przynajmniej równe odsetkom osób realnie uczestniczących w organizacjach społecznych. Wyraźnym tego przykładem są odnotowane relatywnie wysokie odsetki dotyczące przynależności (członkostwa) do spółdzielni (ponad 7%) oraz wspólnot mieszkaniowych (prawie 8%), przy jednocześnie niskich odset-kach uczestniczenia w nich (odpowiednio: niecałe 1% oraz prawie 3%). Dowodzi to poniekąd zasadno-ści przyjętego w konstrukcji złożonego wskaźnika kapitału stowarzyszeniowego założenia, że formalna przynależność nie może być traktowana na równi z realną pracą na rzecz organizacji lub uczestnictwem w imprezach i wydarzeniach organizowanych przez te organizacje22. 23
Z Badania spójności społecznej przeprowadzonego w 2018 roku wynika, że kobiety i mężczyźni w rów-nym stopniu uczestniczyli w organizacjach społecznych, a więc płeć pod tym względem nie różnicowała mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej. Prawie 80% przedstawicieli zarówno jednej jak i drugiej płci nie wykazywało aktywności, która dowodziłaby występowania sieciowego kapitału stowarzyszeniowe-go. Co piąta kobieta i co piąty mężczyzna uczestniczył w jednym lub więcej rodzaju organizacji nych, a co 18 kobieta i co 19 mężczyzna uczestniczył w co najmniej dwóch rodzajach organizacji społecz-nych. Wysoki lub bardzo wysoki poziom skategoryzowanego wskaźnika kapitału społecznego24 dotyczył tylko ponad 1% mężczyzn i niespełna 2% kobiet w wieku 16 i więcej lat.
Osoby należące do średnich/środkowych grup wieku najczęściej wykazywały się aktywnością tworzącą kapitał stowarzyszeniowy. Najwyższe odsetki uczestnictwa w przynajmniej jednym rodzaju organizacji społecznych odnotowano wśród osób w wieku 45–54 lata (niespełna 24%), następnie w wieku 35–44 lata (ok. 23%) i w wieku 55–64 lata (niecałe 22%). Taka sama kolejność (przy znacznie niższych częstościach) dotyczyła uczestnictwa w przynajmniej dwóch rodzajach organizacji społecznych (odsetki kształtowały się między 6 a 7%) oraz uczestnictwa przynajmniej w trzech organizacjach społecznych (około 2% we wszystkich trzech w/w grupach wieku).
Poziom wykształcenia wyraźnie różnicował uczestnictwo w organizacjach społecznych. Jeśli weźmiemy pod uwagę uczestnictwo w przynajmniej jednym rodzaju organizacji społecznych, to najwyższy odsetek odnotowano wśród osób z wykształceniem magisterskim lub wyższym (ponad 31%) i z tytułem licencjata (prawie 25%). Obie wymienione grupy osób z najwyższym poziomem wykształcenia przodowały także w uczestnictwie w przynajmniej trzech rodzajach organizacji społecznych. Wśród osób z wykształceniem magisterskim lub wyższym odnotowana wartość odsetka wyniosła niespełna 4%, a wśród osób legitymu-jących się tytułem licencjata niespełna 2%. Najniższe odsetki wysokiego lub bardzo wysokiego poziomu kapitału społecznego odnotowano wśród osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym (niespełna 1%). W tej ostatniej grupie odnotowano też najwyższy odsetek osób (prawie 88%) nieuczestniczących w żadnej organizacji społecznej (bardzo niski poziom lub brak kapitału społecznego). Generalnie rzecz ujmując – równolegle z wyższym poziomem wykształcenia występował wyższy poziom uczestnictwa w organizacjach społecznych.
