, waĪnymi tematami ustaleĔ na Ğwiatowych szczytach (np. II Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r.). Niestety, Īaden szczyt nie rozwiązaá problemu przeáowienia i nadmiernego potencjaáu poáowowego, który

2000 2003 2006 2009 2012

Skup,zá/kg

FAO, 2002-2004 = 100

FAO Index trzoda z. woáowy

2,5

2000 2003 2006 2009 2012

Skup zá/kg

FAO, 2002-2004 = 100

FAO Index drób

szczególnie widoczny jest UE [Kuzebski 2014]. W 2014 r. weszáa w Īycie w UE zreformowana Wspólna Polityka Rybacka oraz wspólna organizacja rynków produktów ryboáówstwa i akwakultury, której celem jest m.in. przywrócenie od-powiedniego poziomu zasobów rybnych.

Znakowanie oraz certyfikowanie ryb i organizmów wodnych rozpoczĊto dopiero kilkanaĞcie lat temu. Rozwój tych systemów jest spowodowany dąĪeniem organizacji spoáecznych i rządowych do ochrony Ğrodowiska poprzez forsowanie idei zrównowaĪonego rozwoju, ochrony zdrowia ludzi oraz zapewnienia dobro-stanu ryb. Ochrona dotyczy ryb dziko Īyjących i produkcji w akwakulturze. Cer-tyfikacja, oprócz korzyĞci dla Ğrodowiska i konsumentów, powinna zapewniaü sektorowi korzyĞci wizerunkowe, dziĊki uczestnictwu w programie ochrony przy-rody i poddawaniu siĊ transparentnym reguáom kontrolnym.

ĝwiatowa produkcja ryb i organizmów wodnych zwiĊkszaáa siĊ Ğrednio-rocznie w latach 1950-2012 o 3,6% i w 2012 r. wyniosáa 182,9 mln t¹⁶ (rys. 8).

Do poáowy lat 80. XX w. w podaĪy dominowaáy ryby z poáowów morskich i sáodkowodnych. Zmniejszające siĊ zasoby naturalne i rosnąca liczba ludnoĞci spowodowaáy skokowy rozwój produkcji w akwakulturach. W okresie trzech dekad udziaá tego rodzaju pozyskiwania ryb w Ğwiatowej produkcji zwiĊkszyá siĊ z 5% do blisko 50% [Hryszko 2014]. Wzrost produkcji w akwakulturach jest obserwowany gáównie w wodach Ğródlądowych Azji Poáudniowo-Wschodniej (np. Chiny), w konsekwencji region ten ma ok. 60-procentowy udziaá w Ğwiato-wej podaĪy ryb i organizmów wodnych. NajczĊĞciej odáawianymi gatunkami ryb pozostają karpiowate (amury, toápygi i karpie), makrelowate (makrele, tuĔ-czyki) oraz Ğledziowate (Ğledzie, sardynki i sardynelle).

W 2012 r. do konsumpcji przeznaczono 136,2 mln t ryb i organizmów wodnych, co stanowiáo 86% produkcji ogóáem (bez roĞlin i ssaków morskich).

W ostatnim piĊüdziesiĊcioleciu konsumpcja wzrastaáa o 3,2% rocznie. W kon-sekwencji znacznie wyĪszego przyrostu liczby ludnoĞci w ujĊciu bezwzglĊd-nym, dynamika wzrostu konsumpcji ryb byáa o poáowĊ niĪsza, wzrastając z 8,5 do 19,2 kg/mieszkaĔca. NajwiĊkszy wpáyw na wzrost spoĪycia miaáy rosnące dochody, procesy globalizacji i urbanizacji oraz ekspansywny rozwój produkcji w akwakulturach. Nadal istnieją duĪe dysproporcje w konsumpcji, zwáaszcza miĊdzy krajami wysoko- i niskorozwiniĊtymi gospodarczo.

Specyfika geograficzno-biologiczna wystĊpowania poszczególnych ga-tunków ryb powoduje, Īe ryby i przetwory są grupą ĪywnoĞci o duĪym znacze-niu dla Ğwiatowego handlu rolno-ĪywnoĞciowego. W 2013 r. obroty handlowe

rybami wyniosáy ok. 136 mld USD, a wolumen stanowiá ok. 37% produkcji.

W latach 1976-2013 wartoĞü wymiany handlowej rybami zwiĊkszaáa siĊ o ok.

8% rocznie, a dynamika ta wynikaáa gáównie ze wzrostu cen oraz wydáuĪające-go siĊ áaĔcucha budowania wartoĞci dodanej produktów na poszczególnych etapach produkcji i przetwórstwa. ĝwiatowy handel rybami i organizmami wod-nymi jest zdominowany przez AzjĊ i EuropĊ, które odpowiadają za ok. 75% je-go wartoĞci. Gáównymi eksporterami są: Chiny, Norwegia, Tajlandia, Wietnam, USA oraz Dania i Hiszpania. DuĪymi importerami są: Japonia, USA, Chiny oraz Hiszpania, Francja, Wáochy i Niemcy.

Ceny ryb na Ğwiatowych rynkach wykazują silne wahania z wyraĨną tendencją wzrostową. Wahania wynikają z relacji popytowo-podaĪowych po-szczególnych gatunków, w konsekwencji polityki poáowowej na akwenach, wielkoĞci samych poáowów oraz czynników warunkujących dochody ludnoĞci w poszczególnych regionach. W poáowie 2014 r. ryby i owoce morza na Ğwie-cie byáy Ğrednio o 50% droĪsze niĪ w latach 2002-2004 i po raz pierwszy wyĪ-sze byáy ceny produktów akwakultury niĪ pochodzących z poáowów (o 5 pkt.).

