Chemiczny Instytut Badawczy

Lwów, oprócz kadry naukowej i inżynieryjnej, podarował Kra-jowi placówkę badawczą, której statutowym celem było kształ-cenie specjalistów, zdolnych do podjęcia dzieła rozwijania nowo-czesnego przemysłu chemicznego w Polsce. Placówka ta powstała z inicjatywy Ignacego Mościckiego, poprzez przekształcenie In-stytutu Badań Naukowych i Technicznych, należącego do Spółki Metan.

Na zebraniu akcjonariuszy 24 marca 1922 roku postanowiono jednogłośnie przekazać cały majątek Spółki nowemu stowarzysze-niu społecznemu pod nazwą: Chemiczny Instytut Badawczy. Mają-tek był pokaźny zarówno w sferze intelektualnej, jak i materialnej.

Najważniejsze osiągnięcia Metanu w zakresie dorobku intelek-tualnego scharakteryzował Ignacy Mościcki w odczycie wygłoszo-nym w Warszawie 1 czerwca 1922 roku na uroczystym posiedzeniu Polskiego Towarzystwa Chemicznego. Do tych osiągnięć zaliczył nową technologię suchej destylacji węgla kamiennego, brunatne-go oraz torfu; frakcjonowaną destylację ropy naftowej; budowę fa-bryki gazoliny w zagłębiu borysławskim z zastosowaniem metody opracowanej w Metanie; metodę i urządzenia do oddzielania solanki z emulsji ropy naftowej; bardzo ekonomiczną linię technologicz-ną do mających znaczenie wojskowe pirogenetycznych reakcji de-stylatów naftowych; nowy sposób wytwarzania węgla aktywnego;

technologię elektrolitycznego otrzymywania wodorotlenków alka-licznych i chloru oraz czterochlorku węgla i kwasu solnego; metodę wytwarzania czystego tlenku aluminium z gliny, pozwalającą na uniezależnienie się od dostaw aluminium zza granicy.

W sferze materialnej spółka Metan posiadała urządzenia i apa-raturę, dającą się z powodzeniem zastosować w różnych gałęziach

przemysłu chemicznego. Rokrocznie zwiększały się dochody z ty-tułu sprzedaży licencji tak, że już w 1921 r. można było z nadwy-żek wypłacić udziałowcom 100% dywidendy.

Zebranie założycielskie Chemicznego Instytutu Badawcze-go odbyło się 20 maja 1922 r. Wybrano Zarząd oraz kurato-rium, czyli Radę Opiekuńczą. „Na Kuratorów zostali jednogło-śnie wybrani i wybór ten raczyli przyjąć panowie”: inż. Czesław Benedek, naczelnik Wydziału Ministerstwa Przemysłu i Handlu w Warszawie; Franciszek Brugger, przemysłowiec z Warsza-wy; inż. Gabriel Narutowicz, Minister Robót Publicznych w Warszawie; dr Stefan Ossowski, Minister Przemysłu i Handlu w Warszawie; dr Stanisław Pilat, generalny dyrektor w Jedliczu;

inż. Włodzimierz Płużański, naczelny dyrektor w Zgierzu; gen. Wła-dysław Sikorski, Szef Sztabu Generalnego w Warszawie; gen. Ka-zimierz Sosnkowski, Minister Spraw Wewnętrznych w Warszawie;

inż. Władysław Szaynok, dyrektor Spółki „Gaz Ziemny” we Lwo-wie; dr Jan Zawidzki, prof. Politechniki w Warszawie.

Mościcki uważał, że dla szybkiego rozwoju przemysłu kra-jowego należałoby stworzyć co najmniej kilka takich środowisk w Polsce, w których by opracowywano nowe metody, dostosowa-ne do potrzeb i surowców krajowych i w których młodzi inżynie-rowie uzupełnialiby swoje kwalifikacje o wiedzę technologiczną.

Niezmiennie był przekonany, że takie środowiska, kierowane przez znakomitych fachowców, powinny powstawać przy Politechnikach oraz jako oddzielne placówki badawcze.

Chemiczny Instytut Badawczy pomyślany był jako niezależ-ne od budżetu państwowego, samofinansujące się stowarzyszenie.