Pracujący na własny rachunek oraz pracownicy najemni to grupy społeczne najbardziej aktywne jeśli chodzi o uczestnictwo w organizacjach społecznych. W przynajmniej jednym rodzaju organizacji spo-łecznych uczestniczyło odpowiednio prawie 25% wśród pracujących na własny rachunek i około 22% wśród pracowników najemnych. Jeśli chodzi o wysoki lub bardzo wysoki poziom kapitału społecznego wśród wymienionych grup, to tutaj odsetki także były najwyższe (odpowiednio prawie 3% i około 2% osób). Dla porównania, tylko co dwieście pięćdziesiąty rencista i co sto sześćdziesiąty siódmy emeryt rolniczy, a także co siedemdziesiąta siódma osoba żyjąca z emerytury pozarolniczej reprezentowała wysoki
ziom tego wskaźnika, a więc uczestniczyła w przynajmniej trzech rodzajach organizacji społecznych. Analizując częstości braku uczestnictwa w organizacjach społecznych to właśnie wśród grup „nieaktyw-nych zawodowo” odsetki te były najwyższe (bezrobotni – ok. 89%, emeryci rolniczy – prawie 88%, renci-ści – ok. 85%, emeryci pozarolniczy ponad 81%, inni nieaktywni zawodowo – ponad 84%). Zwraca uwagę relatywnie częste uczestnictwo rolników w organizacjach społecznych. Wśród nich odsetek uczestniczą-cych w przynajmniej jednym rodzaju organizacji społecznych wyniósł ponad 23%.
Badanie spójności społecznej pokazało, że wraz z wyższymi dochodami rosło uczestnictwo w organiza-cjach społecznych. Wśród osób z piątej grupy kwintylowej25 odnotowano najwyższe odsetki dotyczące: uczestnictwa w przynajmniej jednym rodzaju organizacji społecznych (27%), uczestnictwa w przynaj-mniej dwóch rodzajach organizacji społecznych (ok. 8%) i uczestnictwa w przynajprzynaj-mniej trzech rodzajach organizacji społecznych26 (ok. 3%). Wśród osób z najniższymi dochodami (z 1 grupy kwintylowej) przed-miotowe odsetki wyniosły odpowiednio: dla uczestnictwa w przynajmniej jednym rodzaju organizacji społecznych ok. 13%, w przynajmniej dwóch rodzajach organizacji społecznych ok. 3% i w przynajmniej trzech rodzajach organizacji społecznych niecały 1%27. Warto dodać, że wśród osób z najniższymi do-chodami (1 grupa kwintylowa) odsetek osób nieuczestniczących w organizacjach społecznych wyniósł blisko 87%, a wśród osób z najwyższymi dochodami (5 grupa kwintylowa) 73%.
Zaobserwowano wyraźne zróżnicowanie uczestnictwa w organizacjach społecznych ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania. Wraz z jej rosnącą wielkością rosły częstości uczestnictwa mieszkańców w tychże organizacjach. Na wsi odsetek uczestniczących w jednym lub większej licz-bie rodzajów organizacji społecznych wyniósł ponad 18% osób. Dla miast ogółem analogiczny od-setek wyniósł ponad 21%, w tym w największych miastach (500 tys. i więcej mieszkańców) ok. 25%, a w najmniejszych (poniżej 20 tys. mieszkańców) prawie 19%. 28
Internet jako medium służące wymianie informacji zyskuje charakter egalitarny i globalny. Tworzo-na przez niego sieć wirtualTworzo-na może przyczyniać do budowania i wzmacniania kapitału społecznego29, ponieważ opiera się na międzyludzkich relacjach (sieci relacji) w danych społecznościach, które dzięki niemu osiągają korzyści, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i grupowym. Oczywiście korzystanie z Internetu, może przyczyniać się też do osłabiania relacji w świecie realnym, ich spłycenia i ograniczenia. Internet może być ważnym i wygodnym narzędziem w praktykach, które możemy określić mianem obywatelskich. A tym samym może przyczyniać się on do wzmacniania kapitału stowarzyszeniowe-go. Potencjalność Internetu umożliwia uczestniczenie w różnego typu konsultacjach społecznych, głosowaniach oraz wyrażanie opinii i sądów na tematy społeczno-polityczne. Sieć internetowa może służyć do mobilizacji społecznej, poprzez informowanie przez nią o różnego typu wydarzeniach na-tury politycznej (happeningi, demonstracje itp.). Dzięki Badaniu spójności społecznej częściowo zdia-gnozowano skalę uczestnictwa w konsultacjach on-line o znaczeniu społecznym lub politycznym (np. podpisywanie listów otwartych, głosowanie w sprawie budżetu obywatelskiego, konsultowanie pro-jektów zagospodarowania przestrzennego) oraz udziału w manifestacjach, marszach, o których powzię-to wiedzę z Internetu.
