We współczesnym świecie porządek instytucjonalny można rozpatrywać na trzech poziomach77:
– makro, w odniesieniu do skali międzynarodowej, – mezzo, w odniesieniu do skali państwowej, – mikro, w odniesieniu do skali lokalnej.
Ze względu na podjęty w pracy temat analiza procesu instytucjonalizacji przeprowadzona zostanie w skali makro. Mimo że instytucjonalizacja stosun-ków międzynarodowych nie jest procesem nowym, nadal stwarza trudności badawcze, ze względu na swą intensywność oraz wysoki poziom rozwoju.
Rozważania teoretyczne nad procesem instytucjonalizacji otoczenia mię-dzynarodowego należy rozpocząć od potwierdzenia tezy, że istnienie i funkcjo-nowanie instytucji międzynarodowych jest zwykle uzależnione od woli państw – ich członków, od oddziaływań wzajemnych między tymi podmiotami, ale także od stopnia ich rozwoju gospodarczego i politycznego. Instytucje kształ-towały się zatem głównie w wyniku negocjacji międzypaństwowych i rozwijały się w oparciu o porozumienia o charakterze prawnym lub politycznym, zwykle
77 S. Partycki, Zarys teorii socjologii..., op.cit., s. 209.
korzystnym dla interesów wszystkich stron78. Niekiedy tworzone były również instytucje wskutek stosowania różnych środków przymusu lub nacisku. Miały one na celu utrwalenie dominacji swych inicjatorów oraz podporządkowanie im pozostałych członków. Nie przetrwały one jednak transformacji gospodar-czej i politycznej na świecie.
Istotą instytucjonalizacji współczesnych stosunków międzynarodowych jest potrzeba celowego i trwałego regulowania wzajemnych oddziaływań państw.
Instytucjonalizacja przebiega wówczas, gdy państwa akceptują dotychczasową współpracę oraz uznają potrzebę jej utrwalenia, uregulowania normatywno--organizacyjnego oraz kontrolowania. W zasadzie instytucjonalizacja może przebiegać w dowolnej dziedzinie, istotnej z punktu widzenia danej zbioro-wości. W rzeczywistości występują konkurencyjne zbiory procesów instytu-cjonalizacji, które przebiegają jako zjawiska gospodarcze lub społeczne, zwykle z logiczną i funkcjonalną interakcją79.
Główne przesłanie i cel instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych wyznaczają potrzeby, jakie pojawiają się na poszczególnych etapach społecz-nego rozwoju. Jej rola lub zespoły ról są zorientowane na przyszłość, zatem zawierają się w warstwie aksjologicznej i pragmatycznej80. Za główne przejawy procesu instytucjonalizacji uznaje się zwiększanie liczby instytucji, rozszerza-nie zakresu przedmiotowego działalności instytucji, a także rozwój struktury instytucji, ich kompetencji i funkcji, co w konsekwencji prowadzi często do rozrostu biurokratycznego81.
Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych związana jest ściśle ze współzależnością między podmiotami stosunków międzynarodowych. Pro-ces instytucjonalizacji kształtuje zatem sieć oddziaływań oraz więzi między-narodowych, głównie przez wymianę doświadczeń i wiedzy. Służą one przede wszystkim rozwiązywaniu sprzeczności, łagodzeniu napięć, nawiązywaniu zerwanej współpracy, zabezpieczaniu suwerennej równości i tożsamości pod-miotów stosunków międzynarodowych, jak też osiąganiu wspólnych korzy-ści, rozwiązywaniu istotnych problemów czy kształtowaniu określonego ładu
78 K.M. Dominguez, Th e Role of International Organizations in the Bretton Woods System,
„Working Paper” 1992, No. 3951, s. 8–10.
79 P.L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości…, op.cit., s. 93–95.
80 Encyklopedia politologii. Stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, A. Florczak, Ofi cyna Wolter Kluwer business, Warszawa 2010, s. 240.
81 R.W. Cox, H.J. Jacobson, Th e Anatomy of Infl uence: Decision Making in International Organization, Yale University Press, New Haven–London 1973, s. 372–377.
międzynarodowego82. Niezwykle ważne jest, aby temu procesowi towarzyszyła rzetelna współpraca. Zaniechanie tendencji imperialnych i egoistycznych, godzenie odmiennych i sprzecznych dążeń podmiotów stosunków międzyna-rodowych wymaga kompromisów oraz uniwersalizacji procesu instytucjona-lizacji, ale jednocześnie wydaje się jedyną drogą do realizacji najważniejszych celów całej społeczności międzynarodowej. Instytucjonalizacja jest zatem odpo-wiedzią na wzrost liczby wzajemnych związków i zależności między państwami.
