AND THE ARCHAEOLOGICAL MUSEUM IN GDAŃSK
Samodzielna Pracownia biologii Medycznej Katedry Diagnostyki Laboratoryjnej i Medycyny Molekularnej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin Kierownik: dr hab. n. med. Małgorzata Milkiewicz
1 Zakład Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin
Kierownik: dr hab. n. med. Mirosław Parafiniuk
Summary
Introduction: During excavation works carried in the Old Town by the Archaeological Museum in Gdańsk, hu-man remains were found which date back to the turn of the 12th and 13th centuries. On the basis of Gdańsk towns-men’s skulls, Forensic Medicine Department, Pomeranian Medical University (PAM) performed the skull based face reconstruction of 8 individuals.
Material and methods: In this study, we wanted to present possibilities of using Gierasimow reconstruction method for museum goals. Reconstruction is an anthropological method which aims at reconstructing bony elements of a skull and head soft tissue. The most commonly employed modern way of reconstruction is Gierasimow’s method which is based on the observation of soft tissue thickness and its depend-ence on the form and level of development of different skull areas. Standards for tissue thickness were elaborated for various points (along the profile and transverse sections);
they were based on the examination of soft tissue thickness performed on the corpse (for each sex separately). Deviations from the standards result from racial affiliation, age, and the level of development of adequate skull areas. The research scheme includes determination of sex and age, and collection
of the detailed craniometrical and cranioscopic data with comprehensive description of the features which can affect the appearance of soft parts. After relevant measurements are done, the muscles are modeled. During the following stage, soft tissue thickness is marked in particular points as stalks and ridges. Next they are joined together to achieve the final effect of reconstruction. From this moment, finish-ing works are continued by a sculptor in cooperation with an anthropologist.
Conclusions: The results of research conducted by an-thropologists, anatomists, morphologists, physicians and criminologists are of great importance and they convey both cognitive and practical meaning. Reconstructions appeal to human imagination, and for that reason they are also addressed to non-professional audience.
K e y w o r d s: Gierasimow reconstruction method – anthropological analysis.
Streszczenie
Wstęp: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku prowadząc prace archeologiczne na Starym Mieście, odkryło szczątki
114 AGNIeSZKA KeMPIŃSKA-PODHORODecKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK ludzkie datowane na przełom XII i XIII w. Na podstawie
czaszek mieszczan gdańskich Zakład Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie odtworzył wizerunek przyżyciowy 8 osobników.
Materiał i metody: Autorzy niniejszej pracy zaprezento-wali możliwości wykorzystania rekonstrukcji metodą Gie-rasimowa dla celów muzealnych. Rekonstrukcja to metoda antropologiczna, której celem jest odtwarzanie części kost-nych czaszki i powłok (tkanek) miękkich głowy. Najczęściej wśród współczesnych sposobów rekonstrukcji stosuje się metodę Gierasimowa, która oparta jest na obserwacjach grubości tkanek miękkich oraz ich zależności od formy i stopnia ukształtowania różnych okolic czaszki. Standardy grubości tkanek zostały opracowane dla różnych punktów (wzdłuż profilu i przekrojów poprzecznych) na podstawie badań grubości tkanek miękkich na zwłokach (oddzielnie dla obu płci). Na odchylenia od standardów mają wpływ:
przynależność rasowa, wiek i stopień wykształcenia odpo-wiednich okolic czaszki. Schemat postępowania przewiduje tu: określenie płci i wieku, zebranie szczegółowych danych kraniometrycznych i kranioskopowych z szerokim opisem cech, które maja wpływ na wygląd części miękkich. Po do-konaniu stosownych ustaleń, modeluje się mięśnie. W na-stępnym etapie nanosi się poszczególne grubości tkanek miękkich jako słupki oraz grzebienie. Następnie łączy się je, uzyskując ostateczny efekt rekonstrukcji. Od tego mo-mentu prace wykończeniowe prowadzi artysta rzeźbiarz, nadal przy współpracy z antropologiem.
Wnioski: Wyniki badań antropologów, anatomów, morfologów, lekarzy i kryminologów mają ogromne zna-czenie poznawcze i praktyczne. Rekonstrukcje oddziałują na wyobraźnie i w związku z tym są adresowane także do pozaprofesjonalnych odbiorców.
