Czas makiawelistów i panslawistów

skierował się w stronę równie bezkompromisowych, ale zdecydowanie bardziej pragmatycznych publicystów i działaczy.

2.5. Czas makiawelistów i panslawistów

Michaił Katkow (1818-1887), redaktor gazety „Moskowskije Wiedomosti”

i miesięcznika „Russkij Wiestnik”, stanowi doskonały przykład kariery myśliciela odpowiadającego na zapotrzebowanie zmieniających się czasów. Początkowo zmierzający ku liberalizmowi, po doświadczeniach mijających dziesięcioleci, szczególnie zaś po powstaniu 1863 roku, zmienia stopniowo swą opcję na coraz bardziej radykalną, którą, podobnie jak w wypadku Tiutczewa, należałoby nazwać bardziej konserwatywną niż nacjonalistyczną, chociaż ze względu na postawę Katkowa wobec Polaków można go także nazwać carem polakożerców.

Moskiewski publicysta różni się zasadniczo od nacjonalistów o proweniencji słowianofilskiej, ponieważ jego orientacja pozostaje zdecydowanie europejska.

Katkow nie przejmuje się zbytnio misją narodu prawosławnego, w żadnym ra-zie nie próbuje też przekonywać o konieczności budowy odmiennej, samoistnej cywilizacji. Jego wizja jest de facto zbieżna z poglądami Mikołaja I i Aleksandra II, którzy widzieli w Rosji wielkie imperium europejskie, odgrywające dominu-jącą rolę w koncercie mocarstw. Co więcej, wyraża nawet obawy, że zbyt silne zaangażowanie w interesy państwa na Dalekim Wschodzie może osłabić jego dominację w części europejskiej. Interesy Rosji są bowiem przede wszystkim skoncentrowane w Europie⁸⁶. Tym samym Katkow antycypuje współczesne procesy społeczne w Rosji, wyrażające się falą migracji z terenów syberyjskich w kierunku zachodnim.

W tej perspektywie Polacy nie są istotami z natury złymi czy obcymi, lecz stanowią po prostu konkurencję w tej samej niszy polityczno-terytorialnej. Ze względu na wrogość wobec Rosji stali się agentami wojującego nihilizmu i dzia-łań antypaństwowych. Katkow posuwa się nawet do stwierdzenia, że to Polacy podsycają, czy wręcz inspirują, separatyzm w Gruzji i Armenii⁸⁷. Oznacza to, że jakakolwiek forma niezależności Polski zawsze będzie szkodliwa dla Rosji, gdyż ta pierwsza zmierzać będzie do oderwania innych terytoriów, głównie ukraiń-skich, białoruskich i litewukraiń-skich, od imperium, aby ostatecznie zająć jego miejsce w Europie Wschodniej.

Ów „etatystyczny” nacjonalizm kreuje specyficzną wizję Polaków w artyku-łach „Moskowskich Wiedomosti”: są oni nosicielami katolicyzmu, który przecież

86  Kaтков Михаил Никифорович, Сборник статей по польскому вопросу. 1865 год, Типография Каткова и Ко., Москва 1867, s. 125 nn.

87  Ibidem, s. 555.

pozostawał w konflikcie o wpływy z prawosławiem – uwarowowskim filarem państwa, szlacheckich ambicji kulturowych i politycznych oraz rewolucyjnego nihilizmu, zdecydowanie kontrastującego z pozostałymi cechami polonizmu. W po-glądach Katkowa doszło zatem do absurdalnego przypisania wrogom imperium konserwatywnych cech narodowych, a jednocześnie skłonności wywrotowych.

U Tiutczewa mamy do czynienia z konceptem satanicznego zła rewolucji jako synonimu wszelkich nieszczęść chrześcijańskiego imperium. Publicyście Kat-kowowi pozostała mało pogłębiona wizja wroga, który łączył konserwatywny arystokratyzm i katolicyzm oraz nacjonalistyczne zacietrzewienie z rewolucyj-nym nihilizmem. Linia ta trudna była do zaakceptowania nawet dla władz, które wstrzymały wydawanie dziennika na dwa miesiące w 1866 roku.