Jej założeniem jest korzystanie z doświadczeń i dorobku innych, jak również aktywne uczestnictwo oraz współpraca międzynarodowa. Pod wpływem roz-woju współzależności konieczna staje się koordynacja polityki wewnętrznej i zagranicznej na szczeblu międzynarodowym. Instytucjonalizacja jest więc reakcją na rozszerzające się potrzeby współpracy oraz koordynacji działań na płaszczyźnie międzynarodowej83. Jest też źródłem zmian systemu międzynaro-dowego. Wyznacza nowe tendencje ewolucji systemu. Kształtuje również więzi między podmiotami systemu międzynarodowego84.
Dynamika procesu instytucjonalizacji jest każdorazowo wynikiem związku potrzeb poszczególnych uczestników z potrzebami systemu międzynarodo-wego jako całości. Z kolei stopień zaspokajania potrzeb jednostkowych oraz systemu jest funkcją procesu instytucjonalizacji, ten zaś decyduje o poziomie dojrzałości systemu międzynarodowego85.
W wyniku internacjonalizacji życia społecznego oraz pogłębiania się zależ-ności międzynarodowych nawet słabo rozwinięte państwa włączają się w pro-ces instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych w celu zabezpieczenia swoich interesów86. Jednak jak wynika z badań empirycznych, proces ten prze-biega sprawniej i efektywniej, gdy uczestnicy są na podobnym poziomie roz-woju gospodarczego i politycznego, a równocześnie poziom ten jest wysoki.
W zależności od woli i interesów państw oraz sytuacji w środowisku mię-dzynarodowym proces instytucjonalizacji może się nasilać lub wyhamowywać.
W wyniku ewolucji stosunków międzynarodowych oprócz wyhamowania lub rozwoju procesu instytucjonalizacji mogą zachodzić także zmiany struktury
82 J. Joachim, B. Reinalda, B. Verbeek, International Organizations and Implementation.
Pieces of Puzzle, w: International Organizations and Implementation, eds J. Joachim, B. Rein-alda, B. Verbeek, Routledge, New York 2008, s. 3–4.
83 I. Popiuk-Rysińska, Instytucje międzynarodowe, op.cit., s. 343–344.
84 S.N. Eisenstadt, Institutionalization and Change, „American Sociological Review” April 1964, No. 2, s. 235.
85 S. Bieleń, Proces instytucjonalizacji stosunków politycznych, w: Zmienność i instytucjo-nalizacja..., op.cit., s. 333.
86 A. Iriye, Global Community. Th e Role of International Organizations in the Making the Contemporary World, University of California Press, Berkeley 2002, s. 9–10.
instytucjonalnej. Przejawiają się one w przekształceniach lub likwidacji istnie-jących instytucji bądź powstawaniu nowych. Mogą polegać również na osła-bieniu lub wzroście wpływu instytucji na środowisko międzynarodowe bądź osłabieniu lub wzroście oddziaływania środowiska na instytucje międzynaro-dowe. Wpływ ten może mieć charakter pozytywny – stabilizujący i równowa-żący, bądź negatywny – destabilizujący i dezintegrujący87.
Wpływ środowiska na instytucje międzynarodowe jest istotny zarówno przy ich powstawaniu, jak i w trakcie ich funkcjonowania. Każda przemiana w stosunkach międzynarodowych wywołuje zmiany w realizacji ich funkcji, może też, jak już wspominano, powodować wzrost bądź spadek ich liczebności, a nawet zagrozić istnieniu instytucji. Jak jednak zauważa J. Kukułka, „dysfunk-cjonalne i funk„dysfunk-cjonalne oddziaływanie środowiska zewnętrznego na procesy instytucjonalizacji w stosunkach międzynarodowych jest w zasadzie elastycz-ne”88. Dokonuje się z reguły w sferze interpretacyjnej i praktycznej, natomiast bardzo rzadko dochodzi do rewidowania tekstów zapisanych norm i zobo-wiązań leżących u podłoża konstytuowania instytucji międzynarodowych”89.
