Trójkąt bezpieczeństwa i Mościce

Idea wyboru regionu zapewniającego optymalne warunki dla lokalizacji przemysłu mającego podstawowe znaczenie dla obron-ności kraju, powstała w kręgach wojskowych już na początku po-wojennej odbudowy niepodległego państwa. W dyskusję na ten temat angażował się również Ignacy Mościcki, zanim jeszcze zo-stał Prezydentem. Mościcki brał pod uwagę przede wszystkim dwa czynniki: oddalenie od granic politycznych oraz dostęp do źródeł energii. Geograficzne realia Polski sprawiały, iż pogodzenie tych dwóch czynników nie było wcale rzeczą prostą. Podstawowe źród-ło energii, czyli pokłady węgla kamiennego, od których przemysł z zasady nie powinien być oddalony, znajdowały się w obszarze przygranicznym. W przypadku konfliktu zbrojnego obszar ten był oczywiście zagrożony jako pierwszy, w następstwie czego mógł się okazać po prostu niedostępny. Sytuowanie w tym miejscu zakła-dów o znaczeniu wojskowym byłoby zatem pozbawione sensu.

W ocenie Mościckiego zasoby energetyczne naszego kraju były zadowalające. Oprócz węgla kamiennego mieliśmy bowiem pokłady węgla brunatnego i torfu oraz zagłębie ropy naftowej i gazu ziemnego. Duże ilości węgla brunatnego znajdowały się na terenach położonych w głębi państwa, ale były eksploatowane tyl-ko w niewielkim stopniu; zbyt małym, aby pokryć zapotrzebowa-nie przemysłowe. Jeszcze mzapotrzebowa-niej korzystzapotrzebowa-nie przedstawiała się pod tym względem sprawa wydobycia torfu, który występował obficie

w wielu rejonach. Wiązało się to z niską opłacalnością obróbki tor-fu. Szczególnie kłopotliwa była zwłaszcza konieczność długotrwa-łego suszenia, co powodowało, że torf nie mógł być na szerszą skalę dogodny jako nośnik energii.

Pozostawał więc węgiel, który należałoby dowozić do zakła-dów wielkiego przemysłu, a na wypadek wojny – magazynować.

Ażeby zachęcić prywatnych inwestorów do budowania zakładów strategicznie ważnych w miejscu uznanym za bezpieczne, Mościcki postulował wprowadzenie dużych ulg przewozowych dla transpor-tu węgla. Postranspor-tulował również, aby w pobliżu zakładów przemysło-wych budować urządzenia do suchej destylacji węgla kamienne-go, przystosowane także do przeróbki węgla brunatnego i torfu.

Sam był autorem projektów takich urządzeń. W wyniku destylacji metodą Mościckiego powstawał wysokoenergetyczny półkoks, od-porny na samozapłon i przez to łatwy do przechowywania.

Problemy związane z koniecznością magazynowania opa-łu uważał Mościcki za przejściowe, ponieważ spodziewał się, że w niedługim już czasie zostanie opracowana ekonomiczna tech-nologia wydobycia i uzdatniania węgla brunatnego i torfu. Tema-tem tym intensywnie zajmowano się w Chemicznym Instytucie Badawczym.

Drugim, podnoszonym przez Mościckiego i niemal tak samo ważnym jak zasoby energetyczne elementem stanowiącym o bez-pieczeństwie kraju, było hutnictwo żelaza. Złoża rudy tego meta-lu, położone w okolicach Kielc i Radomia, były oceniane na dosyć zasobne. Ruda z tych złóż, chociaż nie najlepszej jakości, nadawała się do wytopu żelaza w piecach obrotowych Basseta, które zaczy-nały właśnie swoją karierę w europejskiej metalurgii. Ich przewaga nad wielkimi piecami martenowskimi polegała głównie na tym, że z dobrym skutkiem przerabiały surowiec o stosunkowo niskiej zawartości żelaza i mogły być opalane półkoksem z węgla brunat-nego i torfu. Mościcki był przekonany, że zastosowanie metody Basseta oraz ewentualne wprowadzenie ulg przewozowych pozwo-li na szybki rozwój hutnictwa żelaza w centralnym regionie kraju, niezależnie od hut zlokalizowanych na Górnym Śląsku.

X. Prezydent Rzeczypospolitej

Do najważniejszych, z wojskowego punktu widzenia, kierun-ków przemysłu chemicznego zaliczano produkcję kwasu siarko-wego, stężonego kwasu azotowego oraz kwasu solnego i chloru.