25 5 grupę kwintylową stanowi 20% mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej z najwyższymi dochodami.
26 Tj. wysokiego lub bardzo wysokiego poziomu skategoryzowanego wskaźnika kapitału stowarzyszeniowego.
27 Zob. Tablica 6.14. w Aneksie tabelarycznym na końcu rozdziału.
28 Zob. Tablice 6.15. i 6.16. w Aneksie tabelarycznym na końcu rozdziału.
29 Pisze o tym Jan van Dijk: „Używanie komputerów i Internetu może zwiększać tzw. kapitał społeczny w wymiarze kontaktów społecznych, zaangażowania i poczucia przynależności do wspólnoty”, w: Społeczne aspekty nowych mediów, Warszawa 2010, s. 236.
6.2. Wykorzystanie Internetu w praktykach obywatelskich
28Tylko ok. 11% mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej kiedykolwiek uczestniczyło w konsultacjach społecznych on-line, głosowaniach przez Internet w sprawach o znaczeniu społecznym i politycznym. Jeszcze mniej – ok. 5% osób kiedykolwiek brało udział w manifestacjach, marszach i akcjach poparcia, o których informację powzięło za pośrednictwem poczty e-maila, portali społecznościowych czy komu-nikatorów internetowych itp.
Wiek wyraźnie różnicował aktywność obywatelską za pomocą Internetu. Najaktywniejszą grupą wieku były osoby między 25 a 34 rokiem życia. Ze wzrostem wieku odsetki osób biorących kiedykolwiek udział w tych praktykach generalnie malały. Wyjątek stanowi najmłodsza grupa, w której przedmiotowe od-setki były relatywnie wysokie, ale nie najwyższe. Wydaje się to częściowo zrozumiałe, z uwagi na to, że najmłodsi badani dopiero wchodzą w okres aktywności obywatelskiej. Towarzyszą im też niekiedy ba-riery formalne. Na przykład część osób z tej grupy wieku, z powodu niepełnoletności nie mogła jeszcze głosować.
Co piąta osoba w wieku 25–34 lata uczestniczyła w konsultacjach społecznych on-line lub głosowa-niu przez Internet w sprawach społecznych czy politycznych. Niższy o mniej więcej 5 p. proc. odsetek (15%) odnotowano wśród osób z przedziału wieku 35–44 lata. Wśród osób z najmłodszej badanej grupy 16–24 lata, odsetek ten wyniósł 13%, a w grupie osób w wieku 45–54 lata ok. 10%. Osoby w wieku 55 lat i więcej znacznie rzadziej wykorzystywały kiedykolwiek Internet do konsultacji społecznych czy w gło-sowaniach. Tutaj odsetki kształtowały się między ok. 5% a 1% (w najstarszej grupie wieku 75 lat i więcej). Zbliżony obraz, jeśli chodzi o kolejność częstości, zarysował się w przypadku udziału w manifestacjach, demonstracjach lub akcjach poparcia, o których powzięto informacje za pośrednictwem e-maili, porta-li społecznościowych, komunikatorów internetowych itp., choć same wartości odsetków były wyraźnie niższe. Najwyższy odsetek odnotowano wśród osób w wieku 25–34 lata (9%), niewiele niższy odsetek – prawie 8% wśród osób w wieku 16–24 lata i w wieku 35–44 lata – ponad 6%. W pozostałych grupach wieku wysokości odsetków kształtowały się na poziomie nie wyższym niż ok. 4%.