H a s ł a: rekonstrukcja metodą Gierasimowa – analiza antropologiczna.
Wstęp
Zgodnie z prawem korelacji cuviera (1767–1832) każdy żywy organizm stanowi zespół wielorakich cech, ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie zależnych. Metody re-konstrukcji wyglądu przyżyciowego człowieka wykorzy-stują obserwacje zależności pomiędzy wielkością masy mięśniowej a urzeźbieniem kośćca. Założenia naukowe w procesie rekonstrukcji wypracowano na podstawie da-nych gromadzoda-nych w toku liczda-nych i różnorodda-nych badań.
W historię badań wpisali się m.in.: Brock (1868), który w oparciu o pomiary przeprowadzone na 19 zwłokach ludzkich stwierdził, że wskaźnik szerokościowo-długo-ściowy głowy jest mniejszy na czaszce niż należałoby tego oczekiwać; Welcker (1888), który badał zależności kontu-rów profilu twarzy od konturu czaszki w linii środkowej;
His (1894), który zrekonstruował twarz Jana Sebastiana Bacha. Buchly i Kollmann (1898) dokonali rekonstrukcji
popiersia kobiety neolitycznej z Auvernier w Szwajcarii i stwierdzili, że grubość warstwy zmienia się z upływem wieku i zależna jest między innymi od płci. Markel i First (1900) badali korelację między nosem kostnym a miękkim, a czekanowski (1907) prowadził badania nad zgodnością odpowiednich punktów antropometrycznych na czaszce i żywym człowieku, dających jej różne wymiary. Birkner wskazał różnice grubości tkanek między grupami rasowymi.
Solger (1910) dokonał pierwszej rekonstrukcji człowieka kopalnego – neandertalczyka. Virchow (1912) stwierdził istnienie zależności między budową grzbietu nosa a budową kości nosowych i otworu gruszkowatego. Talko-Hryncewicz (1914) odtworzył wygląd Piotra Skargi i Juliusza Słowac-kiego; próbował też określić wygląd postaci historycznych spoczywających na Wawelu. Martin był twórcą podstaw do współczesnych badań identyfikacyjnych, rekonstrukcji plastycznej i superprojekcji. Loth (1936) dokonał rekon-strukcji głowy neandertalczyka z La chapelle-aux-Saints;
badał zmienności morfologii części miękkich człowieka w ujęciu porównawczym, z koncentracją na morfologii cech czaszki i głowy, jak również przedstawił proces ujednoli-cenia i przekształujednoli-cenia się mięśni mimicznych [1]. Metodę rekonstrukcji rozwinął jednak Gierasimow (1927–1955), rosyjski antropolog, archeolog i rzeźbiarz, który określił średnie wartości grubości tkanek w różnych miejscach głowy. Grubości te przyjęto jako podstawowe standardy, stosowane powszechnie dla celów rekonstrukcji [2].
W Polsce od 1945 r. niniejszą problematykę ujęto w programach badawczych. W Warszawie inicjatorem był Poplewski, który rozwinął rozpoczęte przed woj-ną (1928) badania w zakresie prozopologii. Szczególne znaczenie mają jego spostrzeżenia o morfologii mięśni aparatu żucia. Do rekonstrukcji części miękkich głowy nawiązywały badania prowadzone przez Gożdziewskie-go (1969), który wykorzystał radiogramy głowy żywych ludzi i analizował zależności między ich cechami kefa-lometrycznymi i kraniometrycznymi. Opracował on ta-blicę z wartościami średnich pomiarów części miękkich, które umożliwiały wzajemne wnioskowanie o pomiarze czaszki na podstawie pomiaru głowy lub na podstawie pomiaru czaszki o pomiarze głowy. We Wrocławiu tema-tykę związaną z rekonstrukcją zapoczątkował Mydlarski (1949), który nakreślił dalsze zamierzenia w zakresie od-twarzania czaszek i głów. Współpracował on z wybitnymi morfologami, między innymi z Bantem, Marciniakiem, Niżankowskim, Stęślicką i Szarskim. Uważali oni, że po-przez popularyzowanie problemu pochodzenia człowieka pośrednio wzbogacane są również inne dziedziny nauki.