Środki na działalność statutową nowo kreowana placówka miała czerpać ze sprzedaży własnej myśli technicznej. Mówił o tym wy-raźnie § 4 Statutu: „Stowarzyszenie nie jest obliczone na zysk, lecz ma wyłącznie za cel popieranie pracy twórczej w polskim przemy-śle chemicznym, cały zaś dochód Stowarzyszenia będzie obracany na cele i rozbudowę Instytutu”. Ideowe założenia przyjętego sta-tutu były następujące:

„Statut Stowarzyszenia Chemicznego Instytutu Badawczego stawia sobie jako cel przede wszystkim: działalność pionierską

IX. Odbudowa niepodległego państwa

w kierunku pracy naukowo-twórczej nad budową przemysłu che-micznego w Polsce przez:

a) twórcze opracowanie naukowe i techniczne zagadnień z prze-mysłu chemicznego aktualnych dla państwa;

b) badanie ze stanowiska interesu ogólnopaństwowego warun-ków rozwoju poszczególnych gałęzi przemysłu chemicznego i dawanie inicjatywy do powstawania nowych działów tego przemysłu;

c) kształcenie sił w technologicznej pracy twórczej”.

Dalsze paragrafy Statutu mówiły o majątku nowego Instytutu:

„§ 6. Stowarzyszenie Chemiczny Instytut Badawczy staje się za zgodą wszystkich wspólników Spółki Metan właścicielem całego majątku Metanu, wraz ze wszystkimi wartościami patentowymi i inwentarzem martwym Spółki, według uchwały Walnego Zgro-madzenia Spółki Metan z dnia 24 marca 1922 r.

§ 7. Dalsze środki służące do prowadzenia swej działalności czerpać będzie Instytut:

a) z realizacji wartości patentowych przejętych od Spółki Metan i nowo opracowanych;

b) z dochodów własnych przedsiębiorstw przemysłowych;

c) z dochodów bieżących za ekspertyzy, projekty, analizy itp. wy-konywane przez Instytut;

d) z wkładek członków wspierających;

e) z ewentualnych subwencji firm przemysłowych uznających do-niosłość Instytutu;

f) z dochodów wydawniczych;

g) z ewentualnych subwencji rządowych, zapisów instytucji i do-natorów prywatnych itp.”

Kolejne fragmenty Statutu wyznaczały strukturę organizacyj-ną Chemicznego Instytutu Badawczego. Najwyższą władzę sta-nowiło Walne Zgromadzenie członków rzeczywistych. W skład członków rzeczywistych wchodzili dawni udziałowcy Spółki Metan jako członkowie założyciele, a także osoby powołane przez Walne Zgromadzenie jako członkowie przybrani. Członkowie rzeczywi-ści (założyciele i przybrani) należeli do stowarzyszenia dożywotnio

i nie byli obowiązani do wnoszenia składek. Mieli natomiast obo-wiązek bezpośredniej opieki nad Instytutem.

Oprócz członków rzeczywistych w skład stowarzyszenia mogli wchodzić członkowie wspierający. Mogły nimi być osoby fizyczne lub prawne, pod warunkiem że uiściły jednorazowo lub okresowo składki w wysokości ustalanej corocznie przez Walne Zgromadze-nie.

Kuratorium, czyli Rada Opiekuńcza Instytutu, składało się z 10 osób reprezentujących środowiska naukowe, rządowe i prze-mysłowe. Radę Opiekuńczą powoływało Walne Zgromadzenie na trzyletnią kadencję. Rada Opiekuńcza była jednocześnie Prezy-dium Walnego Zgromadzenia.

Na temat zarządu Statut mówił, co następuje: „Zarząd Che-micznego Instytutu Badawczego spoczywa w ręku Wydziału Czynnego. Kierownictwo naczelne Instytutu spoczywa w ręku dy-rektora wybieranego na okres 5-cioletni przez Wydział Czynny ze swego grona z możliwością powtórnego wyboru na dalsze okresy.

Nowych członków Wydziału Czynnego kooptuje sam Wydział, a zatwierdza Kuratorium. Dyrektor Instytutu jest wyposażony w szerokie kompetencje, które rozdziela pomiędzy wszystkich członków Wydziału Czynnego. Liczba członków Wydziału Czyn-nego nie jest ograniczona, a jedynie zależna od rozwoju samego Instytutu.

Każdy członek Wydziału Czynnego jest kierownikiem odpo-wiedniego działu pracy w Instytucie, a i dyrektor, jako zwyczaj-ny członek Wydziału również posiada swój dział, a oprócz tego ma obowiązek harmonizowania pracy całego Wydziału Czynnego.

Stosunek służbowy Wydziału Czynnego normuje Kuratorium, zaś wszystkich innych pracowników – normuje Wydział Czynny.

Dla zwiększenia kontaktu ze społeczeństwem Statut przewidu-je Doroczny Zjazd, na którym będą wygłaszane referaty o postę-pach prac Instytutu i dalszych jego zadaniach, umożliwiając w ten sposób branie udziału w dyskusji nie tylko członkom Stowarzysze-nia ale i zaproszonym gościom”.

