Wśród mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej częściej występowały silne relacje rodzinne, niż relacje towarzysko-sąsiedzkie. U prawie 32% osób odnotowano wysoki lub bardzo wysoki kapitał rodzinny, pod-czas gdy niespełna 27% osób reprezentowało taki sam poziom kapitału towarzysko-sąsiedzkiego. Zdecy-dowanie rzadziej Polacy angażowali się w uczestnictwo w organizacjach społecznych, co świadczy o du-żej przewadze występowania kapitału rodzinnego oraz kapitału towarzysko-sąsiedzkiego nad kapitałem stowarzyszeniowym. Wysoki lub bardzo wysoki poziom tego ostatniego rodzaju kapitału występował u niespełna 2% osób. Tutaj relatywnie duże znaczenie miały świeckie organizacje pozarządowe i religijne organizacje społeczne. W tych pierwszych uczestniczyło ponad 10%, w drugich ok. 7% osób. W świec-kich organizacjach pozarządowych nieznacznie częściej uczestniczyli mężczyźni oraz mieszkańcy miast. Odwrotna sytuacja wystąpiła, jeśli chodzi o religijne organizacje społeczne. Tutaj prym wiodły kobiety i mieszkańcy wsi. Uczniowie, pracujący na własny rachunek i pracownicy najemni stanowili grupy naj-częściej angażujące się w świeckie organizacje pozarządowe. W przypadku organizacji religijnych byli to rolnicy, uczniowie oraz emeryci. Wzrost wykształcenia szedł w parze z większą częstotliwością uczestnic-twa w obu typach organizacji społecznych. Osoby legitymujące się wyższym wykształceniem (licencjat, magisterskie lub wyższe) angażowały się najczęściej w uczestnictwo w omawianych typach organizacji, a osoby z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym lub zasadniczym zawodowym stosunkowo najrza-dziej.
Wśród prawie 49% osób odnotowano wysoki lub bardzo wysoki poziom co najmniej jednej z trzech form sieciowego kapitału społecznego. Około 11% mieszkańców Polski w wieku 16 i więcej lat reprezento-wało wysoki lub bardzo wysoki poziom dwóch form tego kapitału, przy czym najwyższy odsetek do-tyczył posiadania jednocześnie kapitałów rodzinnego i towarzysko-sąsiedzkiego (ok. 10%). W przypad-ku równoczesnego występowania wysokiego lub bardzo wysokiego poziomu kapitałów: rodzinnego i stowarzyszeniowego oraz towarzysko-sąsiedzkiego i stowarzyszeniowego, wartości odsetków już były znacząco niższe. Wyniosły one poniżej 1%.
Najbardziej aktywnymi grupami, jeśli chodzi budowanie kapitału społecznego uwzględniając wszystkie jego formy, były osoby z wykształceniem wyższym, aktywne zawodowo i z wyższymi dochodami. Ge-neralnie dynamika zmian dotycząca sieciowego kapitału społecznego w perspektywie trzyletniej była niewielka, jeśli zestawimy dane Badania spójności społecznej z 2015 i 2018 r.
Internet stosunkowo rzadko był wykorzystywany w konsultacjach społecznych lub przy mobiliza-cji dotyczącej udziału w manifestacjach i akcjach poparcia. Niecałe 11% osób korzystało kiedykol-wiek z Internetu w celu wzięcia udziału w konsultacjach społecznych lub w głosowaniu w sprawach o znaczeniu społecznym czy politycznym. Ponad 5% osób kiedykolwiek brało udział w manifestacjach, demonstracjach lub marszach poparcia, o których powzięło informacje z sieci.
Popularną formą wsparcia finansowego organizacji społecznych – według deklaracji – było wrzucanie pieniędzy do puszek i płatny SMS. W 2018 r. wsparcie organizacji społecznych za pomocą pierwszej formy zadeklarowało ok. 51% osób. Za pomocą płatnego SMS-a to wsparcie w ostatnich 12 miesiącach poprze-dzających badanie zadeklarowało niecałe 24% osób.