Próby rekonstrukcji części miękkich głów podejmowa-li także: Gostyńska (1961), Pławiński (1962), Rogalski (1964), Wierciński (1972) [3]. Dla celów kryminalistycz-nych w Polsce metodę rekonstrukcji stosowali: Godycki, Kobiela, Pławiński [4]. Współcześnie wykorzystuje się najnowsze osiągnięcia techniki i systemy komputerowe, co zwiększa rzetelność i precyzję analiz. Nadal jednak najnowocześniejsze programy oparte są na tych samych
MeTODY KRYMINALISTYcZNe W ARcHeOLOGII 115 zasadach, dotyczących grubości tkanki miękkiej, co
kon-wencjonalne metody plastycznej rekonstrukcji [3].
Materiał i metody
Autorzy niniejszej pracy zaprezentowali możliwości wykorzystania rekonstrukcji metodą Gierasimowa dla celów muzealnych. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, pro-wadząc prace archeologiczne na Starym Mieście, odkryło szczątki ludzkie datowane na przełom XII i XIII w. Na pod-stawie czaszek mieszczan gdańskich Zakład Medycyny Sądowej PAM odtworzył wizerunek przyżyciowy 8 osob-ników (3 kobiet i 5 mężczyzn). Równoległe prace prowadzi ośrodek wrocławski z prof. Krupińskim i Rajchelem.
Rekonstrukcja to metoda kryminalistyczna, której celem jest odtwarzanie części kostnych czaszek i powłok (tkanek) miękkich głów dla celów identyfikacyjnych. Najczęściej wśród współczesnych sposobów rekonstrukcji stosuje się metodę Gierasimowa, która oparta jest na obserwacjach grubości tkanek miękkich oraz ich zależności od formy i stopnia ukształtowania różnych okolic czaszki. Standardy grubości tkanek zostały opracowane dla różnych punktów (wzdłuż profilu i przekrojów poprzecznych) na podstawie badań grubości tkanek miękkich na zwłokach (oddzielnie dla obu płci) [1, 2, 3, 4]. Na odchylenia od standardów mają wpływ: przynależność rasowa, wiek i stopień wykształce-nia odpowiednich okolic czaszki. Schemat postępowawykształce-nia przewiduje tu: określenie płci i wieku, zebranie szcze-gółowych danych kraniometrycznych i kranioskopowych z szerokim opisem cech, które mają wpływ na wygląd części miękkich [5, 6]. Po dokonaniu stosownych usta-leń, modeluje się mięśnie. W następnym etapie nanosi się poszczególne grubości tkanek miękkich jako słupki oraz grzebienie. Następnie łączy się je, uzyskując ostateczny efekt rekonstrukcji. Od tego momentu, prace wykończe-niowe prowadzi artysta rzeźbiarz, nadal przy współpracy z antropologiem [1, 2, 4].
Wyniki
Poszczególne etapy rekonstrukcji przedstawiono na przykładzie odtworzonego na zlecenie Muzeum Arche-ologicznego w Gdańsku wizerunku przyżyciowego kobiety (ryc. 1) i mężczyzny (ryc. 2), których szczątki datuje się na XII–XIII w.
Podsumowanie
Kontrowersje, co do wiarygodności rekonstrukcji, wy-nikają w głównej mierze z faktu, że istotnie nie można mieć pewności do trafności tych, które są tworzone przez artystów, malarzy i rzeźbiarzy. Znane są przypadki wyko-rzystywania przez nich czaszki postaci historycznej do
od-tworzenia wyglądu twarzy i korzystania nawet z wiedzy naukowej w zakresie rekonstrukcji, choć w szczątkowym zakresie. Ponieważ jednak celem tych działań było osią-gnięcie efektu artystycznego – trudno dokonać oceny ich wiarygodności. Przykładem tego jest pomnik Jana Seba-stiana Bacha w Lipsku, wykonany przez rzeźbiarza – Seff-nera, który w swoje dzieło włączył wiele cech, kierowanych artystyczną wyobraźnią [1].
Na wiarygodność identyfikacji osobnika na podstawie czaszki mają wpływ:
morfologia – charakterystyczne cechy czaszki oraz prawidłowa ich interpretacja;1)
prawidłowe wykonanie rekonstrukcji – bezbłędne nałożenie odpowiedniej grubości tkanek miękkich;2)
subiektywizm rekonstruktora – dowolnego i nie-zgodnego z realiami nadania cech niemożliwych do do-3) kładnego określenia, np. mimiki, cech cery.
