Pod pojęciem funkcje organizacji międzynarodowych Z.M. Doliwa-Kle-packi rozumie „proces, a więc sposoby, metody i formy realizacji przez orga-nizację celów i zadań”188. Przyjmując tę defi nicję, wyróżnić można szeroką listę funkcji pełnionych przez organizacje międzynarodowe. Postrzeganie funkcji, jakie pełnią organizacje w systemie międzynarodowym, uzależnione jest głów-nie od sposobu spojrzenia na istotę organizacji międzynarodowych. Funkcje te będą inne, jeśli przyjmie się, że organizacje są instrumentem polityki zagra-nicznej, inne w organizacjach rozumianych jako forma organizacyjna stosun-ków międzynarodowych i wreszcie inne funkcje można przypisać międzyrzą-dowym organizacjom międzynaromiędzyrzą-dowym traktowanym jako autonomiczny uczestnik (aktor) wspomnianych stosunków. Powiązanie funkcji organizacji ze sposobem postrzegania pojęcia organizacji międzynarodowych należy uznać za istotne zagadnienie, ponieważ „wiąże się bezpośrednio ze zdolnością (fak-tyczną, a nie domniemaną) tych podmiotów do wpływania na funkcjonowanie określonego segmentu systemu międzynarodowego czy polityki światowej”189.
Ponadto wyszczególnianie funkcji organizacji międzynarodowych działają-cych współcześnie uzależnione jest od tego, jak postrzegana jest istota systemu międzynarodowego, jego struktura i reguły w nim obowiązujące. Jeżeli zostaną wzięte pod uwagę te wszystkie czynniki, na problematykę funkcji pełnionych przez organizacje międzynarodowe można spojrzeć wielopłaszczyznowo.
Wielu autorów stoi na stanowisku, że organizacje międzynarodowe nie są jedynie uczestnikiem polityki światowej, ale w znacznym stopniu tę politykę kształtują. Trudno nie zgodzić się z opinią, iż: „w świecie różnorodnych proble-mów i zadań do zrealizowania, w którym koalicje są formowane transgranicznie
188 Z.M. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, op.cit., s. 67.
189 T. Łoś-Nowak, Organizacje międzynarodowe: niepaństwowi…, op.cit., s. 31.
i transrządowo, wzrasta potencjalna rola międzyrządowych organizacji mię-dzynarodowych. Poza swymi podstawowymi zadaniami mogą one pełnić rolę katalizatorów we współpracy międzynarodowej, być areną politycznych ini-cjatyw oraz łącznikiem między silnymi i słabymi państwami”190. Niezależnie od przyjętego sposobu postrzegania stosunków międzynarodowych czy kryte-rium klasyfi kacji działających współcześnie międzyrządowych organizacji mię-dzynarodowych zdecydowanie można stwierdzić, że wszystkie one odgrywają istotną rolę w kształtowaniu współczesnych stosunków międzynarodowych.
Jednocześnie śmiało można potwierdzić tezę, że każda międzyrządowa organizacja międzynarodowa pełni funkcję o charakterze ogólnym. Jest nią współpraca między państwami członkowskimi w dziedzinach, które są przed-miotem jej działalności. Polega ona na191:
– wyszukiwaniu i rozwiązywaniu problemów w dziedzinach zainteresowania państw członkowskich;
– przedstawianiu stanowisk poszczególnych państw w rozwiązywaniu problemów;
– doprowadzaniu do osiągania zgody między państwami w zakresie danego zagadnienia;
– wypracowywaniu metod, form i środków współpracy między państwami w powyższych problemach;
– podejmowaniu decyzji oraz zalecaniu państwom członkowskim wykonanie przewidzianych w nich postanowień.
W literaturze przedmiotu wyodrębniane są zazwyczaj trzy zasadnicze funk-cje organizacji międzynarodowych. Jednocześnie pod pojęciem funkcji w tym przypadku należy rozumieć proces oddziaływania organizacji na środowisko w celu jego zmiany, odpowiednio do zadań stawianych przez daną organiza-cję192. Wspomniane trzy funkcje to193:
– funkcje regulacyjne, – funkcje operacyjne, – funkcje kontrolne.
Funkcje regulacyjne są realizowane w procesie ustanawiania reguł postępo-wania (o charakterze moralno-politycznym, a także prawnym), odnoszących się do wielorazowych przypadków. Jest to proces osiągania między członkami
190 Ibidem, s. 33.
191 Z.M. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, op.cit., s. 69.
192 T. Łoś-Nowak, Organizacje międzynarodowe: niepaństwowi…, op.cit., s. 34.
193 E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków…, op.cit., s. 77–78.
organów porozumienia w sprawie norm, które mają w sposób względnie trwały regulować stosunki wewnątrz lub na zewnątrz organizacji194.
