Expressions of religiosity of the inhabitants of PolandChapter 5
5.3. Religious commitment by selected social-demographic factors
nie się postaw obojętnych religijnie (mowa tu o kategoriach słabo zaangażowany i niezaangażowany) będzie się utrzymywać.
Poziom aktywności religijnej jest zróżnicowany w zależności od prezentowanych tu cech demograficz-no-społecznych takich jak: płeć, miejsce zamieszkania i wiek. Większa aktywność i zaangażowanie religij-ne kobiet była wielokrotnie potwierdzana przez liczreligij-ne badania statystyczreligij-ne i socjologiczreligij-ne10 prowadzo-ne w Polsce, potwierdzają to także wyniki poprzednich edycji Badania spójności społeczprowadzo-nej z roku 2011 i 201511. Kobiet zaangażowanych religijnie (uwzględniając trzy poziomy zaangażowania) było prawie 69%, natomiast mężczyzn 53%.
Wyższy odsetek kobiet niż mężczyzn odnotowano wśród wszystkich zaangażowanych grup. Różnica ta wyrażona w punktach procentowych wynosi odpowiednio dla poszczególnych poziomów zaangażo-wania: 1 p. proc. (słaby), 10 p. proc. (średni) i 4 p. proc. (wysoki). Mężczyźni natomiast częściej niż kobiety znajdowali się w grupie osób niezaangażowanych religijnie (różnica wynosi 12 p. proc.). Ponad dwukrot-nie wyższy odsetek mężczyzn odnotowano także wśród osób pozakościelnych, w 2018 r. odsetek męż-czyzn w tej grupie wynosił 7%.
Wielkość miejscowości zamieszkania to czynnik w dużym stopniu różnicujący stopień zaangażowania religijnego. Najniższy odsetek osób zaangażowanych religijnie odnotowano wśród mieszkańców naj-większych miast (co najmniej 500 tys. mieszkańców). Łącznie (trzy kategorie zaangażowania) zaanga-żowanych w największych miastach było 38%. Odsetek aktywnych rośnie przeciwnie do wielkości miej-scowości. W miastach o liczbie mieszkańców od 100 tys. do 500 tys. wynosi 53%, w mniejszych miastach (od 20 tys. do 100 tys.) – 57%, a w miastach poniżej 20 tys. mieszkańców – 60%. Najwyższy łączny odsetek osób zaangażowanych religijnie odnotowano wśród mieszkańców wsi (75%). O dużych różnicach pozio-mów zaangażowania religijnego między mieszkańcami wsi i mniejszych miast a mieszkańcami dużych i największych ośrodków miejskich zadecydowały wyniki odnotowane dla dwóch kategorii aktywno-ści religijnej: słabo i średnio zaangażowanych. Typy te są mocniej reprezentowane w średnich i małych
10 Badania prowadzone przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego (ISKK) wskazują na większą aktywność kobiet w ko-ściele, przejawia się to wyższymi wskaźnikami religijności. Przykładem tego mogą być wyniki dominicantes i communicantes (G. Gudaszewski, Statystyka dominicantes i communicantes jako metoda obserwacji i analizy aktywności religijnej katolików; [w:] S. H. Zaręba (red.), Socjologia życia religijnego w Polsce, Warszawa 2009, s. 165–167, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardy-nała Stefana Wyszyńskiego oraz badania religijności Polaków realizowane w latach:1991, 1998 i 2012. Potwierdzają to także badania i opracowania GUS. O częstszej aktywności kobiet w społecznych inicjatywach kościołów i innych związków wyzna-niowych mówi też badanie pracy niezarobkowej poza gospodarstwem domowym z 2011 r.
11 Por. Zaangażowanie w działalność społeczno-religijną [w:] red. A. Bieńkuńska, T. Piasecki, Jakość życia, kapitał
społecz-ny, ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, GUS, Warszawa 2013. oraz Zaangażowanie religijne [w:] red. A. Bieńkuńska,
T. Piasecki, Jakość życia w Polsce w 2015 r., GUS, Warszawa 2017.
Poziom zaangażowania religijnego według płci w 2018 r. (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Level of religious commitment by sex in 2018 (% of persons aged 16 and over)
Wykres 5.23.
miastach oraz na wsi niż w dużych miastach liczących co najmniej 100 tys. mieszkańców. Natomiast naj-mniejsze zróżnicowanie występuje przy wysokiej aktywności religijnej. Odsetek osób bardzo zaanga-żowanych religijnie mieści się w granicach od 4% w największych miastach do 7% w miastach liczących od 100 tys. do 500 tys. mieszkańców. Na wsi wynosi on 6%.
