„jakie cele są godne, słuszne, właściwe (…) oraz do czego ludzie powinni dążyć”43. Jak pisze Tadeusz Szawiel wartości się zmieniają, ale są to procesy długotrwałe44. Dane uzyskane dzięki Badaniu spójności społecznej potwierdzają tę tezę.
W niniejszym podrozdziale omówione zostały wybrane wyniki Badania spójności społecznej dotyczące opinii na temat wartości w życiu wśród mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej. Omówiono też de-klaracje na temat stopnia akceptacji wobec wybranych zachowań, które z etycznego punktu widzenia są uważane za naganne.
W pierwszej kolejności zaprezentowano dane dotyczące znaczenia poszczególnych wartości. Następnie omówiono rozkłady dotyczące trzech najważniejszych wartości w życiu, w tym także tej, która uznawana jest jako najważniejsza. Niektóre dane porównano z rokiem 2015 (II edycja Badania spójności społecznej), podejmując próbę uchwycenia dynamiki badanego zjawiska.
Oddzielną sprawę stanowi stopień przyzwolenia na zachowania uznane za sprzeczne z normami spo-łecznymi. Założono, że hierarchia wartości związana jest z akceptacją (lub jej brakiem) określonych zachowań, które nie są obojętne z punktu widzenia etyki, a często norm prawnych. Zachowania te decy-dują o jakości i charakterze relacji międzyludzkich. One z kolei tworzą kapitał społeczny. Brak akceptacji zachowań nagannych wzmacnia pozytywne, a więc oparte na zasadach etycznych, relacje międzyludz-kie. Tym samym nadają one odpowiedni charakter kapitałowi społecznemu. Dlatego też w Badaniu spój-ności społecznej zdiagnozowano stosunek mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej do określonych zachowań z punktu widzenia ogólnie przyjętych norm społecznych. Niniejszy podrozdział zawiera także omówienie tego problemu, a więc stopnia akceptacji zachowań nagannych. Należy pamiętać, że system wartości i zachowania są skomplikowanym zjawiskiem, warunkowanym przez szereg różnych czynników psychologicznych i społecznych, a Badanie spójności społecznej opiera się głównie na opiniach. Z tego względu nie można wyciągać jednoznacznych i pewnych wniosków na temat zależności między deklaro-waną hierarchią wartości a stosunkiem do zachowań uważanych powszechnie za naganne, tym bardziej do rzeczywistych zachowań. 45
W 2018 r., podobnie jak w 2015, w badaniu poddano ocenie dziewiętnaście wartości. Zapytano więc re-spondentów, jakie znaczenie w ich życiu ma każda z uwzględnionych w badaniu wartości.
Okazało się, że większość z tych wartości, miała duże, w tym bardzo duże znaczenie. Przy czym zdrowie, rodzina/szczęście rodzinne oraz uczciwość miały duże, w tym bardzo duże znaczenie prawie dla wszyst-kich mieszkańców Polski w wieku 16 i więcej lat. Dla niewielu mniej respondentów (około 9 na 10 osób) poczucie stabilizacji, poczucie bycia potrzebnym, sprawność fizyczna, miłość i szacunek u innych ludzi miały także duże, w tym bardzo duże znaczenie. Tutaj jednak wskazania między duże a bardzo duże rozkładały się bardziej równomiernie, w przeciwieństwie do tych pierwszych trzech wymienionych war-tości, gdzie wyraźnie dominowały wskazania na bardzo duże znaczenie.
Osiem na dziesięć osób przypisywało duże, w tym bardzo duże znaczenie przyjaciołom/przyjaźni, a siedem na dziesięć osób patriotyzmowi/dobru Ojczyzny oraz wolności głoszenia własnych poglądów.
43 Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2012, s. 316.
44 Szawiel T., Wartości a transformacja w: System wartości i norm społecznych podstawą rozwoju Polski: (Skalska E. – red.) Gdańsk 2005, s. 36.
45 Należy podkreślić, że składową częścią systemu wartości jest życie religijne i wartości jakie wiążą się z wyznawaną wiarą czy światopoglądem. Ten aspekt omówiony jest w Rozdziale 5. Przejawy religijności mieszkańców Polski. Szczegółowe dane
Na podobnym poziomie utrzymywały się praca zawodowa (blisko 75% osób) i pieniądze (prawie 74%). Wykształceniu i dążeniu do wiedzy przypisywało duże, w tym bardzo duże znaczenie sześć na dziesięć osób, analogicznie jak wierze religijnej oraz własnemu hobby i zainteresowaniom.
Najrzadziej duże w tym bardzo duże znaczenie przypisywano takim wartościom jak: kariera (niecałe 37% osób), rozrywka (blisko 34%) oraz życie pełne przygód i wrażeń (ponad 29%) (zob. Wykres 6.13.).
