Dzieło Iwana Iljina

Redaktorem „Russkiego Kołokołu” był Iwan Aleksandrowicz Iljin (1883- -1954), postać przez długi czas całkowicie nieznana nie tylko swym rodakom.

Z wykształcenia był prawnikiem, pochodzącym ze słynnej szkoły liberalnej Pawła Nowgorodcewa. Już w 1910 roku rozpoczął wykłady na moskiewskim uniwer-sytecie, pod wpływem swego mistrza aktywnie zajmował się filozofią, głównie heglizmem, a także psychologią, był zresztą członkiem Moskiewskiego Towarzy-stwa Psychologicznego. Wojna 1914 roku stanowi dla niego pierwszą okazję do

161  Ibidem.

2.10. Dzieło Iwana Iljina 177

obserwacji wybuchu nastrojów patriotycznych. Po przewrocie październikowym 1917 roku Iljin za związki z ruchem białogwardyjskim był sześciokrotnie areszto-wany, a w 1922 roku skazany na banicję i wysłany na parowcu „Oberbürgermeister Haken” do Szczecina, dokąd popłynął wraz Nikołajem Bierdiajewem i Siemionem Frankiem. Na emigracji kontynuował swą działalność naukową, osiadłszy w Ber-linie, a następnie w Szwajcarii. Do najważniejszych prac Iwana Iljina należą m.in.

Religijny sens filozofii (Религиозный смысл философии), O przeciwstawianiu się złu siłą (О сопротивлении злу силою), Droga odnowy duchowej (Путь духовного обновления), Podstawy sztuki (Основы художества), O doskonałości w sztuce (О совершенном в искусстве), broszury Jad bolszewizmu (Яд большевизма), Trzy mowy o Rosji (О России Три речи), Kryzys bezbożności (Кризис безбожия), Podstawy chrześcijańskiej kultury (Основы христианской культуры), Twórcza idea naszej przyszłości (Творческая идея нашего будущего), Podstawy walki o narodową Rosję (Oсновы борьбы за национальную Россию). Ideę wydania dzieł wszystkich Iljina podjęto już na początku lat dziewięćdziesiątych, co zaowocowało ukazaniem się dwudziestu tomów głównych i szesnastu suplementów. Wydawcą tomów było wydawnictwo Russkaja Kniga, a najnowsze suplementy ukazały się nakładem Prawosławnego Humanistycznego Uniwersytetu Swiatotichonowskiego (Православный Свято-Тихоновский гуманитарный университет). Wszystkie fundamentalne teksty myśliciela dostępne są także w Internecie.

Najważniejszymi tematami emigracyjnej twórczości Iwana Iljina stały się ro-syjskie odrodzenie narodowe i problem sensu nacjonalizmu. W rozważaniach tych istotne znaczenie ma kontekst „sowieckości”, który wyznaczał bieg życia Rosjan w tamtym okresie. Iljin zdawał sobie sprawę, że nie sposób uciec od zagadnienia

„człowieka radzieckiego”, a tym samym od „radzieckiego patriotyzmu”. Geneza niejednej doktryny o charakterze nacjonalistycznym polega nie tyle na traumie zetknięcia z ideologią o przeciwstawnych wartościach ani nawet na trudnym do przyjęcia jej politycznym zwycięstwie, ile na przeczuciu i doświadczeniu zmiany tożsamości. Dla fizycznych i wewnętrznych emigrantów problemem była nie tyle komunistyczna retoryka, ile fakt realnego powstawania „społeczeństwa radzie-ckiego”, czego skutki odczuwane są do tej pory. Wydaje się, że trzeźwa świadomość takiego procesu stała u podstaw fenomenu nacjonalizmu Iljina.

Myśliciel dokonuje zatem gruntownej krytyki pojęcia „radzieckiego patrio-tyzmu” jako konceptualnego nonsensu. Patriotyzm stanowi przywiązanie do określonej wspólnoty, natomiast „sowieckość” odnosi się do typu systemu poli-tycznego. Nie można wszak mówić o patriotach monarchii czy patriotach republiki.

Patriota radziecki oddany jest władzy, formie państwa, nie zaś wspólnocie i jej duchowemu dziedzictwu. Tym samym wyznaje, że nie jest patriotą Rosji, lecz międzynarodowej partii, dla której Rosja nie jest celem i podmiotem działań, lecz tylko bazą wypadową dla światowej rewolucji¹⁶².