W praktykach obywatelskich sieć internetowa była pomocna przede wszystkim wśród mieszkańców miast, zwłaszcza tych największych30. Mieszkańcy wsi znacznie rzadziej sięgali po to narzędzie. Stąd wielkość miejscowości wyraźnie różnicowała ten aspekt użytkowania sieci.
W przypadku konsultacji społecznych on-line czy udziału w głosowaniach, wśród mieszkańców najwięk-szych miast odsetek ten sięgnął ok. 28%. Wyraźnie niższy odsetek dotyczył osób w miastach między 100 a 500 tys. mieszkańców (16%). W pozostałych miastach odsetki kształtowały się między ok. 11 a 7% (w najmniejszych miastach31). Odsetek wśród mieszkańców wsi wyniósł ok. 4%.
Jeśli chodzi o udział32 w manifestacjach, marszach i akcjach poparcia o których informacje powzięto z Internetu, to najwyższy odsetek tego typu aktywności (ok. 15%), odnotowano wśród mieszkań-ców największych miast. O ok. 8 p. proc. niższy odsetek był udziałem osób mieszkających w miastach od 100–500 tys. mieszkańców. W pozostałych miastach odsetki te były jeszcze niższe – od ok. 5% do niespełna 4% w najmniejszych miastach. Na wsi odsetek ten przekroczył 2% osób.
Status na rynku pracy wyraźnie różnicował wykorzystanie Internetu w omawianych praktykach obywa-telskich. Odnotowane tutaj odsetki poniekąd korespondowały z rozkładami według wieku oraz klasy miejscowości zamieszkania. Największą rolę w omawianych praktykach obywatelskich Internet odgry-wał wśród pracujących na własny rachunek, pracowników najemnych oraz uczniów. Wyraźnie w mniej-
30 Tj. co najmniej 500 tys. mieszkańców.
szym stopniu dotyczył bezrobotnych i jeszcze mniejszym rolników, rencistów i emerytów. I tak ponad 22% pracujących na własny rachunek kiedykolwiek brało udział w konsultacjach społecznych i głoso-waniach w sprawach społecznych. Wśród uczniów odsetek ten był również relatywnie wysoki i wy-niósł ok. 18%. Nieco niższą wartość tego odsetka – 15% odnotowano wśród pracowników najemnych. W przypadku udziału (kiedykolwiek) w manifestacjach, marszach, demonstracjach lub akcjach poparcia, o których powzięto informacje z Internetu, najwyższe wartości odsetków odnotowano wśród pracują-cych na własny rachunek ok. 14%.
Wykorzystywanie Internetu w praktykach obywatelskich przeanalizowano także ze względu na poziom występowania kapitału stowarzyszeniowego. Zgodnie z przypuszczeniami wyższy poziom kapitału sto-warzyszeniowego szedł w parze z częstszym wykorzystaniem Internetu w tychże praktykach. Zebrane dane potwierdziły fakt, że częściej wykorzystywano Internet w konsultacjach społecznych i głosowa-niach on-line niż do uczestnictwa w manifestacjach, demonstracjach czy akcjach poparcia, na temat któ-rych informacje pozyskano właśnie z Internetu.
Około 38% osób, które reprezentują wysoki lub bardzo wysoki poziom kapitału stowarzyszeniowego uczestniczyło kiedykolwiek w konsultacjach społecznych on-line lub głosowaniach o znaczeniu społecz-nym lub polityczspołecz-nym. Dla porównania, tylko 8% osób w wieku 16 lat i więcej, reprezentujących bardzo niski poziom lub brak kapitału stowarzyszeniowego brało udział w konsultacjach społecznych on-line lub głosowaniach o znaczeniu społecznym lub politycznym.