W ramach funkcji regulacyjnych kształtowane jest postępowanie państw lub innych uczestników stosunków międzynarodowych odpowiednio do przy-jętych regulacji. W sferze wewnętrznej funkcjonowania organizacji międzyna-rodowych funkcje regulacyjne dotyczą195:
– procedur wewnętrznych (np. sposób głosowania, rodzaj decyzji),
– postanowień ustanawiających organy pomocnicze i regulujących ich działanie, – przepisów określających status urzędników (funkcjonariuszy organizacji
międzynarodowych),
– przepisów o fi nansowaniu działalności i zarządzaniu majątkiem organizacji.
Natomiast w sferze zewnętrznej w ramach funkcji regulacyjnych między-rządowa organizacja międzynarodowa196:
– występuje jako inicjator konwencji międzynarodowej – zwołuje konferencję międzynarodową i może ewentualnie stać się depozytariuszem konwencji międzynarodowej;
– może być współtwórcą norm umownych prawa międzynarodowego, wystę-pując jako strona umów międzynarodowych;
– tworzy normy o charakterze aktów prawotwórczych wchodzących w życie bez dodatkowej akceptacji członków organizacji międzynarodowych; takie uprawnienia wynikają z wyraźnych postanowień statutu międzyrządowych organizacji międzynarodowych, jest to tzw. reglamentacja zewnętrzna.
Funkcje operacyjne wynikają ze świadczenia przez daną organizację róż-nych usług, przekazywaróż-nych dobrowolnie lub zgodnie z umową197. Do funkcji operacyjnych w sferze wewnętrznej organizacji należą:
– utrzymywanie porządku, – zarządzanie majątkiem,
– wydawanie biuletynów, tłumaczenia, – prace badawcze.
Z kolei zewnętrzne funkcje operacyjne świadczone są państwom, instytu-cjom lub osobom fi zycznym. Są to m.in. operacje na rzecz utrzymania, two-rzenia lub wymuszania pokoju (np. w ONZ), niesienie pomocy w sytuacjach
194 W. Morawiecki, Funkcje organizacji międzynarodowych, Książka i Wiedza, Warszawa 1971, s. 121–124.
195 E. Latoszek. M. Proczek, Organizacje międzynarodowe. Założenia…, op.cit., s. 71.
196 Ibidem.
197 R. Cox, H.K. Jacobson, Th e Framework of Inquiry, w: Th e Politics of Global..., op.cit., s. 81.
klęsk żywiołowych lub wojny, świadczenie pomocy technicznej, prowadzenie prac badawczych i naukowych, udzielanie pomocy fi nansowej (np. MFW).
Istota funkcji kontrolnych sprowadza się do ustalenia stanu faktycznego sto-sunków międzynarodowych w odniesieniu do określonych norm lub wzorców postępowania. Można wyróżnić trzy formy procesu kontrolnego198:
– ustalenie stanu faktycznego,
– konfrontacja stanu faktycznego z wymogami wzorców postępowania, – ustalenie winy i odpowiedzialności za naruszenie wzorców postępowania.
Funkcje kontrolne wewnątrz systemu organizacji zapewniają jej racjonalne zarządzanie. Istnieją różne rodzaje kontroli. „Może to być np. kontrola o cha-rakterze nadzoru administracyjnego sprawowanego przez jednostki organiza-cyjne wyższe hierarchicznie nad niższymi”199. Funkcja ta jest realizowana przez odpowiednie, powołane w tym celu organy. Szczegóły proceduralne kontroli są zwykle zawarte w umowach założycielskich200.
Listę wyżej omówionych funkcji rozszerzają nieco J. Menkes i A. Wasil-kowski, zauważając przy tym, że ze względu na różnorodność oraz dynamizm rozwojowy międzyrządowych organizacji międzynarodowych funkcji tych nie da się wyczerpująco przedstawić według jednolitych, wyłączających się kryte-riów. Do szczególnie charakterystycznych funkcji współczesnych organizacji międzynarodowych, poza wymienionymi wyżej, autorzy ci dodają201:
– funkcje programujące, – funkcje integrujące, – funkcje administrujące.
Funkcje programujące polegają na wytyczaniu kierunków działalno-ści. Każda organizacja bowiem jest odpowiedzialna za realizowanie celów i zadań, dla których została powołana. Chociaż większość celów i zadań zawarta jest najczęściej w statucie organizacji, to jednak kierunki działalności organi-zacji wynikające z założeń określonych w statucie powinny być aktualizowane.