NajwyĪsze ceny notowano w przypadku ryb pelagicznych (wzrost o 70%), w tym gáównie tuĔczyków (o 74%). ĝwiatowe ceny ryb i owoców morza wy-raĪone wskaĨnikiem FAO Fish Price Index są takĪe silnie uzaleĪnione od ogólnej sytuacji cenowej na rynkach produktów rolno-ĪywnoĞciowych, ale na przestrzeni ostatniej dekady ryby wyraĨnie tanieją wzglĊdem pozostaáych Ĩró-deá biaáka zwierzĊcego.

Krajowy rynek ryb przeszedá w latach 1995-2013 gáĊbokie zmiany struk-turalne, zwáaszcza w okresie poprzedzającym integracjĊ oraz w pierwszych la-tach czáonkostwa w UE. Zmiany te byáy podyktowane koniecznoĞcią dostoso-wania potencjaáu poáowowego do zasobów dalekomorskich i baátyckich, które zostaáy zastąpione dostawami surowców z importu oraz zdobyciem nowych rynków zbytu i potrzebą utrzymania na nich przewag konkurencyjnych. Wy-miernym efektem byáo podwojenie w latach 2003-2013 wielkoĞci produkcji przetwórstwa ryb i ponad 3,5-krotny wzrost jej wartoĞci sprzedanej. Rozwój ten byá podyktowany wzrostem eksportu, którego udziaá w strukturze przychodów zakáadów zwiĊkszyá siĊ z 40 do 64%, podczas gdy popyt wewnĊtrzny podlegaá wahaniom (np. pod wpáywem zmian cen). Eksport wykazuje tendencjĊ wzro-stową i w latach 2003-2013 zwiĊkszyá siĊ z 315 mln USD do 1920 mln USD.

Polska staáa siĊ gáównym przetwórcą i eksporterem produktów rybnych w UE (np. wĊdzonych áososi i przetworów ze Ğledzi). Tendencje w eksporcie i zmiany w strukturze gatunkowej konsumpcji ryb w kraju determinowaáy import.

Niewielki udziaá poáowów w zaopatrzeniu rynku (ok. 30%) powoduje, Īe krajowy rynek jest w duĪym stopniu uzaleĪniony od sytuacji podaĪowo- -popytowej na Ğwiecie. Analiza wpáywu zmian Ğwiatowych cen ryb i organizmów wodnych na ksztaátowanie siĊ cen uzyskiwanych w tzw. pierwszej sprzedaĪy przez rybaków baátyckich (Ğledzie, dorsze) oraz producentów karpi wykazaáa wspóáza-leĪnoĞü. Badania statystyczne ujawniáy duĪe znaczenie wahaĔ cyklicznych (koniunkturalnych) w ksztaátowaniu siĊ cen Ğledzi i dorszy oraz wahaĔ sezono-wych w przypadku Ğledzi i czynników przypadkosezono-wych w odniesieniu do cen dor-szy. Na podstawie badaĔ zaleĪnoĞci cenowych na rynku karpi naleĪy stwierdziü, Īe to sytuacja na krajowym rynku determinowaáa ceny w handlu zagranicznym paĔstw bĊdących najwiĊkszymi producentami w Europie.

PrzewaĪający udziaá eksportu w sprzedaĪy zakáadów przetwórstwa ryb oraz surowców importowanych niezbĊdnych do produkcji powoduje, Īe wzajem-ne relacje cen eksportowo-importowych osiąganych w handlu zagranicznym mają decydujące znacznie w ksztaátowaniu siĊ wyników ekonomiczno-finansowych tego krajowego sektora. Mimo jednokierunkowych zmian cen, coraz czĊĞciej nastĊpują dysproporcje w ich dynamice w odniesieniu do poszczególnych pro-duktów, zwáaszcza w okresach skokowo rosnących cen surowców. Przetwórstwo, chcąc utrzymaü pozycjĊ konkurencyjną na rynkach zagranicznych, rezygnuje z czĊĞci marĪ, akceptując relatywnie niĪszy wzrost cen eksportowych. Wpáywa to zazwyczaj na zmniejszenie zysku i pogarszanie wskaĨników ekonomiczno- -finansowych. Sytuacja taka coraz czĊĞciej wystĊpuje takĪe na rynku krajowym, gdzie wzrost cen detalicznych jest zazwyczaj mniejszy niĪ cen páaconych za surowce w imporcie.

ĝwiatowa produkcja organizmów wodnych oraz wpáyw cen Rysunek 8.

importowych na koszty materiaáów w krajowym przetwórstwie ryb

Produkcja Ceny importowe i zuĪycie materiaáów

ħródáo: Hryszko K., Kuzebski E., Lirski A.: Sytuacja na Ğwiatowym rynku ryb i jej wpáyw na rozwój sektora rybnego w Polsce, nr 106, PW 2011-2014, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2011.

0 50 100 150 200

1950 1962 1974 1986 1998 2010

mln ton

poáowy akwakultura

y = 0,0228x + 0,6191 R² = 0,6122

0,6 0,7 0,8 0,9

3,5 4,5 5,5 6,5 7,5

zuĪycie materiaáów (zá)

cena importowa (zá/kg)