Gdy weźmiemy po uwagę odsetki wskazań tylko na bardzo duże znaczenie, to jedynie w przypadku dwóch wartości: tj. rodziny/szczęścia rodzinnego oraz zdrowia, przekroczyły one 82%. Dla prawie 69% osób uczciwość miała bardzo duże znaczenie. W przypadku pozostałych wartości odnotowane odsetki były już wyraźnie niższe rozkładały się bardziej równomiernie z odsetkami dotyczącymi wskazań na duże znaczenie.
W przypadku większości badanych wartości wiek wyraźnie różnicował ich znaczenie, choć z różnym na-sileniem. Jeśli weźmiemy pod uwagę duże w tym bardzo duże znaczenie, to najbardziej widoczne róż-nice wystąpiły między najmłodszą (16–24 lata) a najstarszą (75 i więcej lat) grupą wieku w przypadku takich wartości jak: rozrywka (o prawie 41 p. proc.), własne zainteresowania, hobby (o 42 p. proc.), kariera (o 41 p. proc.), życie pełne przygód i wrażeń (o prawie 38 p. proc.). Te cztery wymienione wartości zy-skiwały wyraźnie na znaczeniu, im grupa wieku była młodsza. Taki sam kierunek zmian, choć z mniej-szym nasileniem, dotyczył takich wartości jak: wolność głoszenia własnych poglądów (różnica o prawie 21 p. proc.), wykształcenie i dążenie do wiedzy (o ponad 27 p. proc.), praca zawodowa (o ponad 17 p. proc.), przyjaciele, przyjaźń (o ponad 16 p. proc.), pieniądze (o 13 p. proc.), miłość (o prawie 8 p. proc.). Wyraźnie odwrotna zależność wystąpiła w przypadku wiary religijnej. Tutaj wartość ta wyraź-nie zyskiwała na znaczeniu wraz ze wzrostem wieku (o ok. 29 p. proc. między najstarszą a najmłodszą grupą wieku)46. Podobnie jak w przypadku patriotyzmu, dobra Ojczyzny (o blisko 18 p. proc.), szacunku u innych ludzi (o prawie 8 p. proc.). W przypadku sprawności fizycznej różnice zasięgu znaczenia dużego, w tym bardzo dużego, między najstarszą a najmłodszą grupą wieku były niewielkie (niespełna 5 p. proc.). Podobnie, jeśli chodzi o zdrowie (4 p. proc.) i poczucie stabilizacji (prawie 4 p. proc.), poczucie bycia przy-datnym/potrzebnym (ponad 3 p. proc.). Różnice w odsetkach dużego, w tym bardzo dużego, znaczenia między poszczególnymi grupami wieku w przypadku takich wartości jak rodzina/szczęście rodzinne oraz uczciwość były bardzo małe.
Należy podkreślić, że między rokiem 2015 a 2018 nie nastąpiły duże zmiany, jeśli chodzi o znaczenie po-szczególnych wartości (zob. Wykres 6.13.). Uzyskane wyniki potwierdziły tezę zamieszczoną na początku tego podrozdziału, że system aksjonormatywny zmienia się relatywnie wolno. Jest to proces długotrwa-ły. Największe zmiany w tym zakresie dotyczyły takich wartości jak wolność głoszenia własnych poglą-dów (wzrost o niecałe 6 p. proc.), patriotyzm/dobro Ojczyzny (wzrost o ponad 4 p. proc.), poczucie stabili-zacji (wzrost o prawie 3 p. proc.), sprawność fizyczna (wzrost o ponad 1 p. proc.), własne zainteresowania/ hobby (wzrost o prawie 1 p. proc.).
Z drugiej strony zmalało znaczenie takich wartości jak: pieniądze, praca zawodowa, kariera, poczucie bycia przydatnym, potrzebnym (spadki po ok. 3 p. proc.), życie pełne przygód i wrażeń, wykształcenie/ dążenie do wiedzy (spadki o 2 p. proc.), rozrywka, zdrowie (spadki po ok. 1 p. proc.).
Jeśli chodzi o zmiany w omawianym okresie (tj. w latach: 2015–2018) dotyczące odsetków dużego w tym
bardzo dużego znaczenia pozostałych wartości, to były one znikome.
46 Dodatkowo wyniki badania wskazują, że dla mieszkańców miast wiara religijna miała mniejsze znaczenie niż dla mieszkań-ców wsi – w mieście dla ponad 55% osób miała ona duże w tym bardzo duże znaczenie, a na wsi dla niewiele ponad 71% osób.
Wykres 6.13.
Chart 6.13.
a Na podstawie odpowiedzi: Duże lub Bardzo duże znaczenie na pytanie: Chciałbym/chciałabym teraz zapytać, jakie znaczenie mają
w Pana/Pani życiu następujące wartości…
Wartości o dużym lub bardzo dużym znaczeniua (% osób w wieku 16 i więcej lat)