162  Ильин Иван Александрович, Советский Союз – не Россия. (Памятные тезисы). 1947 г., s. 3 nn., [on-line:] http://imwerden.de/pdf/ilijn_sov_sojuz_ne_rossiya_1947.pdf (29.07.2012).

Tym samym pojawiła się w rozumowaniu Iljina potrzeba zdefiniowania praw-dziwego patriotyzmu i prawpraw-dziwego nacjonalizmu rozumianego jako postawa konstruktywna. Otrzymujemy zatem jego gruntowne uzasadnienie: to działanie na rzecz Rosji jako zjawiska niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju Daru Bożego. Owa religijna sankcja nakłada na Rosjan obowiązek wiary w Rosję. Wiara ta niekoniecznie jednak wyklucza intelektualną konceptualizację tej postawy, jak sugeruje Fiodor Tiutczew. Intelekt wiele może powiedzieć o Rosji, ale nie zwalnia to jej dziedziców od wiary w samoistność Rosji, od postrzegania jej w perspek-tywie boskiej. Dusza Rosji jest bowiem zakorzeniona w Bogu, a jej historia to

„wzrastanie z tych korzeni”¹⁶³.

1. Rosja, na wzór zarówno tradycji schellingiańskiej, jak też słowianofilskiej i panslawistycznej, traktowana jest ponadto przez Iljina jak żywy organizm. To organiczna koncepcja narodu pozwala na rozwinięcie właściwego nacjonali-zmu, jakim jest przywiązanie do ojczyzny jako jedności przyrody i ducha. Iljin nie odkrywa w tym przypadku niczego nowego, już bowiem tradycja romanty-ków, w tym rosyjskich lubomudrów, korzystała ze schematu Schellinga, wedle którego pierwotna jedność Absolutu rozpada się na aspekt świadomy – jaźń i nieświadomą, ale nie mniej uduchowioną przyrodę. Aspekt organiczności Rosji ujmuje Iljin w sześciu fundamentalnych tezach: Jedność Rosji została jej narzucona przez czynnik geograficzny, głównie poprzez rozległe, nizinne terytorium otwarte na inwazje. W ten sposób przez wieki kształtowało się społeczeństwo zmuszone do obrony.

2. Konieczność kontroli rozległego terytorium skłaniała do rozszerzenia tej kontroli na ujścia rzek, a przez to do zdobywania dostępu do mórz. Próba zamykania Rosji w jej mateczniku musiała zakończyć się konfliktem.

3. Obrona narodowości oznaczała obronę wiary jako wyjątkowego skarbu na religijnej mapie świata. Prawosławie oddziałuje na wszelkie społeczności w sposób wyjątkowy, pomimo że nigdy nie uciekało się do nawracania drogą przemocy.

4. Duchowy obraz Rosji stworzył specyficzny język, literaturę i sztukę. Stały się one medium porozumienia na całym obszarze Europy Wschodniej, nawet po odpadnięciu od Rosji terytoriów zachodnich.

5. Rosja stanowi jednolity obszar gospodarczy, jej poszczególne części łączą się w procesie nie tylko gospodarczej wymiany, ale też wręcz współzależności.

6. Antropologiczny skład ludności rosyjskiego terytorium jest bardzo jednolity.

Różnice w kształcie czaszki i innych cechach fizycznych są bardzo nieznacz-ne w porównaniu z niektórymi krajami europejskimi. Pierwotnie

słowiań-163  Idem, О русском национализме. Сборник статей, Российский Фонд Kультуры, Москва 2007, s. 14 nn.

2.10. Dzieło Iwana Iljina 179

ski naród dokonał bardzo udanej syntezy poprzez wielowiekowy proces genetyczny¹⁶⁴.

Większość argumentów Iljina posiada merytoryczne uzasadnienie, jednak niektóre trącą swoistą życzeniowością, nieobcą także myśleniu eurazjatystów.