W zakresie szeroko zdefiniowanego zaufania (łączącego odpowiedzi „zdecydowanie mam zaufanie” oraz „raczej mam zaufanie”) do instytucji życia publicznego powszechnym zaufaniem społecznym cieszyły się służby ratunkowe – straż pożarna oraz pogotowie ratunkowe (90–96%). Zdecydowana większość ufała także wojsku, policji oraz Kościołowi Rzymskokatolickiemu (67–76%). Znacznie rzadziej ufano in-stytucjom władzy. Zaufanie do Sejmu i Senatu miało 30% osób, zaś do rządu 34%. Wyraźnie większym
Podsumowanie
zaufaniem społecznym niż władze centralne cieszyły się władze lokalne, którym ufała ponad połowa mieszkańców Polski.
Zróżnicowany był również poziom zaufania interpersonalnego. Niemal powszechnym zaufaniem cieszyli się członkowie najbliższej rodziny, minimalnie niższym znajomi i przyjaciele (94–98%). W relacjach ze współpracownikami i sąsiadami również dominowało zaufanie. Należy przy tym zwrócić uwagę, że je-dynie w przypadku zaufania do najbliższej rodziny osób deklarujących „zdecydowane zaufanie” było więcej niż osób „raczej mających zaufanie”. W pozostałych relacjach dominowało zaufanie warunkowe, czyli opinia „raczej mam zaufanie”. Wobec osób nieznajomych przeważał brak zaufania. Osobom niezna-jomym ufała w 2018 r. tylko jedna trzecia społeczeństwa.
W porównaniu do 2015 r. w 2018 r. wzrosło zaufanie społeczne do większości instytucji życia publicz-nego, najbardziej do władz lokalnych i rządu. Zaufanie do ludzi, których znamy osobiście pozostało na podobnym poziomie z wyjątkiem sąsiadów, do których nieznacznie wzrosło. Spadło natomiast zaufanie do osób nieznajomych. Prawie nie zmienił się poziom zaufania ogólnego.
W 2018 r. zdecydowana większość mieszkańców Polski – 8 na 10 osób w wieku co najmniej 16 lat – miała zaufanie do ludzi ogólnie rzecz biorąc. W grupie tej wyraźnie dominowały jednak osoby „raczej ufające” (7 na 10 osób) nad osobami „zdecydowanie mającymi zaufanie”.
Z analizy przeprowadzonej metodą regresji logistycznej wynika, że zdefiniowane szeroko zaufanie do ludzi ogólnie rzecz biorąc było kształtowane głównie przez zaufanie w sferze życia prywatnego, a tylko w niewielkim stopniu przez zaufanie do instytucji publicznych. Najlepszym predyktorem zaufania ogól-nego (tj. tą cząstkową oceną zaufania, która najlepiej potrafi „przewidzieć” ocenę zaufania ogólogól-nego) okazało się zaufanie do nieznajomych, a następnie zaufanie do sąsiadów, znajomych i przyjaciół. Spośród ocen zaufania instytucjonalnego najsilniejszy efekt dotyczący objaśnienia ogólnego zaufania stwierdzo-no w przypadku zaufania do banków, do pogotowia ratunkowego oraz do władz lokalnych miasta/gminy. Analiza wpływu poszczególnych typów kapitału sieciowego w wyjaśnianiu ogólnego zaufania do ludzi pokazała, że największy wpływ na zaufanie do innych miał w 2018 r. kapitał towarzysko-sąsiedzki. Zaufa-nie do ludzi ogólZaufa-nie rzecz biorąc było tym wyższe, im wyższy był u danej osoby poziom tego kapitału. Wyraźnie mniejszy wpływ na kształtowanie się klimatu zaufania do innych miał kapitał rodzinny, a zde-cydowanie najmniejszą rolę w tym względzie odgrywał kapitał stowarzyszeniowy – najrzadziej występu-jąca w polskim społeczeństwie forma kapitału sieciowego.
Niezmiennie, jeśli weźmiemy pod uwagę poprzednią edycję badania w 2015r., nadal najważniejszą war-tością dla większości mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej było zdrowie (ponad 66% osób). Rela-tywnie często też wskazywano na szczęście rodzinne i rodzinę (ok. 22%) oraz miłość (ok. 3%). Wartości te, a także uczciwość były najczęściej wskazywane jako trzy najważniejsze w życiu. W dwóch najstarszych grupach wieku rosło znaczenie wiary religijnej.
