Co do zasady członkami międzyrządowej organizacji międzynarodowej są państwa, a w wyjątkowych przypadkach terytoria zależne lub organizacje mię-dzynarodowe. Członek organizacji jest bezwzględnie stroną jej statutu.
W międzyrządowych organizacjach międzynarodowych prowadzących współcześnie działalność występują dwa rodzaje członkostwa:
– członkostwo pełne, – członkostwo niepełne.
Członkostwo pełne można podzielić z kolei na:
– pierwotne, – nabyte.
Członkostwo pierwotne posiadają członkowie, którzy podpisali i ratyfi -kowali statut przed jego wejściem w życie. O tym, które państwa biorą udział w konferencji założycielskiej decyduje jednostka inicjująca powstanie organiza-cji międzynarodowej. Członkowie pierwotni mają wówczas wpływ na treść sta-tutu oraz działalność przyszłej organizacji. Mogą być oni, tak jak jest to w przy-padku MFW, wymienieni w statucie. Członkostwo nabyte otrzymują wszystkie państwa, które wstąpiły do organizacji później, czyli po jej ukonstytuowaniu się.
Dla przykładu w celu uzyskania członkostwa w ONZ wymagane jest zalecenie Rady Bezpieczeństwa przy zachowaniu jednomyślności jej pię-ciu stałych członków oraz przyjęcie go większością 2/3 głosów członków obecnych i głosujących w Zgromadzeniu Ogólnym NZ. W większości orga-nizacji systemu NZ przyjęcie nowego członka następuje w wyniku podjęcia w tej sprawie decyzji przez organ plenarny przy wymaganej większości 2/3 głosów. Niektóre jednak (np. WHO) wymagają od państw przystępujących
dodatkowo ratyfi kacji statutu220. W MFW decyzję o przyjęciu członka podej-muje Rada Gubernatorów większością 85% głosów. Warunkiem uzyskania członkowstwa jest wpłata kwoty udziałowej do Funduszu oraz wypełnienie innych postanowień statutowych.
Oprócz klasyfi kowania członków międzyrządowej organizacji międzyna-rodowej na pierwotnych i wtórnych można dokonać podziału na członków:
zwyczajnych, posiadających typowy zestaw praw i obowiązków członkowskich oraz uprzywilejowanych, mający poszerzony zestaw praw (np. stali członkowie Rady Bezpieczeństwa w ONZ czy stali dyrektorzy w Radzie Administracyj-nej MFW) lub ograniczony zestaw obowiązków. Członkowie uprzywilejowani zazwyczaj wywodzą się z członków pierwotnych danej organizacji.
Z kolei członkostwo niepełne, zwane inaczej częściowym, przybiera także różną postać. Najbardziej zaawansowaną jego formą jest stowarzyszenie (człon-kostwo stowarzyszone). Warunki członkostwa stowarzyszonego mogą być okre-ślone w statucie, w uchwale organu plenarnego lub w umowie między organi-zacjami międzynarodowymi a państwami bądź grupą państw.
Członkostwo stowarzyszone może występować w następujących rodzajach221: – stowarzyszenie terytoriów zależnych,
– stowarzyszenie państw chcących uzyskać status pełnego członka, – stowarzyszenie zwyczajne,
– stowarzyszenie częściowe.
Formę stowarzyszenia terytoriów zależnych przewidywały statuty m.in.
WHO, FAO, UNESCO. Ten rodzaj członkostwa należy do form zanikających.
Charakteryzuje się ono tym, że terytorium państwa zależnego staje się automa-tycznie członkiem organizacji, gdy metropolia ma pełne prawa członkowskie.
Członkowie ci korzystają jedynie z prawa do głosowania w organach pomoc-niczych, powołanych dla regulowania i nadzorowania współpracy organizacji z państwami stowarzyszonymi.
Stowarzyszenie państwa chcącego uzyskać status pełnego członka wybra-nej organizacji jest uwarunkowane przeprowadzeniem reform gospodarczych.
