W analizach dotyczących kapitału społecznego istotną sprawą jest stosunek do określonych zachowań, które nie są obojętne dla ogólnie przyjętych norm i reguł społecznych. Stopień przyzwolenia na zacho-wania uznane za naganne ma wpływ na charakter ludzkich relacji i zaufanie społeczne. Przekłada się też na praktyki życia w różnych jego sferach. W konsekwencji decyduje o kształcie kapitału społecznego. Biorąc to pod uwagę, w ramach Badania spójności społecznej zdiagnozowano poziom przyzwolenia wo-bec wybranych zachowań nagannych. Zachowania, jakie uwzględniono w pomiarze stopnia ich akcepta-cji, można podzielić na trzy grupy. Pierwsza grupa dotyczy zachowań związanych z pracą, druga – życia codziennego, a trzecia zachowań w relacjach z instytucjami. Dlatego też, poniższe omówienia wyników w tym zakresie zamieszczono według podziału na trzy części z wykorzystaniem w analizach wskaźników braku akceptacji. Oznaczają one procent osób w wieku 16 lat i więcej, które uważają, że nigdy (w żadnych okolicznościach) nie mogą zostać zaakceptowane dane zachowania (uwzględnione w badaniu). 47
Wydaje się, że wśród osób, dla których uczciwość jest najważniejszą bądź jedną z najważniejszych wartości, powinien występować częściej bezwzględny brak akceptacji dla zachowań nagannych, nie-etycznych. Dlatego też podjęto próbę weryfikacji na podstawie wyników badania, czy wśród osób, dla których uczciwość była jedną z trzech najważniejszych wartości w życiu, występuje częściej bezwzględ-ny brak akceptacji zachowań naganbezwzględ-nych niż dla pozostałych osób.
W 2018 roku najrzadziej tolerowane zachowania w pracy to: (1) wykonywanie pracy zawodowej w sposób nierzetelny, niedokładny oraz (2) wykorzystywanie stanowiska służbowego dla własnych korzyści. Oba typy zachowań bezwzględnie nie były akceptowane przez ok. 72% osób. Prawie co siódma osoba wieku 16 lat i więcej, mieszkająca w Polsce w wyjątkowych sytuacjach usprawiedliwiłaby takie zachowania. War-to wspomnieć, że wśród najmłodszej grupy badanych (16-24 lata) poziom usprawiedliwiania tych dwóch zachowań był najwyższy. Tylko odpowiednio niecałe 66% i ok. 60% osób z tej grupy wieku bezwzględnie ich nie akceptowało.
Nie dziwi więc, że uczniowie stanowią tę grupę, w której wystąpił najniższy odsetek (spośród wszyst-kich grup ze względu na aktywność ekonomiczną) bezwzględnego braku akceptacji, jeśli chodzi o wy-korzystywanie stanowiska służbowego dla własnych korzyści (58%). Wśród pozostałych grup odsetki te były wyraźnie wyższe (67–78%).
Uczniowie i bezrobotni to grupy, w których odnotowano najniższe wartości odsetków bezwzględnego braku akceptacji dla wykonywania pracy w sposób nierzetelny, niedokładny (odpowiednio: ok. 59% oraz ok. 64%). Z drugiej strony emeryci pozarolniczy (ok. 77%), a następnie pracujący na własny rachunek (ok. 74%) i niewiele mniej pracownicy najemni (niecałe 74%) stanowili grupy z najwyższymi wartościami odsetków braku akceptacji dla tego nagannego zachowania.
47 Szczegółowe dane dotyczące społecznego przyzwolenia na zachowania nieetyczne zawiera także Tablica 6.21. w Aneksie tabelarycznym na końcu rozdziału.