Jeśli chodzi o brak akceptacji określonych zachowań, to wśród tych dotyczących życia codziennego jako bezwzględnie nieakceptowalne najczęściej wskazywane były nieoddanie znalezionego portfela wraz z pieniędzmi i dokumentami zawierającymi dane właściciela oraz unikanie odpowiedzialności za uszko-dzenie czyjegoś samochodu (odpowiednio: ok. 86% oraz ponad 83% osób). Najczęściej usprawiedliwia-nym zachowaniem z tej grupy było spóźnianie się na umówione spotkanie.
W przypadku grupy zachowań dotyczących relacji z instytucjami do najmniej usprawiedliwianych należały przyjmowanie i wręczanie łapówek oraz pobieranie zasiłków przez osoby nieuprawnione. Bezwzględnie nie usprawiedliwiało tych zachowań odpowiednio 83% i 81% osób. Z drugiej strony wręczanie drobnych prezentów w celu przyspieszenia sprawy oraz uchylanie się od płacenia podatków
W życiu zawodowym najczęściej bezwzględnie nieakceptowanymi zachowaniami były wykonywanie swojej pracy w sposób nierzetelny i niedokładny oraz wykorzystywanie swojego stanowiska służbowego do celów prywatnych (po ok. 72%). Natomiast stosunkowo najczęściej gotowi byliśmy usprawiedliwiać podejmowanie pracy na czarno oraz załatwianie prywatnych spraw kosztem obowiązków służbowych. Zasadniczo nieznacznie wyższe odsetki bezwzględnego braku akceptacji zachowań nagannych odno-towano wśród osób dla których uczciwość stanowiła jedną z trzech najważniejszych wartości w życiu.
Pomiar kapitału stowarzyszeniowego, zarówno w 2018, jak i w 2015 roku50, oparto o uczestnictwo w or-ganizacjach społecznych. Przez uczestnictwo rozumie się:
• przynależność51 do tychże organizacji;
• bezpłatną pracę w ramach działalności określonych niżej organizacji społecznych w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie;
• udział w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie w imprezach, wydarzeniach organizowanych przez organizacje społeczne.
Szczegółową zasadę uznania uczestnictwa w organizacjach społecznych obrazuje umieszczona poniżej Tablica 6.7., z której wynika, że uznanie uczestnictwa w danej organizacji społecznej następuje, gdy:
a) w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie respondent co najmniej raz na pół roku poświęcał swój wolny czas na dobrowolną bezpłatną pracę na rzecz określonej organizacji spo-łecznej lub
b) w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie respondent co najmniej raz na trzy mie-siące miemie-siące brał udział w imprezach, wydarzeniach organizowanych przez określoną organiza-cję społeczną lub
c) będąc członkiem określonej organizacji społecznej w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzają-cych badanie respondent co najmniej raz na rok poświęcał swój wolny czas na dobrowolną bez-płatną pracę na rzecz określonej organizacji społecznej lub
d) będąc członkiem określonej organizacji społecznej w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzają-cych badanie respondent co najmniej raz na pół roku brał udział w imprezach, wydarzeniach orga-nizowanych przez określone organizacje społeczne lub
50 Szczegółowe wyjaśnienie założeń budowy złożonego i skategoryzowanego wskaźnika kapitału stowarzyszeniowego za-wiera też publikacja Jakość życia w Polsce w 2015 r. Wyniki Badania spójności społecznej, Warszawa 2017, ss.149–152.
51 Przyjmuje się, że przynależność członkowska w organizacji występuje, gdy spełniony jest przynajmniej jeden z warunków: – płaci się składki członkowskie lub
– członkostwo wynika z posiadania mieszkania w budynku wspólnoty mieszkaniowej lub udziału w spółdzielni lub
– ma się poczucie przynależności do organizacji i współodpowiedzialności za nią niezależnie od tego, czy płaci się składki i niezależnie od tego czy organizacja jest organizacją członkowską (np. fundacje, Caritas).