Natomiast wpływ instytucji na środowisko międzynarodowe dokonuje się głównie przez utrwalanie bądź zmianę stosunków międzynarodowych. Z kolei wzajemne oddziaływanie instytucji i środowiska realizowane jest przez wypeł-nianie przez instytucje międzynarodowe funkcji regulacyjno-stabilizacyjnej, promocyjno-legitymizacyjnej i integracyjnej.
Funkcja regulacyjno-stabilizacyjna polega na tworzeniu, określaniu i wska-zywaniu ram normatywnych i organizacyjnych umożliwiających podejmowa-nie działalności zarówno w ramach samej instytucji, jak i w środowisku mię-dzynarodowym. Według J. Kukułki jest to funkcja „zmierzająca do utrzymania i utrwalenia pozytywnych aspektów politycznego, terytorialnego, ekonomicz-nego lub kulturalekonomicz-nego status quo. Służy ona także potwierdzaniu suwerennej równości państw i partnerstwa wszystkich członków zbiorowości, których interesom dana instytucja odpowiada. Istota jej sprowadza się do stwarzania ochrony i gwarancji obrony, a w konsekwencji równoważenia i stabilizacji inte-resów członków instytucji międzynarodowej”90.
87 J. Kukułka, Instytucjonalizacja w stosunkach…, op.cit., s. 309–312.
88 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Ofi cyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2003, s. 142.
89 I.L. Claude Jr, Power and International Relations, Random House, New York 1962, s. 282.
90 J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 211.
W ramach funkcji promocyjno-legitymizacyjnej wspierane są nowe przed-sięwzięcia, inicjowane przemiany społeczne w środowisku międzynarodowym, rozwiązywane ważne problemy globalne. Instytucje potwierdzają i uzasadniają określone cele, działania, interesy i wartości. Im instytucja międzynarodowa ma bardziej uniwersalny charakter, tym większa jest siła jej oddziaływania na świadomość powszechną i skuteczniejsze propagowanie zmian innowacyjnych w systemie stosunków międzynarodowych. Instytucje o węższej specjalizacji, np. usługowo-techniczne, mają mniejsze zdolności promocyjno-legitymiza-cyjne, a przez to ograniczony wpływ na interakcje zachodzące w środowisku oraz ewolucję stosunków międzynarodowych.
Funkcją integracyjną instytucji międzynarodowych jest z kolei zbliżanie podmiotów oraz organizowanie ich wokół wspólnych celów danej instytu-cji, mobilizowanie oraz wzmacnianie współpracy. Im interesy te są bardziej spójne, tym podmioty szybciej realizują funkcję integracyjną. Najszybciej jest ona realizowana przez instytucje prowadzące działalność techniczną, gospo-darczą i socjalną, które cechuje trwałość efektów, ale z kolei niewielkie rezultaty zespolenia91. Wyżej scharakteryzowane funkcje instytucji międzynarodowych realizowane są w ramach procesu instytucjonalizacji stosunków międzyna-rodowych i spełniane we wzajemnym związku. Podobny związek występuje zresztą, tak jak już wyżej stwierdzono, między instytucjami a środowiskiem międzynarodowym.
Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych przechodzi różne fazy rozwoju, podczas których instytucje międzynarodowe wypełniają funkcje w szerszym bądź węższym stopniu oraz bardziej lub mniej intensywnie. Zależy to głównie od etapu rozwoju, na którym jest dana instytucja. Zwykle w momen-cie powstawania instytucji zakres i intensywność pełnionych przez nią funkcji nie są duże. Zwiększają się w fazie rozkwitu instytucji, a ponownie zmniejszają w miarę wyczerpywania się możliwości dalszej działalności instytucji. Realiza-cja funkcji przez instytucje międzynarodowe jest również uzależniona od sytu-acji gospodarczej i politycznej w środowisku międzynarodowym. Gdy instytu-cja nie jest w stanie pozytywnie oddziaływać na środowisko międzynarodowe, przestaje wypełniać swoje funkcje. Jest mowa wówczas o wyczerpaniu się daw-nego procesu instytucjonalizacji oraz o potrzebie zastąpienia go przez nowy.
W literaturze przedmiotu analizowane są również warunki konieczne do tworzenia i funkcjonowania instytucji w stosunkach międzynarodowych.