Poziom zaangażowania religijnego według klasy miejscowości zamieszkania w 2018 r. (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Level of religious commitment by class of place of residence in 2018 (% of people aged 16 and over)
Wykres 5.24.
Chart 5.24.
Największą zbiorowością w miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców jest grupa nie-zaangażowanych religijnie – liczy ona prawie 46%. Odsetek ten maleje wraz z liczbą mieszkańców. W najmniejszych miastach (do 20 tys. mieszkańców) wynosi już 38%, a na wsi spada do niespełna 24%. Na szczególną uwagę zasługuje także niezwykle duże zróżnicowanie odsetka osób pozakościelnych. Na wsi jest takich osób zdecydowanie najmniej – zaledwie 1,5%, odsetek ten rośnie wraz z wielkością klasy miejscowości zamieszkania. W miastach od 100 tys. do 500 tys. mieszkańców wynosi już 7%, a w miastach największych (500 tys. i więcej) jest przeszło dziesięciokrotnie wyższy (ponad 16%) niż na wsi.
Analiza skategoryzowanego wskaźnika zaangażowania religijnego według wieku potwierdza obser-wację widoczną wcześniej przy omawianiu wyników cząstkowych poszczególnych wskaźników życia religijnego, a mówiącą, że najniższą religijnością w Polsce cechuje się grupa osób w wieku 25–34 lata. Wyraźnie widać, że najniższy odsetek zaangażowanych jest właśnie wśród tej grupy młodych osób (w wieku 25–34 lata) znajdujących się w okresie dużej aktywności ekonomicznej czy społecznej (czę-sto związanej z podjęciem pierwszej pracy lub zmianą stanu cywilnego i założeniem rodziny). Odsetek zaangażowanych religijnie w tej grupie wieku wynosi niespełna 49% (w tym prawie 3% to osoby bardzo, a 14% to średnio zaangażowane religijnie). W grupie tej odnotowano też najwyższy odsetek niezaan-gażowanych (44%) i pozakościelnych (przeszło 7%). W najmłodszej grupie wieku objętej badaniem
(16–24 lata) wskaźnik zaangażowania religijnego jest już nieco wyższy (o ok. 5 p. proc.) i wynosi łącznie ponad 54%. Wśród najmłodszych relatywnie wysokie odsetki stanowią osoby niezaangażowane (ok. 39%) oraz pozakościelne (7%).
Poziom zaangażowania religijnego według wieku w 2018 r. (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Level of religious commitment by age in 2018 (% of people aged 16 and over)
Wykres 5.25.
Chart 5.25.
Po 34 roku życia zaangażowanie religijne zaczyna wzrastać. Wśród osób w wieku 35–44 lata odsetek osób zaangażowanych religijnie (trzy grupy zaangażowania) w niewielkim stopniu przekracza 54%, zaś w starszych grupach jest on już zdecydowanie wyższy. W grupie wieku 45–54 lata przekracza 60%, wśród osób mających 55–74 lata wynosi przeszło 70%. Najwyższy odsetek odnotowano w najstarszej grupie wieku (75 lat i więcej) – 82% (z czego 10% to osoby bardzo, a 41% to średnio zaangażowane religij-nie). Analizując jedynie dwa wyższe poziomy zaangażowania religijnego (bardzo zaangażowany i średnio zaangażowany) bardzo wyraźnie zaznacza się wzrost odsetka osób zaangażowanych wraz z wiekiem. Najniższy jest wśród osób w wieku 25–34 lata (niespełna 17%) i rośnie sukcesywnie w obu kategoriach zaangażowania, w grupie wieku po 34 roku życia przekracza 22%, a wśród najstarszych mieszkańców Polski osiąga przeszło 51%.