Zazwyczaj państwo kandydujące jest wówczas wspomagane fi nansowo przez organizację, do której zamierza wstąpić.
220 W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Wyd. Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 331–334.
221 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym…, op.cit., s. 61–62.
Forma stowarzyszenia zwyczajnego występuje wtedy, gdy podmiot zamie-rzający przystąpić do organizacji jest gotowy do pełnego członkostwa, a obec-nie jest w fazie kandydowania (np. w WTO).
Umowa regulująca stowarzyszenie częściowe polega na zainicjowaniu współpracy między stroną zainteresowaną a daną organizacją tylko w określo-nej dziedzinie, a państwo przystępujące do stowarzyszenia nie zamierza szerzej integrować się z organizacją, czyli nie dąży do pełnego członkostwa (np. sto-warzyszenie Finlandii z European Free Trade Association – EFTA).
Warto przy tym zaznaczyć, że podmiot stowarzyszony z daną międzyrzą-dową organizacją międzynaromiędzyrzą-dową nie może uczestniczyć w procesie podej-mowania przez nią decyzji i nie może brać udziału we wszystkich sesjach orga-nów danej organizacji.
Kolejną formą uczestnictwa w pracach organizacji międzynarodowej może być członkostwo częściowe, związane z reprezentacją i uczestnictwem tylko w niektórych organach (np. Szwajcaria przez szereg lat nie była członkiem ONZ, a była stroną statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości).
Członkowie częściowi nie posiadają prawa do głosowania nawet w organach, w których uczestniczą, biernego prawa wyborczego, ale są natomiast zobowią-zani do pokrywania niektórych kosztów działalności organizacji.
Z kolei status obserwatora może uzyskać państwo nieczłonkowskie, grupa państw lub też inna organizacja. Prawna podstawa takiego członko-stwa powinna być zapisana w statucie organizacji, regulaminie wewnętrznym lub w uchwale podjętej przez odpowiedni organ – zwykle organ plenarny.
Status obserwatora otrzymywany jest po złożeniu wniosku, który z kolei jest rozpatrywany przez organ plenarny organizacji. Status ten można także nabyć automatycznie, gdy państwo kandydackie spełni określone warunki (np. w United Nations Industrial Development Organization – UNIDO, gdy dany podmiot posiada taki status w Zgromadzeniu Ogólnym NZ)222. W Zgromadzeniu Ogólnym NZ obserwatorem jest Stolica Apostolska, Pale-styna oraz liczne organizacje międzynarodowe m.in.: Unia Afrykańska, Unia Europejska, Liga Państw Arabskich, Interpol.
Prawa wynikające ze statusu obserwatora są następujące223: – możliwość udziału w sesjach planarnych, bez prawa do głosowania,
222 A. Abraszewski, Koordynacja działalności organizacji międzynarodowych w systemie Narodów Zjednoczonych, PISM, Warszawa 1973, s. 166–174.
223 L. Dembiński, Th e Modern Law of Diplomacy. External Missions of States and Interna-tional Organizations, Martinus Nijhoff Pub., Dordrecht 1988, s. 52.
– prawo do zabierania głosu do oraz wglądu w ofi cjalne dokumenty organiza-cji, jak np. rozporządzenia czy decyzje,
– prawo do utworzenia przedstawicielstwa, zwanego inaczej misją, przy sie-dzibie organizacji.
