organizacji międzynarodowych
Statut międzynarodowej organizacji międzyrządowej stanowi podstawę prawno-organizacyjną jej powstania i funkcjonowania w postaci międzynaro-dowej umowy wielostronnej, wiążącej wszystkie państwa będące jej członkami.
Organizacja powstaje w wyniku porozumienia stron, a jej legitymacja jest uza-leżniona od ich woli178. Umowa taka ma podwójny charakter. Według prawa międzynarodowego jest konwencją wielostronną, ale również wewnętrznym aktem konstytutywnym organizacji. Konwencjom takim nadano różną nazwę w poszczególnych organizacjach, np.: karta w ONZ, statut (Articles of Agre-ement) w MFW, konstytucja w ILO, traktat w NATO.
W celu utworzenia nowej międzyrządowej organizacji międzynarodowej strona lub strony inicjujące jej powstanie (posiadające podmiotowość praw-nomiędzynarodową) powinny przedłożyć wstępny projekt statutu, ustalić listę uczestników konferencji założycielskiej oraz zorganizować konferencję założy-cielską179. Często powoływany jest specjalny, tymczasowy organ, by sprawnie wykonać te zadania, lub korzysta się z usług organu innej organizacji.
Na konferencji założycielskiej:
– prowadzona jest dyskusja nad projektem statutu, następuje przyjęcie umowy założycielskiej przez głosowanie (zwykle większością 2/3 państw obecnych i głosujących);
– zostaje utworzony komitet organizacyjny, który m.in. ma za zadanie zwołać sesję organu plenarnego tworzonej właśnie organizacji, co może wiązać się z ewentualną ratyfi kacją umowy założycielskiej;
178 G.C.A. Junne, International Organizations in a Period of Globalization, w: Th e Legiti-macy of International Organizations, eds J. M. Coicaud, V. Heiskanen, United Nations Univer-sity Press, New York 2001, s. 191–193.
179 J.E. Alvarez, International organizations as Law-Makers, op.cit., s. 291–304.
– zostaje podpisana umowa założycielska, którą powinny podpisać co najmniej trzy państwa. Spełnia ona wówczas rolę statutu.
Po podpisaniu umowy założycielskiej przechowywana jest ona u depozy-tariusza. Jest nim zwykle główny inicjator powstania organizacji. Depozyta-riuszem Karty NZ oraz umowy o utworzeniu MFW jest rząd Stanów Zjed-noczonych. Depozytariusz rozsyła wszystkim uczestnikom konferencji kopie statutu. Przyjęcie statutu powinno nastąpić w sposób zgodny z procedurami, z jakimi przyjmuje się umowy o charakterze międzynarodowym. By można było uznać statut za prawnie przyjęty, powinien zostać spełniony jeden z poniż-szych warunków:
– wymóg ratyfi kacji zachowany przez wszystkich sygnatariuszy;
– zachowany wymóg ilościowy podczas jego ratyfi kacji;
– wymóg jakościowy, kiedy konieczne jest spełnienie określonych warunków przez strony przystępujące do organizacji, np. wskazanie, które państwa mają obowiązek ratyfi kować statut;
– warunek mieszany – często statut nabiera ważności dopiero wtedy, gdy raty-fi kuje go nie tylko określona liczba państw, ale i państwa wyraźnie wskazane (tak było w przypadku ONZ i MFW).
Umowa założycielska składa się z postanowień, które można pogrupować generalnie następująco:
– wstęp (preambuła), – cele i zadania organizacji, – prawa i obowiązki członków, – struktura organizacji,
– inne części istotne dla funkcjonowania danej organizacji, np. określenie wszystkich zadań, do których została powołana, czasu, na jaki ją tworzono, warunków rozwiązania organizacji (np. art. XXVII ust. 2 statutu MFW180), zastąpienie jej przez inną (np. przejęcie przez ONZ zadań Ligii Narodów), – ewentualne załączniki.
Często w konwencji założycielskiej znajdują się – oprócz treści, które regu-lują główne kwestie dotyczące funkcjonowania organizacji – także postano-wienia normujące inne sprawy. Mogą to być np. postanopostano-wienia regulujące współpracę państw stron konwencji, ale jednocześnie wykraczające poza sferę działalności organizacji. Statut organizacji jako element trwały i w zasadzie w pewnym okresie niezmienny, podlega z reguły skomplikowanej procedurze
180 Articles of Agreement of the International Monetary Fund, http://www.imf.org/external/
pubs/ft /aa/index.htm#art27 [dostęp: 14.07.2012].
rewizyjnej. Zgodnie z ogólną zasadą prawa międzynarodowego każda zmiana konwencji wymaga zgody wszystkich stron, chyba że konwencja przewiduje inaczej181. Z formalno-prawnego punktu widzenia trudno jest z konwencji zało-życielskiej wydzielić klauzule składające się na statut i tylko w odniesieniu do nich stosować procedurę rewizyjną. Dlatego pod względem prawnym za normy statutowe uważa się wszystkie postanowienia zawarte w tekście konwencji zało-życielskiej oraz w załącznikach (aneksach), będące jej integralną częścią182.