Niezaangażowani religijnie stanowią liczne zbiorowości (35% lub więcej) wśród czterech młodszych grup wieku do 54 lat. Największą zbiorowość tworzą wśród osób w wieku 25–34 lata (44%) oraz 35–44 lata (40%). W grupach powyżej 44 lat odsetek niezaangażowanych wyraźnie spada osiągając naj-niższą wartość (16%) w najstarszej grupie wieku (75 lat i więcej). Podobna tendencja – tylko w mniejszej skali – zaznacza się wśród pozakościelnych, czyli w grupie osób niezwiązanych z jakimkolwiek wyzna-niem religijnym. Najwyższy odsetek pozakościelnych przekraczający 7% występuje wśród dwóch naj-młodszych grup mieszkańców Polski objętych badaniem (16–34 lata). Wraz z wiekiem spada on sukce-sywnie do niespełna 3% w najstarszej grupie wieku.
Aktywność religijna ukazana poprzez odsetek osób bardzo i średnio zaangażowanych religijnie w po-szczególnych województwach wskazuje na duże zróżnicowanie terytorialne. Wartość wskaźnika ogó-łem dla Polski wynosi 28%, a różnica pomiędzy skrajnymi wartościami w województwach wynosi 28 p. proc. W 10 województwach wartość ta jest niższa niż ogółem dla Polski a w 6 wyższa. Najwyższe od-setki osób bardzo i średnio zaangażowanych odnotowano w województwach położonych we wschod-niej i południowej części Polski: podkarpackim (45%), podlaskim (43%) oraz lubelskim i małopolskim (po 42%), zaś najniższe odsetki w województwach: łódzkim (17%) zachodniopomorskim i kujawsko-pomor-skim (po 19%).
W przypadku osób słabo zaangażowanych religijnie pomiędzy skrajnymi wartościami w województwach różnica wynosi ok. 13 p. proc. Najwyższy odsetek takich osób odnotowano w województwach: wielko-polskim (39%) oraz świętokrzyskim i podkarpackim (po 38%), najniższy zaś w lubuskim (26%) i zachod-niopomorskim (27%).
Brak aktywności na polu religijnym ukazany poprzez łączny odsetek osób niezaangażowanych religij-nie i pozakościelnych w poszczególnych województwach stanowi odbicie mapy aktywności religijnej uwzględniającej bardzo i średnio zaangażowanych. Wartość ogółem dla Polski wynosi 39%. Zróżni-cowanie terytorialne jest duże i w skrajnych przypadkach różnica ta pomiędzy województwami liczy 37 p. proc. Najwyższe odsetki osób niezaangażowanych religijnie i pozakościelnych odnotowano w woje-wództwie zachodniopomorskim (54%) i łódzkim (51%). Najmniej takich osób jest w podkarpackim (17%) i małopolskim (21%). W 7 województwach odsetek ten plasuje się poniżej wartości ogółem dla Polski a w 9 powyżej niej.
Poziom zaangażowania religijnego według województw w 2018 r. (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Level of religious commitment by voivodships in 2018 (% of people aged 16 and over)
Wykres 5.26.
Podsumowanie
Summary
Dokonana tu analiza danych z Badania spójności społecznej zrealizowanego w 2018 r. dotyczących przy-należności wyznaniowej w znacznej mierze potwierdza zarówno wyniki przytoczonej tu wcześniejszej edycji Badania spójności społecznej z 2015 r.12, jak i Narodowego Spisu Powszechnego13 z 2011 r. Zde-cydowana większość (91,9%) mieszkańców Polski (w wieku 16 lat i więcej) identyfikuje się z Kościołem katolickim, 1,6% osób należy do innych kościołów lub związków wyznaniowych, a 3,1% nie należy do żadnego wyznania. Znaczna większość (81%) to osoby wierzące (w tym głęboko wierzące), prawie 11% to osoby niezdecydowane, ale przywiązane do tradycji religijnej lub poszukujące, niecałe 6% stanowią osoby obojętne religijnie, zaś 3% osób w wieku 16 lat i więcej to zadeklarowani niewierzący. Około 67% populacji osób w wieku co najmniej 16 lat uczestniczy w zbiorowych praktykach religijnych (mszach św., nabożeństwach lub spotkaniach religijnych) co najmniej raz w miesiącu, w tym 50% – raz w tygodniu lub częściej. Prawie 70% modli się co najmniej raz w tygodniu, w tym ok. 42% prawie codziennie lub czę-ściej. Około 66% czuje się związana z parafią, zborem, własną wspólnotą religijną.