Artystyczne wizje zaangażowane w odtwarzanie wy-glądu przeżyciowego wnoszą wiele subiektywizmu, natural-nego i trudnatural-nego do wyeliminowania przez artystę – obrazu świata wg własnego punktu widzenia. Twórczość ta nie może wpływać na wynik procesu rekonstrukcji, jeżeli ma on być efektem obiektywnych założeń naukowych. Jeżeli rekonstrukcja ma określony charakter naukowy, wykorzy-stuje się do tego celu wiedzę z wielu dziedzin naukowych (archeologia, etnologia, historia), a w szczególności z zakre-su zależności budowy tkanek miękkich od ukształtowania kości. Wykorzystanie tej wiedzy, w połączeniu z pewnymi umiejętnościami plastycznymi, daje możliwość wiernego odtworzenia wyglądu przeżyciowego. Potrzeba uzyskania możliwości wysokiego stopnia wiarygodności w rekon-strukcji twarzy ma szczególne znaczenie w kryminalistyce, dziedzinie o wyjątkowych wymaganiach w tym zakresie [1].
W publikacjach chróścielewskiego i Porawskiego znajduje-my pogląd, że metoda rekonstrukcji twarzy nie jest na tyle dokładna, aby można ją wykorzystać w postępowaniu dowo-dowym. Z zasady jest ona ostatnią możliwością stosowaną przy rozpoznawaniu osób zmarłych przez świadków [4].
Antropologia historyczna nie stawia przed wykonującymi rekonstrukcje aż tak wysokich wymagań jak kryminalistyka.
Odtwarzając wygląd populacji historycznych, przyjmuje się założenie, że cechy indywidualne osobnika nie są naj-ważniejsze. Istotniejsze jest ukazanie wyglądu osobników danej populacji. Rekonstrukcja dla celów historycznych, nawet przy zastosowaniu pewnych „uogólnień”, spełnia w znacznym stopniu postawione przed nią wymagania.
Również odtwarzanie przeżyciowego wyglądu człowieka z minionych epok dla celów muzealniczych, przy zasto-sowaniu metody Gierasimowa, daje możliwość uzyskania obrazu przybliżonego. Uzyskiwany poziom wiarygodności odtwarzanego wyglądu z rzeczywistym – zdecydowanie bardziej przemawia do zwiedzających muzea niż prezentacja pomiarów, wskaźników i danych statystycznych [1]. W wy-niku analiz antropologicznych i plastycznego odtworzenia ich na materiale badawczym tworzony jest komunikatywny obraz postaci i przedstawicieli populacji z miniony epok.
116 AGNIeSZKA KeMPIŃSKA-PODHORODecKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK
Ryc. 1A. etapy rekonstrukcji wizerunku przyżyciowego kobiety w wieku 40–50 lat (odlew gipsowy czaszki nr 196). Zrekonstruowano brakujący fragment żuchwy; na punkty kraniometryczne naniesiono drewniane słupki, których wysokość odpowiada standardom Gierasimowa
Fig. 1A. Stages of forensic facial reconstruction of a 40–50 year old subject (plaster cast of cranium number 196). The lacking fragment of the mandible was reconstructed; on the craniometric points wooden markers were put whose height corresponds to Gierasimow’s standards
Ryc. 1B. Kolejny etap rekonstrukcji: wymodelowano mięśnie skroniowe i żwacze. Naniesiono grzebienie z plasteliny, wyznaczające odpowiednie grubości tkanek miękkich zgodnie z metodą Gierasimowa
Fig. 1B. Next stage of reconstruction: modeling of the temporal and masseter muscles. Plasticine was placed marking the proper thickness of soft tissues according to Gierasimow’s method
Ryc. 1C. Zakończono formowanie poszczególnych części twarzy Fig. 1C. Finished forming of particular parts of the face
MeTODY KRYMINALISTYcZNe W ARcHeOLOGII 117
Ryc. 1D. Przy współpracy atrysty rzeźbiarza mgr Albiny Gwizdały-Adamskiej wymodelowano uszy oraz uwypuklono zmarszczki (charakterystyczne dla kobiety w wieku ok. 45 lat), co pozwoliło na wyeksponowanie mimiki twarzy