Ignacy Mościcki zdawał sobie sprawę z dystansu gospodarcze-go, jaki dzielił świeżo wyzwoloną z niewoli Polskę od krajów,

któ-IX. Odbudowa niepodległego państwa

rym dane było rozwijać się w sposób niezakłócony. Wiedział także, iż zdobyta niepodległość polityczna może być szybko utracona, jeśli nie idzie w parze z niezależnością ekonomiczną. Był przekona-ny, że gospodarcze opóźnienia wobec rozwiniętych krajów Europy Zachodniej dadzą się stopniowo zniwelować. Wierzył w zbioro-wą siłę moralną narodu, czerpaną ze spuścizny długoletnich walk o wolność. W „Rocznikach Chemii” w 1922 r. pisał, iż „ta energia psychiczna, to uczucie pozwala zapomnieć o materialnych korzyś-ciach osobistych, zmusza na każdym polu działalności pamiętać przede wszystkim o korzyściach dla kraju i pobudzać do najwięk-szych wysiłków twórczych”.

Ignacy Mościcki sam był najlepszym przykładem takiej posta-wy. Nie potrafił nawet myśleć inaczej. I nie był w tym odosobnio-ny. Właśnie dlatego, że podobnie myślących było wielu, zdołano w okresie zaledwie dwudziestu lat wolności tak dużo uczynić dla ogólnego rozwoju kraju, a zwłaszcza rozwoju przemysłu, oświaty i nauki.

Chemiczny Instytut Badawczy miał na początku tymczasową siedzibę w pomieszczeniach Spółki Metan we Lwowie. Mieściła się tam również kierowana przez Kazimierza Klinga redakcja „Prze-mysłu Chemicznego”, chociaż od 1922 r. czasopismo to stało się wspólnym organem nowego Instytutu oraz założonego w Warsza-wie w 1919 r. Polskiego Towarzystwa Chemicznego. Pierwszym dyrektorem Chemicznego Instytutu Badawczego był Ignacy Moś-cicki, który do Zarządu zaprosił swoich wypróbowanych współpra-cowników: Kazimierza Klinga i Wacława Leśniańskiego. Działem przemysłu nieorganicznego kierował przez wiele lat jego uczeń – Ludwik Wasilewski.

Sytuacja finansowa Instytutu przedstawiała się dobrze. Do 1926 r. placówka była pod tym względem samowystarczalna.

Na początku dochody czerpała ze sprzedaży licencji i patentów opracowanych jeszcze w Metanie. W przeliczeniu marek polskich i złotówek na dolary amerykańskie, łączne wydatki Instytutu w okresie 1922–1925 wynosiły 48 860$. Była to suma niebagatel-na. Pierwsze dotacje państwowe Instytut otrzymał w 1926 r., co

miało związek z realizacją planów przeniesienia siedziby ze Lwowa do Warszawy.

Własną siedzibę Chemiczny Instytut Badawczy otrzymał 14 stycznia 1928 r. Był to nowo wybudowany, okazały gmach na warszawskim Żoliborzu. Uroczystego otwarcia dokonał I. Mo-ścicki już jako Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Gmach wzno-szono kilka lat. Czuwał nad tym przedsięwzięciem doświadczony w zarządzaniu Zenon Martynowicz, który wcześniej kierował bu-dową Państwowego Instytutu Higieny. Gdy uzyskano już odpo-wiedni teren, zaczęły napływać pieniądze zbierane przez różne śro-dowiska. Znaczną kwotę, wynoszącą około 30 tys. dolarów USA przekazała Polonia amerykańska. Wpłynęły fundusze od Towarzy-stwa Obrony Przeciwgazowej i z MinisterTowarzy-stwa Spraw Wojskowych oraz Ministerstwa Skarbu. Budowę rozpoczęto w sierpniu 1925 r.

W pracach Chemicznego Instytutu Badawczego Ignacy Mościcki stale uczestniczył, niezależnie od pełnionych funkcji.

Do największych osiągnięć Chemicznego Instytutu Badaw-czego w dwudziestoleciu międzywojennym należało opracowanie technologii otrzymywania kauczuku syntetycznego (był to znany w handlu „ker” – nazwa zastrzeżona dla syntetycznych kauczuków i lateksów styrenowych i butadienowych oraz żywic butadienowo- -styrenowych, produkowanych przez polskie firmy). Licencja na tę technologię została sprzedana do Stanów Zjednoczonych i Włoch.

Duże znaczenie miały również badania dotyczące wyzyskania kra-jowych surowców mineralnych oraz koksowania węgla. Poza tym Chemiczny Instytut Badawczy, zgodnie z intencją jego założycieli, był kuźnicą wybitnych kadr inżynierskich dla krajowego przemy-słu. Do chlubnych tradycji tej placówki nawiązuje obecnie Insty-tut Chemii Przemysłowej im. Profesora Ignacego Mościckiego, w którego dyspozycji znajduje się także historyczny gmach na Żo-liborzu.

IX. Odbudowa niepodległego państwa