Dość oczywistą naiwnością charakteryzuje się argument o szczególnie atrakcyjnej sile języka rosyjskiego, który swoją pozycję zawdzięcza wszak polityce imperial-nej. Administracyjne działania mocarstw często prowadzą do pragmatycznej kontynuacji tradycji językowej, czego przykładem mogą być współczesne Indie czy obszar południowej Afryki. Z kolei argument o zbieżnościach anatomicznych zdaje się przeczyć oczywistemu faktowi znacznego zróżnicowania antropologicz-nego terenów rosyjskich, szczególnie na obszarze Syberii i Dalekiego Wschodu.

Nowatorstwo Iljina nie polega jednak głównie na wykazywaniu wyjątkowo-ści i odmiennowyjątkowo-ści etnosu rosyjskiego na tle reszty świata, szczególnie Zachodu.

Tym, co z punktu widzenia badań nad nacjonalizmem wydaje się w omawianym przypadku najbardziej interesujące, jest wskazanie słabych stron ideologii, błą-dzenia jej zwolenników. Iljin twierdzi zatem, że nacjonalizm chorobliwy objawiać się może w przynajmniej dwu charakterystycznych formach. Pierwszą formą zafałszowania istoty nacjonalizmu jest przywiązanie do niewłaściwego aspektu nacji, głównie do jej strony stricte zewnętrznej. Emocje i wola nacjonalisty sku-piają się wówczas na sukcesie powierzchownym, wyrażającym się w jednym z trzech obszarów życia narodów, i rodzi ideologie quasi-nacjonalistyczne, takie jak: redukcjonizm gospodarczy, czyli nacjonalistyczny ekonomizm, w którym argumenty nacjonalisty niezauważenie stają się narzędziem do realizacji celów komercyjnych; etatyzm, w którym głównym punktem zainteresowania staje się sprawność państwa, i imperializm, skierowujący uwagę ku możliwościom pod-bojów, głównie militarnych. W każdym z wymienionych przypadków nacjonalizm odrywa się od właściwego przedmiotu, którym jest sens i cel życia narodu, jego duchowa specyfika. Staje się ofiarą obnażonych instynktów w postaci chciwości, pychy i okrucieństwa. Zdaniem Iljina, Rosjanie pozostawali hermetyczni na tego rodzaju pokusy przede wszystkim dzięki instynktowi religijnemu, po drugie zaś dzięki charakterowi samego prawosławia, które zrodziło ideę świętej Rusi¹⁶⁵.

Drugą postacią nacjonalizmu zdegenerowanego jest w przekonaniu Iljina zastąpienie drogi ku własnej skarbnicy duchowej postawą niechęci i pogardy wobec wszelkiej cudzoziemszczyzny. Nacjonalizm innych narodów nie ma więc w oczach błądzących ideologów żadnego usprawiedliwienia. Taka forma funda-mentalizmu wydaje się świadectwem pewnego ubóstwa intelektualnego, nie opiera się bowiem na żadnej sensownej logice – piękno barwy możliwe jest przecież do docenienia wyłącznie w kontekście innych kolorów. Postawa nacjonalistów tego typu wynika w dużej mierze z braku uduchowienia instynktu narodowego, co

164  Ibidem, s. 20 nn.

165  Ibidem, s. 37-38.

wiąże się z prymitywnym ekskluzywizmem, samozadowoleniem narodowym, żądzą władzy, wąskością horyzontów czy brakiem poczucia humoru. Również na tego rodzaju zwichrzenie Rosjanie wydawali się stosunkowo odporni, głównie z powodu prostodusznej skromności i ludowego humoru, z powodu wielokulturo-wości imperium i dzieła Piotra Wielkiego, który nauczył Rosjan samokrytycyzmu i umiejętności uczenia się od innych narodów. Dzięki piotrowemu dziedzictwu Rosjanie nabrali szacunku dla wrogów¹⁶⁶.

Iljin wskazuje, że historyczna edu-kacja narodu rosyjskiego doprowadziła go do świadomości, że konieczne jest dokonanie fundamentalnych rozróżnień.

Jedno z nich dotyczy Kościoła i religijno-ści, które nie są tożsame. Prawosławiu obcy jest bowiem religijny totalitaryzm.

Inna istotna granica przebiega pomiędzy Kościołem a narodem, pomimo tego, że Kościół nabiera pewnych cech naro-dowych¹⁶⁷. Historia Rosji wskazuje, że niestosowanie się do tej zasady dystan-su i uczenia się od świata prowadziło do zastoju i fałszywej formy nacjonali-zmu. Duchowa inercja narodu stała się groźna¹⁶⁸.