Fig. 1D. With the collaboration of Albina Gwizdała-Adamska (MA) the ears were modeled and the wrinkles were formed (characteristic for a woman of around 45 years of age) which enabled to expose the mimic of the face
Ryc. 1E. Wykonano odlew z masy żywicznej i przygotowano otwory oczne do osadzenia protezy ocznej Fig. 1E. A resin cast was completed and the eye holes were made ready for the eye prosthesis to be put in
Ryc. 1F. Osadzono soczewki i wymodelowano oprawę oczu (rzęsy i brwi)
Fig. 1F. Lenses were placed and the area around the eyes was modeled (eyelashes and eyebrows)
118 AGNIeSZKA KeMPIŃSKA-PODHORODecKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK
Ryc. 1G. efekt końcowy rekonstrukcji po nałożeniu peruki i barwnego podkładu Fig. 1G. Final effect of the reconstruction after putting on the wig and a color base
MeTODY KRYMINALISTYcZNe W ARcHeOLOGII 119
Ryc. 2A. etapy rekonstrukcji wizerunku przyżyciowego mężczyzny w wieku 40–50 lat (odlew gipsowy czaszki nr 32) Fig. 2A. Stages of forensic facial reconstruction of a 40–50 year old man (plaster cast of cranium number 32)
Ryc. 2B. Wymodelowano mięśnie skroniowe i żwacze. Na punkty kraniometryczne naniesiono drewniane słupki, których wysokość odpowiada standardom Gierassimowa. Następnie w postaci siatki nałożono grzebienie wyznaczające odpowiednie grubości tkanek miękkich
Fig. 2B. The temporal and masseter muscles were modeled. On the craniometric points wooden markers were put whose height corresponds to Gierasimow’s standards. Next in the form of a net plasticine was placed marking proper thickness of soft tissues
Ryc. 2C. Zrekonstruowano prawą połowę głowy Fig. 2C. Reconstructed right side of the head
120 AGNIeSZKA KeMPIŃSKA-PODHORODecKA, OKTAWIAN KNAP, MIROSŁAW PARAFINIUK
Ryc. 2D. Zakończono formowanie poszczególnych części twarzy Fig. 2D. Finished forming of particular parts of the face
Ryc. 2E. Przy współpracy artysty rzeźbiarza mgr Albiny Gwizdały-Adamskiej wymodelowano uszy oraz wyeksponowano mimikę twarzy.
Wykonano odlew z masy żywicznej. Osadzono soczewki oraz wymodelowano oprawę oczu (rzęsy i brwi) wraz z zarostem
Fig. 2E. With the collaboration of Albina Gwizdała-Adamska (MA) the ears were modeled and the mimic of the face was exposed. A resin cast was completed. Lenses were placed and the area around the eyes (eyelashes and eyebrows) and facial hair were modeled
MeTODY KRYMINALISTYcZNe W ARcHeOLOGII 121
Ryc. 2F. efekt końcowy rekonstrukcji po nałożeniu peruki i barwnego podkładu Fig. 2F. Final effect of the reconstruction after putting on the wig and a color base
Piśmiennictwo
Rajchel Z.
1. : Ogólne uwagi o rekonstrukcjach w antropologii. Omówienie rekonstrukcji czaszek i głów wykonanych w Polsce. Studies in Physical Anthropology, Wrocław 1990.
Gierasimow M.
2. : Wosstanowlienije lica po czieriepu. Wyd. Akademii Nauk ZSSR, Moskwa 1955.
Szydłowski Ł., Lorkiewicz D., Kempińska A., Knap O.
3. : Zagadnienie
efektywności metod rekonstrukcji wyglądu przyżyciowego na
pod-stawie czaszki. Międzynarodowy Kongres „Antropologia 2000”, bydgoszcz 2000.
Niziałek Z.
4. : Odtwarzanie przeżyciowego wyglądu głowy metodą re-konstrukcji plastycznej. Zeszyty metodyczne nr 31. Wyd. Zakładu Kryminalistyki KGMO, Warszawa 1984.
Malinowski A., Bożiłow W.
5. : Podstawy antropometrii: metody, techniki, normy. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa – Łódź 1997.
Piontek J.
6. : Biologia populacji pradziejowych. Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1999.
A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2007, 53, SUPPL. 2, 122–124
OKTAWIAN KNAP, PIOTR WALOSZCZYK