Eurazjatyzm jako próba nowego nacjonalizmu

monarchiczne. Obywatelami imperium powinni być więc tylko Rosjanie etniczni (русские). Osoby innych narodowości, które ze względu na charakter i tradycje historyczne nie są zdolne do podtrzymywania państwowości rosyjskiej, mogłyby jedynie podlegać ochronie prawnej jednostki, pozbawione zatem być powinny praw politycznych¹³⁸.

Tak zdecydowane stanowisko wobec obcoplemieńców można tłumaczyć duchem triumfującej części społeczeństwa Czarnej Sotni, jednak Tichomirow, pomimo że wpisuje się w cele tego nurtu, wykracza poza ciasne horyzonty stosowanej przezeń narracji. Zdaniem badaczy ze środowiska Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego im. Łomonosowa spojrzenie monarchisty na naród pozostawało w ścisłej korelacji do russoizmu. Chodzi o to, że dla Tichomirowa władza zwierzchnia stanowi emanację ducha narodu, wynik długotrwałego do-świadczenia zbiorowego, gdy tymczasem dla ateisty Rousseau niemożliwe było podporządkowanie się woli powszechnej narodu, skoro wynikała ona z wiary.

Musiał on zatem stworzyć nowe społeczeństwo, które stanowiłoby surogat idei boskości¹³⁹. Tichomirow staje się tym samym nacjonalistą konserwatywnym, jako że uznaje naród za jedyne źródło genetycznie i ewolucyjnie ukształtowanej idei władzy zwierzchniej. Poszczególne formy zarządzania nie mają w tym świetle zasadniczego znaczenia, pozostają bowiem na poziomie prakseologicznym.

Nie ulega jednak wątpliwości, że dla konserwatywnego nacjonalizmu Ti-chomirowa władza zwierzchnia, jeśli ma pozostawać w harmonii ze swym spo-łeczeństwem, wynika z idei narodowej. Jej charakter jest zatem nieuchronnie ideokratyczny, bez względu na to, z jaką ideą mielibyśmy do czynienia. Gdy w 1917 roku doszło wreszcie do ogólnopaństwowej i ogólnonarodowej kata-strofy, zasada ideokracji nie została bynajmniej porzucona. Sam Tichomirow szczęśliwie przetrwał rewolucyjną burzę, zmarł kilka lat po przewrocie, w 1923 roku w Sergijewskim Posadzie pod Moskwą, ale Rosja była już wówczas zupeł-nie inna, a jedyne miejsce, jakie mogli w zupeł-niej znaleźć dla siebie konserwatyści i nacjonaliści, to miejsce kaźni.

2.8. Eurazjatyzm jako próba nowego nacjonalizmu

Sytuacja po przewrocie październikowym zmusiła większość prawicowych myślicieli Rosji do emigracji. Poza krajem znaleźli się zarówno ci, którym udało się zbiec, jak i ci, których do wyjazdu zmuszono. Najbardziej spektakularną formą

138  Idem, Самодержавие и народное представительство…, s. 152-153.

139  Ермашов Дмитрий Васильевич, Пролубников Андрей Викторович, Ширинянц Александр Андреевич, Концепция монархической государственности Л.А.Тихомирова, [w:] Русская социально-политическая мысль ХIХ – начала ХХ века: Лев Тихомиров, s. 45.

„wyproszenia” niewygodnych dla bolszewików myślicieli był tzw. filozoficzny parowiec, czyli akcja odprawiania ich na statkach do Niemiec i na Łotwę w 1922 roku. Wśród ludzi wyrzuconych z kraju znalazły się tak znaczące postacie, jak Nikołaj Bierdiajew, Siergiej Bułgakow czy Siemion Frank. Wszyscy należeli wcześ-niej do czołowych marksistów, z czasem jednak ich poglądy przeszły gruntowną ewolucję. Ich przemiana ideowa przypomina historię Tichomirowa, byli jednak ludźmi młodszego pokolenia i dlatego udało im się odegrać większą rolę w okre-sie międzywojennym. Spektakularnym zwieńczeniem ich apostazy był udział w słynnym almanachu Drogowskazy (Вехи) z 1909 roku¹⁴⁰, w którym dokonana została gruntowna krytyka postaw lewicowej inteligencji. Oprócz wymienionych autorów znaczące teksty zamieścili tam Michaił Gerszenzon, Piotr Struwe, Alek-sandr Izgojew i Borys Kistiakowski. Słynny zbiór dotykał jednak raczej kwestii zachowań elity intelektualnej kraju niż rozwiązań politycznych. Konserwatywny zwrot nie prowadził twórców Drogowskazów do stworzenia określonej doktry-ny. Nieco lepiej udało się to bardzo specyficznej grupie ideologów – wyrzuceni z ojczyzny, stworzyli jej apologię skierowaną jednocześnie przeciwko cywilizacji, która ich przyjęła i uratowała przed fizyczną zagładą.