Groźba bierności poddana została krytyce przez Iljina także w zupełnie innym kontekście, a mianowicie w od-niesieniu do postawy wobec zła. Prob-lematykę tę porusza w słynnym dziele O sprzeciwianiu się złu siłą, gdzie znajdujemy polemikę z powierzchowną inter-pretacją chrześcijańskiej zasady niesprzeciwiania się złu na drodze przemocy¹⁶⁹. Katarzyna Krasucka ujmuje ten pogląd w kontekście dialogu z rosyjskim dyskur-sem ideologicznym: „Filozofowie rosyjscy, a wśród nich Iljin, przekonani byli, że w Rosji doświadczenie zła jest czymś dla niej swoistym. Iljin dowodzi, że jednym z przekleństw Rosjan i Rosji stał się komunizm. Zło pod jego postacią z wyjątkową intensywnością dane jest współczesności, gdy eksploduje z siłą szczególną”¹⁷⁰.

166  Ibidem, s. 39.

167  Ibidem, s. 42 nn.

168  Ibidem, s. 40.

169  Wydanie współczesne: Ильин Иван Александрович, О сопротивлении злу силою, Идательство „Республика”, Москва 1993.

170  Krasucka Katarzyna, Iwan Iljin i jego doktryna o sprzeciwianiu się złu siłą, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011, s. 73.

Iwan Aleksandrowicz Iljin

2.10. Dzieło Iwana Iljina 181

Dzieło Iljina było zatem polemiką z tołstoizmem, który w ostatecznym rozrachun-ku okazał się dla Rosjan zgubny¹⁷¹. Komunizm bowiem był największą, ale także niezasłużoną tragedią tego narodu, czego zdają się nie dostrzegać ludzie Zachodu.

Polemika z euroamerykańskim krytycyzmem w stosunku do Rosji stanowi jedną z najważniejszych i niedocenianych części dorobku Iljina. Myśliciel wycho-dzi w niej od refleksji nad pewną prawidłowością polegającą na głoszeniu przez sporą część intelektualistów zachodnich tezy, że każdy naród zasługuje na swój rząd. W rezultacie losy Rosjan, nękanych w przeszłości i teraźniejszości przez autorytarne reżimy, można usprawiedliwić mankamentami duchowej struktury samego narodu. Zachód zatem przyjmuje chętnie tę formę dyskursu rosyjskiego, w którym dominuje samobiczowanie, podkreślanie negatywnej strony własnej historii i tradycji. Zakulisowe dyrektywy elit skłaniają zachodni świat intelektu-alny do popełniania wciąż tych samych błędów, a konkretnie do unikania praw-dziwego obrazu Rosji, co owocuje utożsamieniem rosyjskości z bolszewizmem.

W ten sposób zyskuje się usprawiedliwienie tragicznego losu Rosjan w ZSRR¹⁷². Myślenie tego typu, w przekonaniu Iljina, nie ma logicznego uzasadnienia.

Trudno bowiem stwierdzić, że przeciętni Anglicy zasługiwali na represje Karola I i terror okresu Protektoratu, Francuzi na krwawą łaźnię jakobińską, a Niemcy na prusactwo, wilhelmianizm, hitleryzm, wreszcie na radziecką dominację w NRD.

Naród zasługuje na swą władzę, jeśli dokonał świadomego wyboru. Tym samym Iljin wyklucza z porządku odpowiedzialności narodu wszelkie przypadki władzy pochodzącej z podboju, okupacji, terroru i tym podobnych okoliczności. Dokonuje zatem gruntownego podsumowania w kwestii momentu wyboru nowej drogi w 1917 roku:

Bez wątpienia, naród rosyjski powinien odpowiadać za haniebne „zgromadzenie konstytucyjne” 1917 roku, gdyby… gdyby znajdował się wówczas „w stanie poczy-talności i trwałej pamięci”. Można jednak sądzić, że w stanie zdrowia nie wybrałby takiej „konstytuanty”. Historyczny fakt nie ulega wątpliwości: naród był wówczas wybity z kolein początkowymi porażkami wielkiej wojny, rozluźniony wygaśnię-ciem monarchicznej przysięgi i wprowadzony w zamęt przez rządy lutowe, jak też bolszewicką agitację.