91 E.B. Haas, International Integration. Th e European and Universal Process, „International Organization” 1961, Vol. 15, Issue 3, s. 378.
Instytucje, by móc prowadzić swoją działalność, powinny mieć określone cechy istotności, zorganizowania, jak również monitoringu92. Wymóg istotności zwią-zany jest z posiadaniem wiedzy (lub informacji), na podstawie której możliwa jest realizacja procesu instytucjonalizacji oraz prowadzenie działalności przez daną instytucję międzynarodową. Wiedza jest czynnikiem wpływającym na postępowanie, defi niującym i tworzącym role w instytucjach, siłą kontrolującą, a także nieodzownym składnikiem instytucjonalizacji. Tylko rzetelna, szcze-gółowa analiza faktów pozwala na sprawne funkcjonowanie instytucji oraz realizację jej zadań. „Zakres instytucjonalizacji zależy zatem od powszechno-ści struktur istotnopowszechno-ści. Gdy wiele lub większość struktur istotnopowszechno-ści jest w danej zbiorowości powszechnie podzielna, zakres instytucjonalizacji jest szeroki”93. Z każdą instytucjonalizacją w stosunkach międzynarodowych wiąże się rów-nież wymóg zorganizowania, uporządkowania na podstawie wiedzy i doświad-czenia, co powinno zostać przeprowadzone w sposób jak najbardziej logiczny.
Od cechy logiczności „zależy motywacja dynamiki zinstytucjonalizowanego postępowania, dokonywanie standaryzacji procedur i ról poszczególnych insty-tucji. Wszelkie odchodzenie od ładu instytucjonalnego grozi odejściem od ładu rzeczywistego. Dlatego właśnie od nakładającej się na zobiektywizowaną rze-czywistość międzynarodową logiki systemu instytucjonalnego zależy defi nio-wanie oraz normonio-wanie sfery, sytuacji, ról i zobowiązań międzynarodowych, jak również przewidywanie i korygowanie świadomego postępowania zbioro-wości uczestników tego systemu”94. Niezmiernie istotnym wymogiem procesu instytucjonalizacji jest również monitoring zróżnicowanych norm i praktyk tworzonych oraz realizowanych przez instytucje międzynarodowe. Najważ-niejsza wydaje się ocena przestrzegania norm, które określają cele oddziaływań międzynarodowych, jak również norm proceduralnych, które defi niują spo-soby lub alternatywne środki zmierzania do celów. „Urządzenia kontrolne tkwią w obyczajach albo oddziałują za pomocą instytucji społecznych”95. Tylko rów-nowaga między tworzeniem norm zewnętrznych i wewnętrznych gwarantuje efektywne funkcjonowanie systemu instytucjonalnego. Z kolei nierównowaga ich tworzenia może wskazywać na rozbieżność między realizacją instytucjo-nalnie zabezpieczonych celów a sposobami ich osiągania. Kontrola procesu instytucjonalizacji powinna też zapobiegać próbom zbytniego forsowania
92 J. Kukułka, Instytucjonalizacja w stosunkach…, op.cit., s. 314.
93 P.L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości…, op.cit., s. 117.
94 J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 213.
95 R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Wyd. Naukowe PWN, War-szawa 2002, s. 199.
własnych interesów instytucji oraz narzucania ich członkom oraz innym pod-miotom sposobów ich zabezpieczania w postaci specjalnie tworzonych norm.
Mogłoby to prowadzić do zbyt dużej autonomii działalności tej instytucji lub wybranych jej członków.
Poznanie naukowe procesu instytucjonalizacji w stosunkach międzyna-rodowych jest potrzebne nie tylko dla zrozumienia jego miejsca i znaczenia w aspekcie teoretycznym, ale także dla praktycznego poznania pożądanych i niepożądanych działań podmiotów stosunków międzynarodowych w ramach tego procesu. Ocena procesu instytucjonalizacji międzynarodowych stosun-ków gospodarczych polega głównie na analizie działalności instytucji między-narodowych. Możliwe są jednak różne wymiary tej analizy, w zależności od przyjętego kryterium. W niniejszej pracy zostanie podjęta próba oceny pro-cesu instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych w oparciu o kryterium fi nansowania działalności międzyrządowych organizacji międzynarodowych.