Istniejące na Górnym Śląsku wytwórnie kwasu siarkowego były w gruncie rzeczy cynkowniami, przetwarzającymi siarczek cynku.

Uzyskiwane niejako przy okazji duże ilości kwasu siarkowego sta-nowiły ich produkt uboczny. Kilka mniejszych fabryk kwasu siar-kowego znajdowało się w głębi kraju, np. w Zgierzu, Warszawie i Rudnikach. Ponieważ jednak nie byłyby w stanie pokryć wojen-nego zapotrzebowania na ten półprodukt, należało myśleć o wy-budowaniu nowych zakładów, dla których surowcem mogły być kieleckie piryty lub gips.

Na początku lat dwudziestych nie zdawano sobie jeszcze spra-wy z istnienia w Polsce bogatych pokładów siarki. Pracowano na-tomiast nad technologią redukcji gipsu do siarczku wapnia, prze-prowadzaną z zastosowaniem pieców obrotowych. Tę technologię wdrożyli Niemcy w czasie I wojny światowej i zarzucili zaraz po wojnie z powodu nadmiernych kosztów produkcji. Temat wy-twarzania kwasu siarkowego z gipsu stał się przedmiotem badań podjętych z inspiracji Mościckiego w Chemicznym Instytucie Ba-dawczym. Zaowocowało to opracowaniem bardzo ekonomicznej technologii produkcji, konkurencyjnej dla importu, ponieważ siar-ka otrzymywana nową metodą z rodzimego gipsu osiar-kazała się tań-sza od wydobywanej ze złóż zagranicznych.

Produkcja kwasu solnego i chloru nie nastręczała większych problemów ze względu na duże zasoby tanich chlorków alkalicz-nych, z których najbardziej rozpowszechniona u nas była sól ka-mienna. Chlor otrzymywano metodą elektrolityczną. Ponieważ za-potrzebowanie na ten gaz w czasach pokoju nie było nazbyt duże, Mościcki proponował uruchomienie zakładów chlorowania gazu ziemnego, wytwarzających czterochlorek węgla – doskonały roz-puszczalnik tłuszczów i jednocześnie rezerwuar chloru. Produkta-mi ubocznyProdukta-mi, uzyskiwanyProdukta-mi w tej technologii bez dodatkowych nakładów, były wodorotlenki alkaliczne oraz kwas solny. Ze wzglę-du na wzglę-duże zapotrzebowanie ze strony rozmaitych gałęzi

przemy-słu na wodorotlenki alkaliczne, rentowność zakładów chlorowania gazu ziemnego nie mogła budzić obaw.

W projektowaniu wykorzystania gazu ziemnego jako surowca chemicznego Mościcki poszedł jeszcze dalej. Przekonywał o atu-tach usytuowania w pobliżu rurociągu gazowego nie tylko wy-twórni chloru i wodorotlenków alkalicznych, ale także zakładów syntezy amoniaku, dla których gaz ziemny byłby źródłem tańsze-go wodoru.

Natomiast kierownictwo Centralnego Zarządu Wytwórni Woj-skowych w porozumieniu z Departamentem Uzbrojenia w Mini-sterstwie Spraw Wojskowych, przystępując w 1922 r. do wyboru najbezpieczniejszego i strategicznie najbardziej dogodnego miejsca dla usytuowania nowych fabryk przemysłu wojennego, brało pod uwagę zagrożenie ze strony wojsk nieprzyjacielskich z zachodu, atak ze wschodu, a także ewentualność wojny na dwa fronty. Po-czątkowo ścierały się dwa poglądy. Pierwszy z nich przyjmował, iż optymalne byłoby usytuowanie przemysłu wojennego w rozwidle-niu Wisły i Sanu; drugi preferował tereny Warszawy i okolic.

Spór rozstrzygnął Sztab Generalny wysuwając własną propozy-cję terenu zamkniętego w trójkącie miast: Dęblin, Radom, Sando-mierz. W toku późniejszych dyskusji wypracowano bardziej precy-zyjne granice tego obszaru, który otrzymał roboczą nazwę trójkąta bezpieczeństwa. Granice trójkąta bezpieczeństwa przebiegały w spo-sób następujący: „od zachodu linią kolejową Dęblin–Kielce, Nidą i Dunajcem do Starego Sącza; od południa linią Karpat (Nowy Sącz – Jasło – Przemyśl); od wschodu Sanem i Wisłą do Dęblina”.