„Wdziedzinach odpowiedzialności poszczególnych organizacji międzynarodo-wych życie rodzi wciąż nowe problemy, powstają (także w wyniku działań już podjętych przez organizacje) nowe sytuacje i nowe potrzeby”202. Stale zmienia-jące się warunki gospodarcze, polityczne i społeczne powodują konieczność
198 W. Morawiecki, Funkcje organizacji międzynarodowych, op.cit., s. 207.
199 E. Latoszek. M. Proczek, Organizacje międzynarodowe. Założenia…, op.cit., s. 72.
200 P. Ruta, Organizacje międzynarodowe i ich rola w systemie światowym, w: System mię-dzynarodowy. Koncepcje. Wyzwania. Perspektywy, red. A. Wentkowska, M. Kaczmarczyk, Wyd.
WSZiM, Sosnowiec 2005, s. 125.
201 J. Menkes, A. Wasilkowski, Organizacje międzynarodowe. Prawo…, op.cit., s. 253.
202 Ibidem.
ciągłego programowania dalszych kierunków działalności. Funkcje programu-jące realizowane są zatem przez wszystkie międzyrządowe organizacje między-narodowe. Jako przykład wypełniania przez nie tych funkcji mogą posłużyć następujące przedsięwzięcia poszczególnych organizacji203:
– program ograniczania głodu na świecie (FAO), – program zwalczania AIDS (WHO),
– programy edukacyjne (UNESCO),
–programy liberalizacji handlu międzynarodowego (Światowa Organizacja Handlu, World Trade Organziation – WTO),
– programy walki z terroryzmem (ONZ).
Jeżeli chodzi o funkcje integrujące, to zaznaczyć należy, że ich pojmowanie zmieniło się wraz z rozwojem międzyrządowych organizacji międzynarodo-wych. Obecnie przyjmuje się szerokie ich rozumienie, zgodnie z którym „funk-cje integrujące wyrażają się w dążeniu do pewnego zbliżania, a nawet unifi ko-wania zasad i reguł odnoszących się do stosunków wewnętrznych w państwach (w wybranych dziedzinach)”204. Tak rozumiane funkcje integrujące stanowią pewien aspekt działania funkcji normatywnej w tych sytuacjach, gdy ustalane normy nie odnoszą się jedynie do stosunków między poszczególnymi pań-stwami, lecz regulują stosunki wewnątrz państw. Wyodrębnienie tych funkcji jest związane z pojawieniem się nowych koncepcji wyjaśniających relacje mię-dzy państwami i organizacjami o mięmię-dzynarodowym zasięgu, których kształto-wanie rozpoczęło się w Europie w drugiej połowie XX w. Funkcje integrujące wyrażają się m.in. przez to, że organizacje205:
– mogą stanowić prawo obowiązujące bezpośrednio w państwach, – mogą zawierać umowy międzynarodowe w imieniu państw, – przejmują wiele kompetencji państw,
– mogą podejmować środki dyscyplinujące państwa (np. kary fi nansowe).
Każda ze współczesnych międzyrządowych organizacji międzynarodowych pełni ponadto funkcje administrujące, ponieważ realizuje rozległe zadania o charakterze organizacyjnym, logistycznym, dokumentacyjnym, archiwal-nym i porządkującym. Choć nie da się istoty tej funkcji przedstawić w sposób wyczerpujący, ponieważ – na co zwracają uwagę przywołani autorzy – miesz-czą się tu działania istotne z punktu widzenia zadań danej organizacji, a także działania codzienne, takie jak np. zapewnienie porządku i czystości w gma-chach organizacji, to jednak wyróżnić można typowe czynności realizowane
203 Ibidem, s. 254.
204 Ibidem, s. 256.
205 Ibidem.
przez międzyrządowe organizacje międzynarodowe w ramach funkcji admi-nistrującej, do których należą206:
– przygotowywanie posiedzeń poszczególnych organów w aspekcie meryto-rycznym (gromadzenie dokumentacji, opinii itp.);
– dokumentacja prac organizacji, tworzenie archiwum;
– przygotowywanie materiałów i docieranie z nimi do opinii publicznej;
– przygotowywanie planów wydatków i zapewnianie ich zgodności;
– zarządzanie różnymi funduszami, np. pomocowymi;
– zatrudnianie personelu;
– podtrzymywanie współpracy z innymi organizacjami, m.in. w celu wymiany informacji i doświadczeń.
Międzyrządowe organizacje międzynarodowe mogą pełnić szereg różno-rodnych funkcji. Można je jednak sprowadzić do trzech głównych, których istota została przeanalizowana powyżej. Większość organizacji międzynarodo-wych pełni jednocześnie funkcje regulacyjną, operacyjną i kontrolną (w tym ONZ i MFW), a ich zakres wynika głównie z kompetencji i rodzaju działal-ności danej organizacji międzynarodowej.