Pod koniec lat sześćdziesiątych idee stricte etatystyczne stracą nieco na popularności, dojdzie za to do znacznego rozwoju i radykalizacji tendencji pan-slawistycznych, przykładu nacjonalizmu w dość specyficznym tego słowa zna-czeniu. Louis Snyder nazywa ów model makronacjonalizmem lub pan-ruchem (pan-movement). W poprzednim rozdziale mowa była o jednym z nich – panger-manizmie, lub raczej wszechniemieckości (Alldeutschtum) – ale w opracowaniu Snydera omawiane są także panluzytanizm, panamerykanizm, panafrykanizm, panazjatyzm, panislamizm i inne ruchy wykraczające poza nacjonalizm jednego narodu, ale odrzucające również ideę powszechnej, ogólnoświatowej ludzkości⁸⁸. W europejskich krajach słowiańskich na uwagę zasługują takie formy myśli panslawistycznej, jak austroslawizm Františka Palackýego czy prorosyjska kon-cepcja hrabiego Adama Gurowskiego. Dojrzałe formy panslawizmu rosyjskiego wywodzą się jednak bardziej z dorobku Pogodina i Samarina niż z inspiracji środkowoeuropejskich.

Głównym teoretykiem panslawizmu rusocentrycznego stał się Nikołaj Dani-lewski (1822-1885)⁸⁹, z wykształcenia biolog i spadkobierca pozytywistycznego spojrzenia na społeczeństwo, w późniejszym okresie pracownik ministerstwa skarbu. Był krytykiem darwinizmu, a także uznanym autorytetem w dziedzinie finansów, jednak największą sławę przyniosła mu praca Rosja i Europa (Россия и Европа), którą początkowo opublikował w odcinkach w czasopiśmie „Zaria”, a później, na fali wzrastającej popularności idei panslawistycznych, w postaci monografii⁹⁰. Rozprawa ta traktuje ludzkość jako zespolenie historii kręgów

kul-88  Snyder Louis, Macro-Nationalisms. A History of the Pan-Movements, Greenwood Pub Group, Westport, Conn. 1984.

89  O Danilewskim zob.: MacMaster Robert, Danilevsky. A Russian Totalitarian Philosopher, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1967; Diec Joachim, Cywilizacje bez okien. Teo-ria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monadycznych formacji socjokulturowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.

90  Данилевский Николай Яковлевич, Россия и Европа. Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к германо-романскому, „Общественная польза”, Санкт Петербург 1871.

2.5. Czas makiawelistów i panslawistów 147

turowych, zwanych typami kulturowo-historycznymi (культурно-исторический тип). Typy te miały być historycznymi formami istnienia wielkich grup plemien-nych, których przedstawiciele posługują się pokrewnymi językami. W pracy Danilewskiego wymienione zostały zarówno typy już wymarłe, jak też aktual-nie istaktual-niejące: egipski, starosemicki (babiloński), grecki, rzymski, peruwiański, meksykański, hebrajski, arabski, czyli nowosemicki, perski, chiński, indyjski, germańsko-romański (zachodnioeuropejski) oraz znajdujący się in statu nascendi typ słowiański. Podłożem każdego typu miał być tworzący go materiał etnogra-ficzny, który determinuje jego mentalnościową specyfikę, ale nie decyduje jeszcze o rozwinięciu się typu do pełni historycznej cywilizacji.

Danilewski postrzega ludzkość jako zbiór kilkunastu odrębnych organizmów.

Najważniejszą cechą charakteryzującą typy okaże się zatem ich genetyczna nie-kompatybilność, monadyczność uwarunkowana biologicznie. Przedstawiciele jednego z typów nie mogą zostać w sposób naturalny przypisani do innego, co najwyżej dokonywać kolonizacji lub stanowić „szczep” przeniesiony do innego środowiska kulturowego. Wielkie grupy jednoplemienne są zatem wyizolowanymi, zamkniętymi światami, charakteryzującymi się całkowicie odrębnym rozwojem.

Ewolucja typu, na podobieństwo roślin jednorocznych, wychodzi od bardzo długotrwałego stadium etnograficznego, w którym kształtują się wszystkie najbardziej charakterystyczne cechy danej kultury. Etap kolejny następuje po osiągnięciu stadium państwa, porównanego ze stanem kwitnienia, tylko bowiem polityczna niezawisłość daje możliwość przejścia do okresu cywilizacji, który z kolei stanowi odpowiednik czasu przynoszenia owoców. W okresie cywili-zacji typ osiąga rozwojową pełnię, ale czas ten nie trwa długo i ustąpi stadium upadku, przyjmującego formy apatii rozpaczy albo apatii samozadowolenia, tak czy owak: doprowadza ona typ do całkowitej dezintegracji i pozostawienia miejsca innym typom, tak jak umarła cywilizacja rzymska stanowiła glebę dla typu romańsko-germańskiego⁹¹.