Rejon oceniany jako najbardziej bezpieczny obejmował tereny po-łożone między Wisłą, Dunajcem, Podkarpaciem i Sanem. Tam też postanowiono umiejscowić nowe zakłady związków azotowych.

Decyzję o konieczności budowy takich zakładów władze woj-skowe podjęły już w 1924 r. Zaplanowano, że zostaną postawione w Rzeszowie. Do realizacji tych planów jednak nie doszło. Spra-wa upadła i nic nie wskazySpra-wało na wznowienie starań w tym kie-runku aż do momentu, gdy Ignacy Mościcki został Prezydentem.

Pod wpływem jego nacisków i argumentacji rząd na posiedzeniu

X. Prezydent Rzeczypospolitej

w dniu 12 marca 1927 r. uchwalił budowę zakładów azotowych na przedmieściach Tarnowa.

Okoliczności zakupu gruntów pod tę budowę opisał w swoich wspomnieniach Zygmunt Skowroński (maszynopis w Archiwum Zamku Królewskiego w Warszawie): „Ja i podpułkownik Fryda, zastępca szefa Gabinetu Wojskowego i referent przemysłu wo-jennego, otrzymaliśmy polecenie wyszukania terenu pod budowę fabryki w tak zwanym trójkącie bezpieczeństwa, z możliwością dobrej komunikacji i odpowiedniego zapasu wody. Mieliśmy listę szeregu majątków, które zwiedziliśmy. Ostatecznie wybraliśmy te-ren z majątku Sanguszków koło Tarnowa u spływu rzek Dunajca i Białej, który idealnie odpowiadał warunkom. Zbadałem księgi hi-poteczne majątku i przedstawiliśmy wniosek na kupno, który zo-stał zatwierdzony. Sanguszko, właściciel majątku, postąpił bardzo szlachetnie i zgodził się na sprzedaż majątku, ale ze względu na in-teres państwa oświadczył, że nie poda ceny, ale przyjmie orzeczenie bezstronnej komisji. Komisja pod przewodnictwem prezesa Banku Gospodarczego Krajowego, Jana Steczkowskiego, przeprowadziła szczegółowe badania i zaproponowała cenę, którą Sanguszko bez zastrzeżeń przyjął”.

Był to obszar o powierzchni 670 ha, znajdujący się w obrębie trzech wsi: Świerczków, Zbylitowska Góra oraz Dąbrówka Infułac-ka, leżących na południowy zachód od Tarnowa. Tarnów, położony nad rzeką Białą, miał w sąsiedztwie węzeł krzyżujących się linii kolejowych oraz niezbyt odległe zagłębie nafty i gazu ziemnego.

Poza tym dysponował dużą elektrownią i wodociągami, z których można było korzystać w czasie budowy.

Biuro budowy początkowo mieściło się na Zamku Królewskim w Warszawie pod bezpośrednim nadzorem Ignacego Mościckie-go. Wszystkie prace projektowe wykonywali jego dawni ucznio-wie i współpracownicy angażując do pomocy młodych techników i inżynierów, z których wielu stanowiło później kadrę inżynieryjną powstających z ich udziałem zakładów. W Chemicznym Instytucie Badawczym na Żoliborzu działały na rzecz tej budowy dwie gru-py: technologiczna i konstrukcyjna.

Na zamku i na Żoliborzu stworzono oryginalny projekt nowej fabryki, dostosowany do warunków lokalnych. Na część rozwiązań technologicznych kupiono licencje, inne opracowano we własnym zakresie, uzyskując przy tym patenty. Minister przemysłu i handlu – Eugeniusz Kwiatkowski powierzył funkcję dyrektora naczelne-go budowy Tadeuszowi Zwisłockiemu. Co do tej nominacji Moś-cicki zgłaszał zastrzeżenia, gdyż Zwisłocki był już wówczas jego zięciem; przeważyły jednak wysokie kwalifikacje i doświadczenie Zwisłockiego, nabyte na Uniwersytecie we Lwowie, a później w Instytucie Metan oraz podczas uruchamiania i rozbudowy zakła-dów w Chorzowie.