Szczególny rodzaj statusu członkowskiego został wprowadzony w 1989 r.
przez Radę Europy. Kategoria gościa specjalnego powstała, aby umożliwić dele-gacjom parlamentów z państw Europy Środkowej uczestnictwo w posiedze-niach Zgromadzenia Rady Europy i jego komisji. Miało to na celu wspomaga-nie procesu demokratyzacji tych państw. Goście specjalni posiadają te same uprawnienia, co obserwatorzy. Warunkiem podstawowym uzyskania takiego statusu było przyjęcie i wprowadzenie w życie Aktu końcowego z Helsinek z 21 sierpnia 1975 r., środków zalecanych przez Konferencję KBWE oraz dwóch konwencji ONZ z 16 grudnia 1966 r. o prawach obywatelskich i politycznych oraz prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych224. W rezolucji Rady Europy nr 920/1989 określono zasady korzystania ze statusu gościa specjal-nego oraz szczegółową procedurę ubiegania się o ten status przez parlamenty.
Obecnie żaden parlament nie posiada owego statusu. Parlament Białorusi, który posiadał go od 16 kwietnia 1992 r., został zawieszony w swoich prawach 13 stycznia 1997 r.225.
Istnieje jeszcze inny rodzaj członkostwa – członkostwo nieaktywne. Wystę-puje ono wówczas, gdy państwo wnioskujące o wystąpienie z organizacji składa stosowną notę, wniosek ten zostaje przyjęty, a mimo to międzyrządowa orga-nizacja międzynarodowa traktuje je jako pełnoprawnego członka. Pociąga to jednak za sobą konieczność wykonywania obowiązków członkowskich, w tym fi nansowych.
Z kolei ustanie członkostwa w międzyrządowej organizacji międzynarodo-wej jest możliwe przez226:
– wystąpienie z organizacji,
– pozbawienie praw członkowskich przez właściwy organ, – rozwiązanie organizacji,
– ustanie podmiotowości prawnomiędzynarodowej państwa członkowskiego.
224 F. Benoit-Rohmer, H. Klebes, Prawo Rady Europy. W stronę ogólnoeuropejskiej prze-strzeni prawnej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 73.
225 Ibidem.
226 W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne…, op.cit., s. 359.
Każdemu państwu przysługuje prawo do wystąpienia z organizacji między-narodowej227. Co interesujące, Karta NZ zachowuje milczenie na temat możli-wości wystąpienia z ONZ. Prawo do rezygnacji z członkowstwa jest przeważnie jednak zapisane w statucie międzyrządowych organizacji międzynarodo-wych. Każda z nich wprowadziła jednak inne regulacje przewidujące możli-wość wystąpienia członka. Określają to zwykle „klauzule wystąpienia” zawarte w statucie (np. art. XXVI statutu MFW), a w przypadku ich braku – prawo do wystąpienia przysługuje z tytułu suwerenności państwa. Trzeba przy tym zaznaczyć, że zgodnie z Konwencją wiedeńską o prawie traktatów jest to uza-sadnione tylko wówczas, gdy strony dopuściły taką możliwość, gdy wynika to z charakteru umowy, gdy wystąpiła istotna zmiana okoliczności nieprzewidziana przez państwa lub gdy nastąpiło znaczące naruszenie umowy przez partnera228.
Sama procedura wystąpienia zazwyczaj polega na złożeniu stosownego wniosku w sekretariacie organizacji lub w organie plenarnym. Dla przykładu, w MFW art. XXVI ust. 3 statutu wymaga od występującego państwa członkow-skiego uprzedniego spłacenia zobowiązań fi nansowych.
Organizacji międzynarodowej przysługuje prawo do zawieszenia podmiotu w prawach członka. Organizacja może podjąć taką decyzję wówczas, gdy nie dopełnia on swych obowiązków wynikających ze statutu, np. zobowiązań fi nan-sowych. Większość organizacji wprowadza możliwość opóźnienia wpłat, prze-ważnie o 2 lata. Zawieszony członek pozbawiony jest na określony czas prawa do podejmowania decyzji, a jeśli w terminie nie zostaną wypełnione zobowią-zania, może zostać wykluczony z organizacji229, jak to miało miejsce w przy-padku Czechosłowacji w 1954 r., którą pozbawiono członkostwa w Międzyna-rodowym Funduszu Walutowym za fałszowanie statystyk.