Z tak nakreślonego szablonu rozwoju typów wynikał agresywny program panslawistyczny. Danilewski, tak jak poprzednio Pogodin, wysunął propozycję utworzenia federacji zwanej Związkiem Wszechsłowiańskim (Всеславянский союз) ze stolicą w zajętym przez Turków Konstantynopolu. Oznaczało to wojnę nie tylko ze słabnącym państwem tureckim, ale także z Austrią, a być może nawet z Prusami, kraje te zamieszkiwała bowiem liczna rzesza Słowian, pozbawionych własnej państwowości. W owej panslawistycznej wizji problem stanowili jedynie, podobnie jak u Pogodina i Samarina, Polacy, którzy przedkładali swe partykularne interesy nad racje słowiańskie. Danilewski wyrażał szczerą troskę o odpowiednie załatwienie kwestii polskiej, tak aby skorzystać mogli na nim przede wszystkim

91  Idem, Россия и Европа. Взгляд на культурные отношения славянского мира к германо-романскому, Издательство Санкт-Петербургского Государственного Университета, Санкт Петербург 1995, s. 77-90.

sami Polacy. Dlatego też, pomimo krytycyzmu w stosunku do księżowskiego, szlacheckiego i demokratycznego charakteru polskiej elity, pragnął widzieć Polskę jako naród żyjący w niepodległym państwie⁹².

Zupełnie inny ton przyjmował w tej kwestii inny z panslawistów, skrajny polakożerca Iwan Aksakow (1823-1886), brat Konstantina, przewodniczący Słowiańskiego Towarzystwa Dobroczynności, zajmującego się pomocą narodom słowiańskim żyjącym poza granicami Rosji. Polacy po 1863 roku wydawali mu się szczególnie niepożądanym elementem w wyzwoleńczej misji. Byli w jego rozumieniu typowymi przedstawicielami łacińskości, zeuropeizowania, przez co przeciwdziałali sprawie prawosławno-słowiańskiej⁹³. Iwan Aksakow utożsamiał przynależność do konkretnej denominacji religijnej z interesem narodowym, a tym samym politycznym. Katolik zatem jawił mu się jako naturalny orędownik sprawy polskiej, a Żyd jako przedstawiciel syjonistycznego mesjanizmu⁹⁴. Stąd wysunął projekt radykalnego wykorzenienia katolicyzmu w guberniach zachodnich.

Aksakow aprobował nawet wycofanie języka rosyjskiego z kościołów katolickich w Rosji oraz zmuszenie Polaków i spolonizowanej szlachty terenów ruskich do przejścia na prawosławie przy akceptacji języka polskiego jako liturgicznego⁹⁵. Inny myśliciel słowianofilski Aleksandr Gilfierding (Hilferding) (1831-1872), notabene zasłużony folklorysta, znany m.in. z badań ginącej kultury Słowińców, występuje z kolei z koncepcją odrodzenia narodowego małych społeczności etnicznych wbrew idei polskiego mesjanizmu. Miałoby to oznaczać ostateczny

„rozbiór” Polski, definitywną przebudowę społeczeństwa polskiego poprzez zmianę jego tożsamości z politycznej na etniczną i oddzielenie ludu od zwester-nizowanej szlachty. Ostatecznie program ten prowadzić miał do rozwoju kultur społeczności pomiędzy żywiołem polskim i wielkoruskim, co z kolei stanowiło etap wstępny planu powszechnej rusyfikacji. Nauczanie na poziomie podstawo-wym w języku litewskim czy łotewskim Gilfierding przedstawiał jako antidotum na wpływy polskie⁹⁶.

Te skrajne poglądy i okazjonalność działań sprawiły, że na tle bardzo inte-resującego i wpływowego teoretyka, jakim był Danilewski, Iwan Aksakow czy Gilfierding wypadali stosunkowo blado i ostatecznie to nie ich dzieła, lecz Rosja i Europa stała się kanoniczną księgą rosyjskiego nacjonalizmu panslawistycznego.

Koncepcja Danilewskiego stanowi interesujący przykład makronacjonalizmu o charakterze raczej progresywistycznym niż konserwatywnym. Pomimo że ów

92  Ibidem, s. 331 nn.

93  Аксаков Иван Сергеевич, Польский вопрос и западно-русское дело, [w:] Иван Сергеевич Аксаков, Cобрание сочинений, тип. М.Г. Волчанинова (бывш. М.Н. Лаврова и К°), т. 3, Москва 1886, s. 452 nn.

94  Ibidem, s. 471 nn.

95  Ibidem, s. 474 nn.

96  Zob. Głębocki Henryk, Polska i „okrainy” Rosji w myśli politycznej Jurija Samarina, s. 236-237.