Owym szczególnym pod wieloma względami polityczno-kulturowym ruchem o charakterze swoiście nacjonalistycznym był eurazjatyzm. Refleksja nad nim wzbogaca naszą wiedzę o procesie przejścia od konserwatyzmu do idei narodo-wej. Literatura przedmiotu jest w tym wypadku stosunkowo bogata¹⁴¹, dlatego ograniczymy się tylko do kilku uwag wiążących się z wkładem eurazjatystów w kształtowanie konserwatywnego nacjonalizmu.

Grupę tworzyli zbiegli przed upiorami rewolucji intelektualiści, tacy jak wybitny językoznawca książę Nikołaj Trubieckoj, geograf i główny kreator geo-politycznej strony doktryny eurazjatystów Piotr Sawicki, teolog prawosławny Gieorgij Fłorowski czy publicysta i jeden z dyrektorów wydawnictwa rosyjsko--bułgarskiego w Sofii Piotr Suwczinski, Nikołaj Aleksiejew, znany filozof i twórca idei „osobowości symfonicznej” Lew Karsawin, Gieorgij Fiedotow i in. Początkowo eurazjatyzm rozwijał się w Europie Wschodniej, głównie w Bułgarii, później jednak krąg intelektualistów zainteresowanych ruchem znacznie się poszerzył, a jego centrum przeniosło się do Paryża, zaś za duchowego przywódcę uważano Lwa Karsawina. Z czasem ukształtowały się różne frakcje, w tym wydający tygodnik

„Jewrazija” odłam lewicowy, probolszewicki, którego przedstawiciele skłaniali

140  Вехи. Сборник статей о русской интеллигенции, Издательство В.М. Саблина, Москва 1909.

141  Wśród nich warto wymienić polskie opracowania, takie jak: Bäcker Roman, Międzywo-jenny eurazjatyzm. Od intelektualnej kontr akulturacji do totalitaryzmu?, Ibidem, Łódź 2000;

Paradowski Ryszard, Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2001; Massaka Iwona, Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Funna, Wrocław 2001.

2.8. Eurazjatyzm jako próba nowego nacjonalizmu 169

się ku wyjazdowi do ZSRR. Losy tych, którzy się na to zdecydowali, np. Dmitrija Swiatopołka-Mirskiego czy Siergieja Efrona, okazały się tragiczne.

W ogólnym zarysie idee eurazjatystów można sprowadzić do kilku zasadni-czych kwestii. Głosili oni nienowy pogląd, że Europejczycy zachowują się egoi-stycznie i nieracjonalnie, sądząc, że ich cywilizacja stanowi wzór powszechnego rozwoju. Większość narodów świata, w tym Rosjanie, nie należy do cywilizacji europejskiej, nie powinna jednak ona z tego powodu mieć kompleksów. Fun-damentalnym tekstem dotyczącym tego zagadnienia jest słynny esej Nikołaja Trubieckiego Europa a ludzkość (Европа и человечество), gdzie autor dokonuje dekonstrukcji pojęć szowinizmu i kosmopolityzmu. Szowinista to pozornie czło-wiek zadufany w swym przekonaniu o wyższości własnej cywilizacji nad innymi, natomiast kosmopolita stara się być obywatelem świata, nie wyróżniając własnego podwórka i podążając ku wartościom ogólnoludzkim. W eseju Trubieckiego to jednak kosmopolita okazuje się szowinistą, z tym wszakże zastrzeżeniem, że apoteozie poddana zostaje nie jego własna kultura, lecz kultura europejska, bez-czelnie roszcząca sobie prawo do nazywania się ogólnoludzką. Tym samym całej ludzkości pozostaje tylko jedna droga ocalenia wielorakiego bogactwa cywilizacji i sposobów życia – przeciwstawienie się prymatowi Europy. Opozycja szowinisty i kosmopolity zostaje zniesiona, jedyną opozycją znajdującą odzwierciedlenie w realnych zmaganiach cywilizacyjnych współczesności jest przeciwstawienie Europie Ludzkości¹⁴². W tym sensie potraktowanie pierwotnego eurazjatyzmu jako formy ruchu konrakulturacyjnego przez Romana Bäckera wydaje się jak najbardziej uzasadnione¹⁴³. Jak zauważa Andrzej de Lazari, fundamentalnym korzeniem eurazjatyzmu jest zatem antyokcydentalizm, w aspekcie „geograficzno--etnicznym Rosja rozpatruje siebie jako nie-Zachód”¹⁴⁴.

Fundamentalną ideą eurazjatyzmu jest również przekonanie, że Rosja stanowi odrębny świat, swoisty „Kontynent Eurazję”. Nie dzieli się ona na część azjatycką i europejską, ponieważ jest geograficzną jednością¹⁴⁵. Eurazję cechuje także jed-ność w sensie społecznym, ale rozumiana nie tyle jako tożsamość kulturowego matecznika, ile jako jedność narodu państwowego. Rosja w tym wypadku sta-nowiłaby odpowiednik nie etnicznych całości małych państw europejskich, lecz politycznych makroorganizmów, takich jak Imperium Romanum czy państwo Karola Wielkiego¹⁴⁶. Rosja-Eurazja jako cywilizacja zawdzięcza sporo tradycji

142  Трубецкой Николай Сергеевич, Европа и человечество, [w:] Трубецкой Николай Сергеевич, История. Культура. Язык, Издательская Группа „Прогресс”, Москва 1995, s. 55-104.

143  Bäcker Roman, op. cit.

144  Lazari Andrzej de, O mentalnościowych korzeniach eurazjatyzmu, [w:] Między Europą a Azją. Idea Rosji-Eurazji, pod red. Stefana Grzybowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1998, s. 104.

145  Савицкий Петр Николаевич, Континент Евразия, Аграф, Москва 1997, s. 279 nn.

146  Ibidem, s. 26.

słowiańskiej, jednak nie mniej ważne jest w jej dziejach dziedzictwo Dżyngis--chana, to ono ukształtowało właściwą Rosję jako eurazjatyckie mocarstwo.

Eurazjatyści, podobnie jak Tichomirow czy wcześniej Tiutczew, byli ponadto przekonani o konieczności ideokracji. Jej rozumienie nie było wszakże jednolite wśród uczestników ruchu. Większość, szczególnie we wczesnej fazie rozwoju tego kierunku, opowiadała się za prymatem prawosławia. Miało ono się stać podstawą ideologii państwa eurazjatyckiego. Cechy tej religii sprawiają, że ma ona siłę przyciągającą nie tylko innych chrześcijan, ale także odmienne religie, szczególnie islam¹⁴⁷. Stąd też, jak zauważa Ryszard Paradowski, eurazjatyzm sprzeciwia się popiotrowej degradacji prawosławia, domaga się ponownego

„uprawosławnienia życia codziennego”¹⁴⁸. Tak czy owak, zasada ideokracji była jednak ważniejsza od samej treści idei, zaś odniesienie do prawosławia miało charakter instrumentalny – traktowano to wyznanie jako najważniejszy element tradycji rosyjskiej o antyzachodnim nastawieniu.

Z punktu widzenia interesującego nas tematu eurazjatyzm ma oczywiste odniesienie do nacjonalizmu, który jako zasada omawiany jest wprost i w sposób analityczny, głównie w pracach Nikołaja Trubieckiego. Rozpatruje on wartości nacjonalistyczne, wychodząc od koncepcji trzech przypadków nacjonalizmu fał-szywego. Pierwszym z nich jest casus nacjonalizmu egocentrycznego, występujący głównie w przypadku narodów małych, walczących o przetrwanie. Racja pragma-tyczna odgrywa w nim dominującą rolę, świadomość specyfiki własnej kultury zostaje odsunięta w cień, może nawet zostać złożona w ofierze niepodległości politycznej jako ultima ratio. Inną formą nieautentycznego nacjonalizmu jest wojujący szowinizm, który z natury rzeczy nie może być obiektywny. Społeczność pogrążająca się w szowinizmie nie potrafi zrozumieć, na czym polega specyficzna rola konkretnych narodów, w tym własnego, na cywilizacyjnej mapie świata.

Wreszcie trzeci rodzaj fałszywego nacjonalizmu to kulturowy konserwatyzm, który petryfikuje wartości i formy życia, niesatysfakcjonujące już narodowej psy-chiki. Ignorowana jest wówczas żywa więź kultury ze sferą mentalną, stanowiąca wszak warunek realnego zaistnienia wartości w społeczeństwie.

Wnioski wyciągnięte z tej listy przez Trubieckiego wydają się częściowo oczywiste, częściowo jednak zaskakują, zdaniem lingwisty bowiem pierwszy typ prowadzi do utraty narodowego oblicza, drugi do utraty czystości rasy, a trzeci do zastoju¹⁴⁹. Wątpliwości w tym wywodzie budzi kwestia utraty czystości rasy, niemająca tutaj rasistowskiego rodowodu. Chodzi raczej o problem zdrowia psychicznego, czujnej świadomości. Taka interpretacja wydaje się uzasadniona w świetle koncepcji nacjonalizmu autentycznego. Wynika on przede wszystkim

147  Ibidem, s. 24 nn.

148  Paradowski Ryszard, op. cit., s. 61.

149  Трубецкой Николай Сергеевич, Об истинном и ложном национализме, [w:] idem, История. Культура. Язык, s. 114-123.

2.8. Eurazjatyzm jako próba nowego nacjonalizmu 171

z głębokiego przemyślenia wartości własnej kultury, polega na poznaniu samego siebie, które to powinno mieć prymat nad walką o polityczne interesy¹⁵⁰. W kwe-stii tej teoretyk eurazjatyzmu niewątpliwie zarówno podąża za rosyjską tradycją intelektualną, jak i od niej odbiega. Zbliża się do nacjonalizmu słowianofilów, którzy cele stricte polityczne odsuwali na dalszy plan, ale oddala od panslawizmu z jego polityczną niezawisłością stanowiącą conditio sine qua non zaistnienia cywilizacji typu kulturowo-historycznego.

Większość eurazjatystów, z Trubieckim na czele, pozytywnie odnosiła się do dziedzictwa przeszłości. Nie bez powodu jednak mamy u Trubeckiego do czynienia z obawą przed bezrefleksyjnym konserwatyzmem, petryfikującym formy życia społecznego, które nie odpowiadają już narodowej mentalności, znajdującej się wszak w procesie permanentnego rozwoju. Jak wiadomo, przestrzegał już przed tym lider poczwiennictwa Apołłon Grigorjew.

Problem przywiązania do tradycyjnych form, zdolnych zabić samą tradycję, stanowił zatem punkt zainteresowania wielu rosyjskich myślicieli w przeszło-ści. Czy oznacza to, że eurazjatyzm zmierzał raczej ku nacjonalizmowi progre-sywistycznemu? Wniosek taki byłby z pewnością przedwczesny i całkowicie nieuzasadniony. Większość eurazjatystów charakteryzowała się zdecydowanie konserwatywnym spojrzeniem na sposób ukształtowania życia społecznego w przyszłej Rosji. Po pierwsze bowiem, przypomnijmy, dążyła do odrzucenia fasadowości prawosławia i do nadania mu siły ideowego oddziaływania na życie codzienne przy uwzględnieniu praw narodów innowierczych. Po drugie, dążenie do odkrycia rzeczywistych podstaw kulturowych narodu jako bazy życia społecznego ma również konserwatywny wydźwięk. Nazwanie eurazjatyzmu jedną z emanacji konserwatywnego nacjonalizmu byłoby jednak nadużyciem, ponieważ w praktyce kierunek ten proponował takie rozwiązania polityczne, które przede wszystkim prowadzić miały do dominacji „dobra wspólnego”, a za-tem upolitycznienia gospodarki i życia społecznego.

Nacjonalizm eurazjatystów miał ponadto jeszcze inny aspekt, wynikający ze specyfiki Eurazji jako imperium magnum. Trubieckoj nawołuje bowiem do wytworzenia specyficznej formy makronacjonalizmu, odwołującej się do geogra-ficznego kształtu bolszewickiego imperium: „(…) narodowym substratem tego państwa, które zwie się ZSRR, może być tylko cała wspólnota narodów, zamiesz-kujących to państwo, rozpatrywana jako szczególna wieloetniczna nacja i jako taka charakteryzująca się swym nacjonalizmem. Nację tę nazywamy eurazjatycką, jej terytorium – Eurazją, jej nacjonalizm – eurazjatyzmem”¹⁵¹. Takie stanowisko prowadzi wprost do uzasadnienia lustrzanego odbicia tej koncepcji w postaci

150  Ibidem, s. 123-125.

151  Idem, Общеевразийский национализм, [w:] idem, История. Культура. Язык, s. 427 (tłum. Joachim Diec).

patriotyzmu „człowieka radzieckiego”. Homo eurasiaticus stanowił jedynie jego opozycyjny, emigracyjny korelat.

Eurazjatystyczna ideologia znalazła, co może wydawać się zaskakujące, kon-tynuację w ZSRR dzięki pracom znanego etnologa Lwa Gumilowa (1912-1992), syna poetów akmeistów Anny Achmatowej i Nikołaja Gumilowa. W młodości miał on możliwość zapoznania się z pracami i ideami Piotra Sawickiego, uważanego za duchowego lidera eurazjatyzmu międzywojennego, jednak jego koncepcja przybrała specyficzny, jeszcze bardziej paranaukowy charakter. W swych tekstach posługiwał się pojęciem etnosu, który był żywiołem raczej naturalnym niż kultu-rowym. Etnos rodzi się w procesie etnogenezy pod wpływem energii pasjonar-ności, która napływa w związku ze zjawiskami zachodzącymi we wszechświecie.

Pasjonarność przejawiająca się w działaniach wykraczających poza zapewnienie biologicznego przetrwania prowadzi każdy etnos do rozwoju. Uzyskuje on świa-domość swej odrębności od innych, a następnie przechodzi przez kolejne eta-py – od zrywu poprzez fazę szczytową (akmatyczną) po załamanie, wsteczność, pogrążenie się we wspomnieniach i ostateczny rozkład. Rosjanie współcześni powinni być uważani za przedstawicieli etnosu eurazjatyckiego, który powstał na bazie dawno upadłej społeczności słowiańskiej Rusi. Stary etnos zastąpił nowy, wyrosły z innego impulsu pasjonarnego, jego materiałem ludzkim były plemiona nie tylko słowiańskie, ale także uralo-ałtajskie. Przyszłość tego etnosu rysuje się optymistycznie ze względu na niewyczerpaną energię pasjonarności¹⁵².

Istotnym tematem etnologii Gumilowa są destruktywne czynniki w etnoge-nezie. Sądzi on, że ze względu na niekorzystne konstelacje energetyczne może dojść do powstania antysystemu etnicznego, rodzaju antymaterii etnicznej, która cechuje się negatywnym postrzeganiem świata. Co więcej, możliwe jest też łączenie niekompatybilnych etnosów w jednej niszy ekologicznej, w zjawisku tzw. chimery. Jej przykładem była Chazaria, gdzie doszło do współegzystencji w jednym państwie narodu o tureckim pochodzeniu i elementu żydowskiego.

W ten sposób powstała chimera, negatywnie oddziałująca na narody sąsiednie.

Likwidacja państwa chazarskiego przez kniazia Swiatosława Igoriewicza była zbawiennym sposobem na powstrzymanie etnicznej destrukcji¹⁵³. W ten sposób Gumilow daje wyraz naukowo uzasadnionemu antysemityzmowi.

Teoria etnogenezy zyskała na popularności po 1991 roku w Rosji i stała się jedną z najważniejszych treści podręczników kulturologii. Zapewniła ona jednocześnie podstawy powstania najnowszej wersji eurazjatyzmu, charaktery-stycznej pierwszych dekad istnienia Federacji Rosyjskiej i cechującej się większą wyrazistością.

152  Poglądy te stanowią główną oś tematyczną książki o przemianie etnicznej na terenie północno-wschodniej Europy, tłum. polskie: Gumilow Lew, Od Rusi do Rosji, PIW, Warszawa 1996, s. 15 nn.

153  Koncepcja przedstawiona głównie w pracy: Гумилев Лев Николаевич, Этногенез и биосфера земли, Издательство ЛГУ, Ленинград 1989, s. 477 nn.