Stopień społecznego przyzwolenia na wybrane zachowania związane z pracą zawodową
Co druga osoba nie znajdowała usprawiedliwienia dla zatrudniania pracowników na czarno. Co czwarta dopuszczała takie zachowania w wyjątkowych sytuacjach. Warto dodać, że mieszkańcy Polski w wieku 16 lat i więcej częściej nie usprawiedliwiali nielegalnego zatrudniania pracowników niż podejmowania pracy na czarno (różnica o prawie 17 p. proc.). Odnotowane różnice w odsetkach pomiędzy poszczegól--nymi grupami według wieku, płci i miejsca zamieszkania w przypadku zachowań dotyczących pracy na
czarno były niewielkie. Ponadto biorąc pod uwagę status na rynku pracy jako zmienną różnicującą okazało
się, że osoby bezrobotne oraz inni nieaktywni zawodowo relatywnie najrzadziej bezwzględnie nie akcep-towali podejmowania pracy na czarno (ok. 24–25%). W innych grupach te odsetki były nieznacznie wyższe (ok. 28–34%). Nie odnotowano wyraźnej różnicy w wartościach odsetków bezwzględnego braku akcep-tacji między osobami pracującymi na własny rachunek (ok. 30%) a osobami będącymi pracownikami najemnymi (blisko 31%). Wartości odsetków bezwzględnego braku akceptacji ze względu na status na rynku pracy kształtowały się między ok. 29%, a blisko 34%, jeśli chodzi o podejmowanie pracy na czarno. W przypadku załatwiania prywatnych spraw w czasie pracy kosztem obowiązków służbowych wartość odsetka osób bezwzględnie odrzucających takie zachowanie wyniosła ok. 39% osób. Warto dodać, że wśród mieszkańców miast poziom bezwzględnego braku akceptacji dla takiego zachowania był nie-wiele niższy (o 8 p. proc.) w porównaniu z wartością analogicznego odsetka wśród mieszkańców wsi. Należy podkreślić, że ze wzrostem wieku respondentów zaobserwowano wzrost bezwzględnego braku akceptacji wobec tego rodzaju zachowania. Co ciekawe relatywnie wyższe odsetki bezwzględnego bra-ku akceptacji wobec załatwiania prywatnych spraw w czasie pracy kosztem obowiązków służbowych odnotowano wśród grup osób nieaktywnych zawodowo, zwłaszcza emerytów (rolniczych ponad 48%, pozarolniczych prawie 45%, wśród innych grup nieaktywnych od ok. 43% do ponad 38%) i rolników (pra-wie 41%). Wyjątek stanowili ucznio(pra-wie, wśród których tego typu zachowanie było bezwzględnie nieak-ceptowane w najmniejszym stopniu (ok. 27%). Wśród pracowników najemnych i pracujących na własny rachunek poziom bezwzględnego braku akceptacji dla tego zachowania wyniósł odpowiednio ok. 38% i niespełna 33%.
Wykres 6.15.
Chart 6.15. Brak akceptacji dla wybranych zachowań związanych z pracąa (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Lack of acceptance of selected work-related behavioursa (% of people aged 16 and over)
a Na podstawie odpowiedzi: Nie, nigdy na pytanie: Czy mogą zostać usprawiedliwione następujące zachowania?
Najczęściej nieakceptowanymi pod żadnymi warunkami zachowaniami w życiu codziennym wśród mieszkańców Polski w wieku 16 i więcej lat były: nieoddanie znalezionego portfela wraz z pieniędzmi i dokumentami zawierającymi dane właściciela (ponad 86% osób) oraz unikanie odpowiedzialności za uszkodzenie czyjegoś samochodu (ponad 83%).
Nieco rzadziej wskazywano na nieoddanie omyłkowo wydanej reszty oraz nieudzielenie pomocy osobie poszkodowanej i potrzebującej pomocy (odpowiednio 76% i 74%).
Z drugiej strony w tej grupie zachowań spóźnianie się na umówione spotkanie było relatywnie najczę-ściej usprawiedliwiane. Tylko co trzecia osoba takiego zachowania bezwzględnie nie akceptowała, a pra-wie 46% osób usprapra-wiedliwiało je w wyjątkowych sytuacjach.
Ściąganie przez Internet pirackich kopii filmów, muzyki, gier i oprogramowania, przekraczanie dozwo-lonej prędkości w ruchu drogowym, świadomie kupowanie rzeczy podrobionych oraz ściąganie na eg-zaminach, to zachowania, które odnotowały relatywnie niski odsetek bezwzględnego braku akceptacji. Nie usprawiedliwiało ich w żadnym przypadku od 40% do ok. 46% osób. Warto dodać, że wśród ko-biet wystąpił wyraźnie (o ok. 8 p. proc.) wyższy poziom bezwzględnego braku akceptacji dla przekra-czania dozwolonej prędkości w ruchu drogowym oraz dla pozostawiania śmieci w miejscu publicznym (o ok. 5 p. proc.) niż wśród mężczyzn. Mieszkańcy wsi częściej niż miast, byli gotowi usprawiedliwić ścią-ganie przez Internet pirackich kopii filmów, muzyki gier i oprogramowania.