Zagadnienia poruszone w badaniu, takie jak: autodeklaracja wiary oraz udział w religijnych praktykach zbiorowych i indywidualnych, układają się w pewne wspólne prawidłowości. Poziom uczestnictwa w życiu religijnym zmienia się w zależności od płci, wieku, miejsca zamieszkania i rozkładu terytorialne-go. Kobiety częściej niż mężczyźni deklarują, że są wierzące (różnica 8 p. proc.), prawie dwa razy więcej kobiet niż mężczyzn określiło się jako głęboko wierzące. Kobiety znacznie częściej niż mężczyźni uczest-niczą też we wspólnotowych praktykach religijnych (co najmniej raz w tygodniu – więcej o 16 p. proc.) oraz częściej się modlą (prawie codziennie lub częściej – więcej o ok. 21 p. proc.). Biorąc pod uwagę wiek i miejsce zamieszkania grupą najsłabiej uczestniczącą w życiu religijnym są osoby w wieku 16–34 lata oraz mieszkańcy największych miast (500 tys. lub więcej).
Aktywność religijna rośnie wraz z wiekiem. Różnice pomiędzy skrajnymi grupami (osobami w wieku 75 lat i więcej oraz w wieku 25–34 i 16–24 lata) są bardzo duże. W przypadku autodeklaracji wiary – czyli określenia swojego stosunku do wiary – różnica osób deklarujących się jako wierzący wynosi ok. 16 p. proc. Gdy w grę wchodzą już nie deklaracje, a konkretne praktyki religijne, różnice te jeszcze się powiększają. W przypadku uczestnictwa w praktykach wspólnotowych z częstotliwością co najmniej
raz w tygodniu różnica ta wynosi przeszło 28 p. proc., zaś w przypadku modlitwy odmawianej prawie codziennie lub częściej przekracza 51 p. proc. Związek z parafią odczuwa 53% osób w wieku 25–34 lata,
jest to najniższy odsetek wśród wszystkich grup wieku, najwyższy (różnica o 30 p. proc.) odnotowano wśród najstarszych mieszkańców Polski.
W przypadku miejsca zamieszkania aktywność religijna rośnie przeciwnie do wielkości miejscowości. Najniższa jest w największych miastach, najwyższa na wsi. W miastach liczących 500 tys. mieszkańców lub więcej do wiary (wierzący i głęboko wierzący razem) przyznaje się ok. 62% populacji, na wsi takich deklaracji jest o 27 p. proc. więcej. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku uczestnictwa w prak-tykach religijnych. Niecałe 33% mieszkańców największych polskich miast uczestniczy w mszach św., na-bożeństwach lub spotkaniach religijnych co najmniej raz w tygodniu; tymczasem odsetek mieszkańców wsi uczestniczących z taką samą częstotliwością jest prawie dwukrotnie wyższy i wynosi 60%. Duże róż-nice między wsią a miastami liczącymi co najmniej 500 tys. mieszkańców występują także w przypadku
12 Wyniki Badania spójności społecznej 2015 r. zostały zaprezentowane w publikacjach: A. Bieńkuńska, T. Piasecki Jakość życia
w Polsce w 2015 r. Wyniki Badania spójności społecznej, GUS, Warszawa, 2017. oraz A. Bieńkuńska, K. Sobestjański, Terytorialne zróżnicowanie jakości życia w Polsce w 2015 r., GUS, Warszawa 2017.
13 Według danych NSP 2011 wierni Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego stanowili 87,6% ogółu ludności (96% popu-lacji osób o rozpoznanym statusie wyznaniowym), członkowie innych kościołów i związków wyznaniowych – 1,3% (1,4% o rozpoznanym statusie wyznaniowym), 2,4% nienależący do żadnego wyznania (2,6% o ustalonym statusie wyznaniowym), 7,1% odmówiło odpowiedzi na pytanie o wyznanie, a u 1,6% nie ustalono żadnego stanowiska wobec pytania o wyznanie. Więcej informacji na ten temat w opracowaniu: G. Gudaszewski, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011.