W przypadku uczestnictwa w marszach, demonstracjach i akcjach poparcia, o których powzięto infor-macje z Internetu, tylko ok. 18% spośród osób reprezentujących wysoki lub bardzo wysoki kapitał stowa-rzyszeniowy uczestniczyło w tego typu praktykach. Między odsetkami osób reprezentujących poziom bardzo niski lub brak kapitału stowarzyszeniowego a osobami z niskim poziomem tego kapitału wystą-piła bardzo duża różnica, bo o ponad 7 p. proc. Osoby reprezentujące średni poziom kapitału stowarzy-szeniowego niewiele rzadziej uczestniczyły w marszach, demonstracjach i akcjach poparcia, o których powzięły informacje z Internetu, w porównaniu z osobami reprezentującymi niski poziom tegoż kapitału.
W Badaniu spójności społecznej zdiagnozowano też deklaracje dotyczące finansowego wspierania or-ganizacji społecznych. Uznano bowiem, że ten wymiar ma także ważne znaczenie dla podtrzymywania i budowania kapitału społecznego oraz jest jednym z jego przejawów33.
Popularną formą wsparcia organizacji pozarządowych było wrzucanie pieniędzy do puszek, co uczyniło ok. 51% osób w wieku 16 lat i więcej w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie. Relatywnie częstą formą wsparcia na rzecz organizacji społecznych okazał się też płatny SMS (ok. 24%) oraz przekaz pocztowy (blisko 12%).
33 Należy tutaj bardzo wyraźnie podkreślić, że badanie oparto na deklaracjach, a nie rzeczywistym wymiarze wsparcia finansowego organizacji społecznych. Te dane – dotyczące rzeczywistego wsparcia finansowego organizacji społecznych – są w posiadaniu Mini-sterstwa Finansów oraz MiniMini-sterstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.
6.3. Finansowanie organizacji społecznych według deklaracji
Nieformalny kapitał społeczny budowany jest na relacjach, które niemiecki socjolog i filozof Ferdinand Tönnies określił mianem Gemeinschaft. Oparte są one głównie na bliskości emocjonalnej, która łączy jed-nostki ludzkie. Takie relacje dotyczą członków rodziny, grup przyjaciół, kolegów czy znajomych34. Zgodnie z powyższym w Badaniu spójności społecznej koncepcję pomiaru poziomu występowania nieformalnego kapitału społecznego oparto przede wszystkim na głębokości więzi emocjonalnych. W mniejszym stopniu uwzględniono samą częstość kontaktów nieformalnych. Uznano bowiem, że wła-śnie głębokość więzi nieformalnych, a nie częstość kontaktów jest najważniejsza, jeśli chodzi o ukształto-wanie jego poziomu. Głębokość tych więzi objawia się m.in. w gotowości do niesienia pomocy i wsparcia w razie potrzeby.
34 W przeciwieństwie do kapitału nieformalnego opartego na relacjach typu Gemeinschaft (relacjach wspólnotowych), kapitał formalny oparty jest na relacjach Gesellschaft (relacjach stowarzyszeniowych, organizacyjnych) – zob. też. Sztompka Piotr,
Wsparcie finansowe działalności organizacji społecznycha według deklaracji mieszkańców Polski w 2018 r. (% osób w wieku 16 lat i więcej)
Financial support for the activity of social organisationsa by declarations of polish citizens in 2018 (% of people aged 16 and over)
Wykres 6.3.
Chart 6.3.
a Na podstawie odpowiedzi na pytanie (wielokrotnego wyboru): Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy wsparł(a) Pan/Pani finansowo
dzia-łalność jednej lub kilku organizacji (w kwocie nie mniejszej niż 1 zł) poprzez: …..(wymienione na wykresie).
a Based on the responses to the question (multiple choice): Have you supported financially the activities of one or more organisations in
the last 12 months (in the amount not less than PLN 1) by: ….. (listed in the chart). b Specific donation in a form of a purchase of an item
of defined money value, e.g. a printed picture of a brick with the money value.
6.4. Kapitał nieformalny
Na początku, warto omówić dane dotyczące tych wskaźników prostych, które konstytuują nieformalny kapitał społeczny. Następnie przejdziemy do krótkiego omówienia wskaźników złożonych kapitału nie-formalnego opracowanych na potrzeby pomiaru jego występowania.