Trzeba dodać, że relatywnie wysoki odsetek mieszkańców Polski w wieku co najmniej 16 lat bezwzględ-nie bezwzględ-nie usprawiedliwiał pozostawiania śmieci w miejscu publicznym (blisko 70% osób), następbezwzględ-nie bezwzględ- niedo-trzymywania danego słowa (ok. 60% osób). Zachowania te wiążą się bezpośrednio z dolegliwościami dla innych osób, lecz nie są one natury finansowej.
Co druga osoba bezwzględnie nie usprawiedliwiała jazdy na gapę. Brak akceptacji tego zachowania może wiązać się z poczuciem sprawiedliwego ponoszenia kosztów za transport publiczny przez korzy-stających z niego.
Im starsza grupa wieku, tym częściej nie usprawiedliwiano takich zachowań jak: nieudzielenie pomo-cy osobie poszkodowanej, potrzebującej pomopomo-cy, uchylanie się od płacenia podatków, pozostawienie śmieci w miejscu publicznym, jeśli w pobliżu nie ma kosza, uchylanie się od opłat za transport publiczny, zatrzymywanie dla siebie omyłkowo wydanej przez sprzedającego reszty czy spóźnianie się na umówio-ne spotkanie.
Stopień społecznego przyzwolenia na wybrane zachowania w życiu codziennym
Wykres 6.16.
Chart 6.16. Brak akceptacji dla wybranych zachowań w życiu codziennyma (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Lack of acceptance of selected behaviours in personal, daily lifea (% of people aged 16 and over)
a Na podstawie odpowiedzi: Nie, nigdy na pytanie: Czy mogą zostać usprawiedliwione następujące zachowania? b W 2015 roku tego zachowania nie uwzględniono w badaniu.
a Based on the responses: No, never to the question: Can the following behaviours be justified? b In 2015, these behaviours were not included in the survey.
Poziom braku akceptacji dla zachowań uznanych za naganne w relacjach z instytucjami stanowi swoisty wymiernik stosunku obywateli do zasad życia publicznego i ich sposobu funkcjonowania w życiu pu-blicznym, w relacjach z władzą i administracją.
Osiem na dziesięć osób bezwzględnie nie usprawiedliwiało przyjmowania łapówek, wręczania łapówek oraz pobierania zasiłków przez osoby nieuprawnione. W tych przypadkach wystąpił relatywnie niski od-setek osób, które w wyjątkowych przypadkach byłby skłonne takie zachowania usprawiedliwić (odpo-wiednio: ponad 6%, ok. 8% i 9%). Jednocześnie warto podkreślić wyraźną różnicę w odsetkach braku możliwości usprawiedliwienia takich zachowań między mieszkańcami wsi a mieszkańcami miast. Jeśli chodzi o wręczanie łapówek, to wśród mieszkańców miast odsetek ten wyniósł 84%. W przypadku miesz-kańców wsi ponad 78%. Przyjmowanie łapówek było bezwzględnie nieusprawiedliwiane przez prawie 86% osób w miastach i ponad 80% osób na wsi. Natomiast pobierania zasiłków przez osoby nieuprawnio-ne bezwzględnie nie usprawiedliwiało ponad 83% osób w miastach. Na wsi odsetek ten wyniósł ponad 77%.
Relatywnie częściej usprawiedliwiane były takie zachowania jak uchylanie się od płacenia podatków oraz wręczanie drobnych prezentów w celu załatwienia lub przyspieszenia sprawy. Sześć na dziesięć osób nie usprawiedliwiało takich zachowań w ogóle, a co czwarta w wyjątkowych sytuacjach.
Stopień społecznego przyzwolenia na wybrane zachowania w relacjach z instytucjami
Degree of social justification to selected behaviours in relations with institutions
Wykres 6.17.
Chart 6.17.
Brak akceptacji wybranych zachowań związanych z życiem społeczno-instytucjonalnyma (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Lack of acceptance of selected behaviours related to institutional social lifea (% of people aged 16 and over)
a Na podstawie odpowiedzi: Nie, nigdy na pytanie: Czy mogą zostać usprawiedliwione następujące zachowania?