Zdarza się jednak czasem, szczególnie w przypadku międzyrządowej orga-nizacji międzynarodowej o charakterze technicznym, że w treści konwencji znajdują się pewne regulacje techniczne, które z założenia ulegają częstym zmianom. Takie regulacje powinny być przez strony wyłączone z samej kon-wencji z chwilą jej podpisania, gdyż tylko w ten sposób można uniknąć przy ich zmianie procedury rewizji statutu. Nie zawsze jednak strony potrafi ą tego rodzaju kwestie uregulować. Dlatego też normy statutowe dzielone są na183: – konstytucyjne (bezwzględnie muszą znaleźć się w statucie), które określają:
- cele i główne zadania organizacji,
- sposób uzyskania członkostwa oraz inne sprawy członkowskie, - sposób ratyfi kacji statutu i wprowadzania do niego zmian,
- sposób fi nansowania, konstruowania budżetu albo kapitału zakładowego, - obowiązki i prawa członków;
– normy prawa wewnętrznego – obejmują te zapisy, które potwierdzają upraw-nienia organów organizacji i będą ustalone w przyszłości w postaci decyzji organów plenarnych lub państw członkowskich.
Analizując dokumenty założycielskie organizacji międzynarodowych, A.J. Peaslee wyróżnił następujące cele, które stały się podstawą do ich utworzenia184:
– cele generalne i regionalne (natury politycznej, gospodarczej, obronnej, praw-nej, społecznej),
– cele związane z rolnictwem,
– cele w dziedzinie edukacji, kultury i praw autorskich,
181 Na mocy art. 108 Karty NZ statut ONZ może ulec zmianie, gdy poprawki zostaną przy-jęte większością 2/3 głosów Zgromadzenia Ogólnego i ratyfi kowane przez 2/3 członków w try-bie przewidzianym w konstytucjach tych państw, włączając w to wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Charter of UN, Chapter XVIII, op.cit. Zmiana statutu MFW następuje po przyjęciu przez Radę Gubernatorów 85% głosów oraz ratyfi kację jej przez 3/5 państw człon-kowskich posiadających 85% wszystkich głosów. Articles of Agreement..., op.cit.
182 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym..., op.cit., s. 40.
183 Ibidem, s. 41.
184 A.J. Peaslee, International Governmental Organizations – Constitutional Documents, Part II, Martinus Nijhoff , Th e Hague 1975, s. 278.
– cele w dziedzinie zdrowia i rozwoju nauki,
– cele w dziedzinie transportu, komunikacji i podróży.
Charakterystyczną cechą każdego statutu jest stopień jego rozbudowania pod względem formy oraz zakresu regulacji185. Dlatego też niektóre statuty są bardzo zwięzłe, inne bardzo szczegółowe. Dla przykładu Karta NZ zawiera preambułę oraz 111 artykułów w XIX rozdziałach, a statut MFW składa się z preambuły, XXXI obszernych artykułów i 11 załączników (od A do K).
Jeśli w statucie istnieje odpowiedni zapis, wtedy zmiany są dokonywane zwykle przez zainicjowanie przez organ plenarny organizacji (niekiedy o węż-szym składzie) oraz ratyfi kację tej zmiany przez określoną liczbę i/lub jakość państw członkowskich. Tak zmieniony statut jest obowiązujący dla wszyst-kich członków. Państwa członkowskie nie mogą nie przyjąć tak wprowadzo-nej zmiany.
Do konwencji założycielskiej nie można wnosić zastrzeżeń (wyłączeń lub zmian w odniesieniu do państwa zgłaszającego zastrzeżenie). Wynika to głów-nie z faktu kogłów-nieczności zapewgłów-nienia jednolitych warunków dla członków oraz obowiązku zachowania zgodności z prawem traktatów.
Interpretacji postanowień statutu dokonują państwa strony, a także organy danej organizacji międzynarodowej. Dlatego często zdarza się, że statuty są przyczyną sporów proceduralnych. Równie często wywiązują się dyskusje i spory tak między poszczególnymi członkami organizacji, jak i organami ją tworzącymi. Dlatego lepiej jest, jeśli statut reguluje takie sytuacje. Ale jeżeli nie ma w nim odpowiednich zapisów, strony mają inne możliwości rozwiązania konfl iktu, np. przez186:
– rokowania (negocjacje), – mediacje (pośrednictwo), – koncyliacje,
– arbitraż,
– sąd międzynarodowy.
Najczęściej jednak statuty zawierają odpowiednie zapisy regulujące sposoby rozstrzygania spornych kwestii. Są to najczęściej187:
– działania podejmowane przez organ plenarny organizacji (np. w FAO),
185 D. Hypki, Prawo organizacji międzynarodowych, w: Kompendium wiedzy o organiza-cjach międzynarodowych, red. E. Łaźniewska, P. Deszczyński, Wyd. Naukowe PWN, War-szawa 2011, s. 70.
186 E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym…, op.cit., s. 43–59.
187 Ibidem.
– arbitraż lub skierowanie problemu do sądu międzynarodowego (np.
w UNESCO),
– działania sądowe albo arbitrażowe, jak wyżej, ale strony zachowują prawo swobody, czyli mogą zaakceptować lub odrzucić decyzję (Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości).