Emigracja trzeciej fali i dysydenci

2.11. Emigracja trzeciej fali i dysydenci

Iwan Iljin należał do pierwszej, porewolucyjnej fali rosyjskiej emigracji, po której nastąpiły kolejne. Za drugą falę uważa się pokolenie ludzi, którzy pozostali na Zachodzie po drugiej wojnie światowej. Fala trzecia to osoby, które nie pamię-tały już Rosji przedrewolucyjnej i wyemigrowały z ZSRR w okresie powojennym, głównie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Fala czwarta to Rosjanie, którzy opuścili Rosję podczas tragicznych dla gospodarki lat dziewięćdziesiątych i w epoce putinowskiej. Większość decyzji o opuszczeniu kraju motywowana była trudną sytuacją finansową, ale nie brakowało także Rosjan bardzo zamożnych, nawet oligarchów (Borys Bierezowski, Władimir Gusinski i in.), obawiających się o swe bezpieczeństwo na terenie Federacji.

Dla dyskursu o narodzie, jego odpowiedzialności i przyszłości szczególne znaczenie miała fala trzecia, której ideowe dywagacje połączone były z ruchem dysydenckim wewnątrz ZSRR. Określeniem tym władze radzieckie oznaczały niepokornych intelektualistów, których dzieła i sposób zachowania odbiegały od wyznaczonej przez partię komunistyczną linii. Wśród dysydentów można było znaleźć filozofów, takich jak Grigorij Pomieranc, Borys Szragin, Aleksandr Zinowjew, pisarzy: Julija Daniela, Andrieja Siniawskiego, Aleksandra Sołżenicy-na, Gieorgija Władimowa, Władimira Wojnowicza, czy ludzi nauki, ze słynnym fizykiem Andriejem Sacharowem, neurofizjologiem Władimirem Bukowskim i filologiem Jefimem Etkindem na czele. Wielu działaczy dysydenckich, między innymi Sołżenicyn, Bukowski, Siniawski, Szragin, Władimow, Etkind, znalazło się w późniejszym okresie na emigracji.

Ruch dysydencki w ZSRR, jak również temat emigracji posiada bogatą bi-bliografię¹⁷⁷, w naszym opracowaniu ograniczymy się zatem tylko do najbardziej elementarnych uwag na temat jego specyfiki. Przede wszystkim faktem jest, że o ile wszyscy dysydenci kontestowali ZSRR jako reżim i środowisko życia, o tyle ich poglądy na temat istoty i przyczyn komunistycznej tragedii znacznie się róż-niły¹⁷⁸. Wydaje się, że można wskazać trzy najważniejsze obszary kontrowersji:

kwestię odpowiedzialności za komunizm, stosunek do ZSRR i możliwości reform i wizję przyszłej Rosji.

W ogólnym zarysie należy stwierdzić, że co do winy za komunizm jedni, znacznie liczniejsi (w tym Sacharow, Siniawski czy Etkind), podkreślali oprócz

177  Do najważniejszych prac poruszających ten temat należy z pewnością praca: Horvath Robert, The Legacy of Soviet Dissent: Dissidents. Democratisation and Radical Nationalism in Russia, Routledge Curzon, London–New York 2005. Z opracowań polskich warto polecić:

Emigracja i tamizdat. Szkice o współczesnej prozie rosyjskiej, pod red. Lucjana Suchanka, Universitas, Kraków 1993.

178  Podłoże konfliktów w łonie rosyjskiej inteligencji emigracyjnej i dysydenckiej omawia mię-dzy innymi słynny artykuł Władimira Bukowskiego: Почему русские ссорятся, „Континент”

1980, N^o 23, s. 176-199.

marksizmu i innych ideologii socjalistycznych znaczenie dawnej rosyjskiej tradycji despotyzmu, inni natomiast, reprezentujący opcję „narodową”, winy doszukiwali się tylko w obcej rosyjskiemu duchowi lewicowej ideologii marksistowskiej.

Sprawa ewentualnego dialogu z władzami państwa radzieckiego traktowana była również wielorako. Zdaniem jednych istniała możliwość częściowej reformy, co głosili zwolennicy teorii konwergencji (koncepcja ta propagowana była m.in.

przez wczesnego emigranta i wybitnego socjologa Pitirima Sorokina). Inni, z Bu-kowskim na czele, nie mieli złudzeń co do władzy radzieckiej i uważali, że tylko jej usunięcie może spowodować poprawę losu mieszkańców kraju. Nie inaczej opinie prezentowały się w kwestii przyszłości Rosji. Niektórzy postrzegali ją w perspektywie wspomnianej ewolucji państwa komunistycznego, inni, w tym głównie Sołżenicyn, postulowali swoistą trzecią drogę, odległą od zachodniej,

„partyjnej” demokracji. Jeszcze inni wreszcie, w tym przede wszystkim Bukowski, byli zwolennikami jak najszybszej transformacji obszaru radzieckiego w organizm rządzący się zasadami sprawdzonego modelu demokratycznego.

Bardzo ryzykowne byłoby dzielenie obozu dysydenckiego tylko na dwie przeciwstawne grupy, w stylu: prawosławni patrioci przeciwko marksistow-skim kosmopolitom. Rzeczywistość miała znacznie więcej odcieni, aczkolwiek pewne charakterystyczne zbieżności były zauważalne i dawały jednocześnie do myślenia ideologom, których książka ta dotyczy, czyli zwolennikom narodowego odrodzenia Rosji na bazie jej tradycyjnych wartości. Chodziło mianowicie o bar-dzo symptomatyczny fakt, że stanowisko krytyczne wobec rosyjskiej tradycji w rozpatrywaniu „narodowej winy” podzielali przede wszystkim intelektualiści pochodzenia żydowskiego. Dotyczyło to m.in. takich osobowości jak Andriej Si-niawski, Jefim Etkind, Grigorij Pomieranc i Aleksandr Janow, najbardziej skrajny adwersarz rosyjskiej prawicy dysydenckiej. Jednak pierwszoplanowa postać nietradycjonalistycznego skrzydła opozycji, Andriej Sacharow, nie posiadał ja-kichkolwiek żydowskich przodków. Było tak tylko w przypadku jego drugiej żony, Jeleny Bonner. Sacharow nie zmierzał ku rozdzieleniu tradycji myśli politycznej na rosyjską i obcą i nie podzielał opinii tradycjonalistów o istnieniu wzorcowego obrazu rozwoju cywilizacji rosyjskiej¹⁷⁹.

W tej sytuacji tworzyły się nowe klisze rosyjskiego dyskursu politycznego.

Z jednej strony nawiązywały one do dawnych sporów, z drugiej zaś kreowały pewne nowe obszary polemiki. Forum dyskusji stanowiły emigracyjne czasopisma, takie jak m.in. założony jeszcze w 1915 roku „Wiestnik Russkogo Christiansko-go Dwiżenija”, „Kontinient”, „Nowyj Żurnał” czy „Posiew”¹⁸⁰. Zgodnie z rosyjską tradycją sięgającą XIX wieku pewną rolę odgrywały zbiory artykułów, takich jak

179  Сахаров Андрей Дмитриевич, О письме Солженицына „Вождям Советского Союза”, [on-line:] http://www.sakharov-archive.ru/Raboty/Rabot_30.html (15.05.2012).

180  O czasopiśmiennictwie emigracji zob. Suchanek Lucjan, „Literatura rosyjska jest tam, gdzie znajdują się pisarze rosyjscy”, [w:] Emigracja i tamizdat…, s. 18 nn.

2.11. Emigracja trzeciej fali i dysydenci 185

lewicujący w swej treści zbiór Demokratyczne alternatywy (Демократические альтернативы), gdzie głos zabrali: Leonid Pliuszcz, Michajło Michajłow, Wa-dim Biełocerkowskij, Jan Elberfeld, Herman Andriejew, Julia Wiszniewskaja, Aleksandr Janow, Anatolij Lewitin-Krasnow, Jefim Etkind i Jewgienij Kuszew¹⁸¹, czy centrystyczny zbiór o inteligencji Samowiedza (Самосознание), gdzie opubli-kowali swe teksty: Jewgienij Barabanow, Lew Kopielew, Paweł Litwinow, Michaił Meyerson-Aksionow, Dmitrij Nielidow, Richard Pipes, Grigorij Pomieranc, Borys Szragin, Jurij Orłow, Walentin Turczin¹⁸².

Stronę konserwatywno-narodową w sporze almanachów reprezentował słyn-ny zbiór Spod grud (Из-под глыб), gdzie znalazły się teksty: Mielika Agurskiego, Jewgienija Barabanowa, Wadima Borisowa, Feliksa Sietowa, używającego pseu-donimu Fiodor Korsakow, Aleksandra Sołżenicyna oraz Igora Szafariewicza¹⁸³. Zbiór poddaje analizie niektóre współczesne systemy społeczno-ekonomiczne, zaś refleksji losy Rosji, w tym jej przyszłości. Spośród tez zbioru wart uwagi jest reprezentatywny dla całości pogląd Wadima Borisowa, iż czas bezapelacyjnej dominacji marksizmu w Rosji dobiegł końca i że uruchomiony zostanie naturalny proces samodzielnego poszukiwania drogi wyjścia, o ile droga ta istnieje. Idea wydobywa się spod ideologicznych grud, odkrywając dawne dylematy rosyjskiej myśli. Różnica polega tylko na tym, że doświadczenie pięćdziesięciu lat komu-nizmu uczyniło tradycyjne kontrowersje jeszcze bardziej wyrazistymi. Jeśli nie uda się Rosji wykryć naturalnego źródła siły, obecne wysiłki mogą okazać się drgawkami jej ostatniej agonii. Zadaniem stojącym przed Rosją jest odkrycie jej narodowego oblicza, osobowości, która posiada moc jednoczącą¹⁸⁴. Oznacza to, jak należy rozumieć, naturalny powrót do tradycji tożsamości, która została zachwiana poprzez historyczne doświadczenia.

Koncepcja ta w swej warstwie terminologicznej odróżnia naród empiryczny od nacji. Tę ostatnią rozumiemy jako soborową osobowość ludową¹⁸⁵, podczas gdy naród empiryczny jedynie odkrywa, rozwija ideową la langue, nigdy jednak w pełnej postaci. Żaden z momentów życia narodu empirycznego nie jest zatem wolny od przejawiania się nacji, ale nigdy też nacja nie objawia się w sposób doskonały¹⁸⁶.

181  Демократические альтернативы. Сборник статей и документов, Идательство Ахберг, ФРГ 1976.

182  Самосознание. Сборник статей, Издательство „Хроника”, New York 1976.

183  Из-под глыб. Сборник статей, YMCA PRESS, Paris 1974.

184  Борисов Вадим Михайлович, Национальное возрождение и нация-личность, [w:] Из-под глыб. Сборник статей, s. 200 nn.

185  Idea kontaminowana: pomysł „świadomości soborowej” pochodzi od księcia Siergieja Nikołajewicza Trubieckiego, natomiast pojęcie „osobowości symfonicznej” od Lwa Karsawina, jednego z czołowych eurazjatystów.

186  Борисов Вадим Михайлович, Национальное возрождение и нация-личность, [w:] Из-под глыб. Сборник статей, s. 207.

Osobista samoświadomość narodowa związana jest ściśle z pamięcią historycz-ną narodu, której zniszczenie powoduje zamącenie osobowości, a co najgorsze – naturalne dążenie do pełni doświadczenia nacji. Należy ją rozumieć jako jeden ze stopni hierarchii chrześcijańskiego kosmosu, co oznacza, że nacja jako taka może być rozumiana wyłącznie w kontekście paradygmatu chrześcijańskiego¹⁸⁷.

Od wieków ukształtował się w Rosji bolesny rozziew pomiędzy elitą, inteli-gencją, a ludem, narodem (народ). Zadaniem inteligencji było przekazanie ludowi cywilizacji. Ostatecznie jednak naród stał się „tym, co należy przezwyciężyć”.

Marksizm okazał się w tym dziele perfekcyjnym czynnikiem wyrazu narodowego nihilizmu, nie był jednak pierwszy w szeregu niszczycieli osobowości, rosyjskie

„towarzystwo” od dawna postawiło sobie za cel walkę z „narodowymi idolami”¹⁸⁸. Ów interesujący wywód pokazuje, że w retoryce prawego skrzydła ruchu dysydenckiego pojawią się:

a) ewidentne odwołanie do narodu jako wartości niezbywalnej, b) przekonanie o naturalności procesu uświadomienia narodowości, c) wiara w stricte chrześcijańskie umocowanie fenomenu narodu,

d) silna świadomość walki z narodową świadomością, prób jej wykorzenienia po-przez usuwanie tradycyjnych, pozaintelektualnych wzorców aksjologicznych, e) przekonanie o długotrwałym, przedmarksowskim charakterze tej walki

i zaangażowaniu w nią inteligencji.

Ten model nacjonalizmu, dobrze podbudowany aksjologicznie, ma świadome i głębokie zakorzenienie w rosyjskiej tradycji dyskursu ideowego już od początku XIX stulecia. Oznacza to, że tworzenie zbioru Spod grud wiązało się z inicjacją poważnego nurtu współczesnego nacjonalizmu o wyraźnie tradycjonalistycznym charakterze.

Postacią najbardziej zasłużoną i symboliczną dla wskrzeszania dawnych wzorców aksjologicznych w owym kontekście był bez wątpienia autor legendar-nego Archipelagu GUŁag, człowiek, którego nie da się pominąć w rozważaniach o kształtowaniu dwudziestowiecznego oblicza konserwatywnego nacjonalizmu w Rosji.