Ale jak mógł rosyjski naród zasłużyć na to, by zostać pokonany przez międzynaro-dowe oszustwo i przemoc, poprzez nieznany w historii totalitarny system inwigilacji i terroru, rewolucyjny podbój, wtargnięcie i stłamszenie?¹⁷³

Iljin polemizuje z częścią rosyjskojęzycznej prasy na emigracji, w tym z argu-mentami Fiedotowa, wyrażonymi w artykule Naród a władza (Народ и власть),

171  Ibidem, s. 97.

172  Ильин Иван Александрович, О русском национализме. Сборник статей, s. 104 nn.

173  Ibidem, s. 106 (tłum. Joachim Diec).

opublikowanym w 21. numerze nowojorskiego pisma „Nowyj Żurnał”¹⁷⁴, w któ-rym dopatruje się skrajnej nienawiści do przedrewolucyjnej Rosji. Fiedotowowi, duchownemu i byłemu eurazjatyście, zarzuca postawę podobną do komunistycz-nej „Prawdy” czy „Izwiestij”, których głównym celem jest zafałszowanie obrazu prawdziwej Rosji¹⁷⁵. Łagodny ton obrońcy tradycji przechodzi w atak na myśliciela o odmiennych poglądach, ośmielającego się stwierdzić, że nie można uchylać się od odpowiedzialności za milczenie w obliczu tyranii Iwana Groźnego i Stalina. Iljin stara się raczej podkreślać narodowy sprzeciw wobec przemocy bolszewickiej, stojąc po tej stronie emigracji, która źródła nieszczęść Rosji dopatruje się nie w rodzimej nieodpowiedzialności, lecz w obcej duchowi rosyjskiemu ideologii.

Jak zatem widać, spór o winę za komunizm zaistniał już w najwcześniejszym pokoleniu rosyjskiej emigracji.

Reasumując dorobek Iwana Iljina w obszarze myśli politycznej, trudno nie uznać jego znaczącej roli w kształtowaniu i rozumieniu nacjonalizmu. Po pierwsze wskazał on specyfikę duchową narodu jako jedyną trwałą i skuteczną legitymację doktryny. Po drugie, podobnie jak było to w tradycji romantycznego słowianofil-stwa i panslawizmu, podkreślił naturalność, organiczność narodu na tle innych form życia społecznego. Po trzecie, w związku z wymienionymi założeniami, wskazywał na gruntowną odmienność radzieckości i rosyjskości jako wartości przeciwstawnych. Po czwarte wreszcie, dokonał interesującej analizy procesu przeradzania się nacjonalizmu w jego formę chorobliwą, przydając mu zabarwienia stricte etycznego. W ten sposób otrzymujemy klucz do diagnozy takich zjawisk, jak współczesny economic realism, bismarckowski imperializm czy etatyzm pierwszej części okresu Shōwa w Japonii. Analiza poglądów Iljina interesująco pokazuje, że nacjonalizm porzucający duchowe, aksjologiczne uzasadnienie identyfikacji narodu prowadzi do spłycenia, a nawet własnej dekonstrukcji.

Bardzo charakterystycznym punktem myślenia Iljina jest polemika z za-chodnim dyskursem o rosyjskiej tradycji i potępienie intelektualistów rosyj-skiej emigracji, przyjmujących autokrytyczną ocenę rosyjskiego doświadczenia historycznego i narodowych postaw. Dla Iljina świat „prawdziwie rosyjskiego”

nacjonalizmu jest zawsze biały: to miłość do historycznie ukształtowanego obrazu życia, wiara w powołanie narodu, wola rozkwitu, kontemplacja historii i świa-domości historycznej, to utwierdzenie swojskości, niepogardzające wszak tym, co obce, to duch chrześcijańskiej miłości, obcy nienawiści, zazdrości i agresji¹⁷⁶.

174  Федотов Георгий Петрович, Народ и власть, „Новый журнал” 1949 (opublikowany także w: Россия и свобода. Сборник статей, под ред. Михаила Аксенова-Меерсона, Chalidze Publications, New York 1981, s. 157-173, dostępny również on-line: http://www.

odinblago.ru/narod_i_vlast).

175  Ильин Иван Александрович, О русском национализме. Сборник статей, s. 107-108.

176  Ibidem, s. 46.