Pierwsze prace w terenie ruszyły 5 maja 1927 r. Zaczęto od bu-dowy dróg dojazbu-dowych i bocznicy kolejowej. Rozpoczęto również roboty ziemne pod kolonię domów mieszkalnych dla załogi szłej fabryki. Pod koniec marca, gdy tylko rozmarzł grunt, przy-stąpiono do robienia wykopów pod fundamenty kominów elektro-wni. Były to jedne z najwyższych kominów fabrycznych w Europie i najwyższe w Polsce (miały 114 m wysokości). Budowę hal produk-cyjnych rozpoczęto w lutym 1928 r., a już w sierpniu można było w tych halach wykonywać montaż maszyn i urządzeń.

Tadeusz Zwisłocki zmarł w lutym 1929 r., gdy budowa była już na ukończeniu i trwały prace montażowe. Kierownictwo tech-niczne objął po nim dyrektor gazowni miejskiej w Tarnowie – inż.

Romuald Wowkonowicz.

Niemal od początku tej inwestycji budowniczowie zakładów pod Tarnowem nazywali je Mościcami, ze względu na wielkie osobiste zaangażowanie Prezydenta w to przedsięwzięcie. Oficjal-nie nazwa Mościce zaczęła funkcjonować od 25 czerwca 1929 r., kiedy Świerczków i Dąbrówkę Infułacką tak

Mościce. Elektrownia

X. Prezydent Rzeczypospolitej

właśnie przemianowano i włączono do obsza-ru miejskiego Tarnowa. Pierwszy transport własnych wyrobów opuścił Mościce na po-czątku 1930 r.

Zjednoczenie Mościc z zakładami azo-towymi w Chorzowie nastąpiło w 1933 r.

Dyrektorem całości został Eugeniusz Kwiat-kowski, a dyrektorem Mościc – Romuald Wowkonowicz. Zjednoczenie objęło również fabrykę Azot w Jaworznie. Po zjednoczeniu Mościc i Chorzowa sprzedaż wszystkich wy-robów skomasowana została w Chorzowie.

Były to nawozy mineralne oraz półprodukty przemysłowe do dalszego przerobu. Poważna część produkcji trafiała za granicę. W Moś-cicach mieściło się Laboratorium Badawcze Zjednoczonych Fabryk Związków Azoto-wych, którym kierował dr inż. Stanisław Hempel. Od 1936 r. funkcję szefa Labora-torium pełnił uczeń Mościckiego ze Lwowa – Józef Hawliczek, który wcześniej przeszedł dobrą szkołę pracując kolejno w Jaworznie i Chorzowie. Zakłady chorzowskie również posiadały własne laboratorium badawcze, doskonale wyposażone i posiadające bogatą bibliotekę, biuro konstrukcyjne i warsztat mechaniczny. O rozwój tego laboratorium

od początku szczególnie dbał Ignacy Mościcki, który kładł wiel-ki nacisk na prace badawcze, zmierzające do ciągłego ulepszania produkcji. Była to jednocześnie doskonała sposobność do szkolenia sztabu technicznego. Nowe rozwiązania sprawdzano i wprowadza-no na bieżąco, toteż po kilkunastu latach pracy fabryki nie było już ani jednego oddziału, w którym by nie dokonano modernizacji.

Fabryka w Mościcach w znacznym stopniu zbudowana zosta-ła z wykorzystaniem rodzimej myśli technicznej. Tym azotowym

Mościce. Turbinownia

Mościce. Fragment rozdzielni

Mościce. Budynek generatorów gazowych

kolosem (nowe zakłady były znacznie większe od poniemieckich w Chorzowie) kierowali w przeważającej liczbie młodzi inżyniero-wie ze „szkoły” Ignacego Mościckiego. W Mościcach wybudowano dużą elektrownię, większą aniżeli na same tylko potrzeby fabryki, zasilaną węglem lub gazem, w zależności od potrzeb i rachunku ekonomicznego. Gaz był doprowadzony rurociągiem z zagłębia krośnieńsko-jasielskiego. Elektrownia miała turbogeneratory do-starczające mocy rzędu 25 tys. kW. Dzięki temu możliwe stało się dokonanie elektryfikacji całego okręgu tarnowskiego. Równo-cześnie ze stawianiem hal i urządzeń przemysłowych wybudowano w Mościcach kolonię domów mieszkalnych dla 4 tys. mieszkań-ców. Późniejszy prywatny ruch budowlany, rozwijający się dyna-micznie dzięki pożyczkom i tanim kredytom, znacznie to osiedle rozszerzył przyczyniając się do powstania w krótkim czasie nowej dzielnicy Tarnowa.

X.2.2. Gospodarka planowa i Centralny Okręg Przemysłowy