Pierwsze kroki. Od szoku reform do powstania dekabrystów

Konserwatywny nacjonalizm w Rosji posiada długą historię, a jego rola w dzie-jach państwa jest trudna do przecenienia. Początki procesu, który doprowadził do jego powstania, sięgają lat dwudziestych XIX wieku. Jak twierdzi Edward Thaden, w Rosji XIX wieku doktryna ta wyrosła na gruncie dążeń myślicieli konserwatywnych do integracji idei w celu scementowania państwa. Chodziło o znalezienie formuły, która połączyłaby w jednym nurcie działania mas i wy-kształconej elity¹. Thaden zauważa także inny fundamentalny aspekt genezy kon-serwatywnego nacjonalizmu w Rosji, a mianowicie jego głębokie zakorzenienie w niemieckim dyskursie politycznym okresu romantyzmu. Tak jak w przypad-ku Niemiec, tendencje zdroworozsądkowej zachowawczości Burke’a zastąpiły spekulacje natury filozoficznej, wyrażające się głównie w krytyce racjonalizmu, nacisku na narodową samoistność i przekonaniu o organicznym charakterze rozwoju narodu². Bez względu jednak na te inspiracje, nie ulega wątpliwości, że pojawienie się omawianego kierunku w rosyjskiej myśli politycznej, podobnie jak w Niemczech, we Francji czy w Japonii, uwarunkowane było doświadczeniem rewolucji, powiewu agresywnej obcości.

Gdyby traktować tę kwestię w sposób literalny, pod uwagę należałoby wziąć jedynie wydarzenia po 1917 roku, wtedy bowiem miała w Rosji miejsce rewolucja, która zmiotła dawny ustrój i doprowadziła do rządów skrajnie lewicowej elity.

W rzeczywistości jednak w rosyjskiej przeszłości istotną cezurą było panowanie

1  Thaden Edward C., Conservative Nationalism in Nineteenth-Century Russia, University of Washington Press, Seattle 1964, s. VII.

2  Ibidem, s. 4.

Piotra Wielkiego, które nie zmieniało radykalnie ustroju, pozostającego abso-lutną monarchią, ale dokonywało znaczącej transformacji życia elit i wartości, na których państwo się opierało. Chociaż żadna z podstaw starego porządku nie znikała, każda zmieniała tylko swoje znaczenie. Monarcha był już nie tyle ramieniem Cerkwi, ile w pełni świeckim suwerenem, na którym spoczywała odpowiedzialność za budowanie nowoczesnego imperium. Kościół nie przybrał, co prawda, charakteru prywatnej opcji obywatela, ale stawał się substrukturą aparatu państwa, ponieważ był przez nie w pełni kontrolowany. Arystokracja z kolei dopiero teraz stała się podporą porządku społecznego, szczególnie na prowincji. Jej pozycja jednak wpisana była w bardziej ogólną strukturę admini-stracji, wyznaczaną przez tabelę rang.

Zmieniły się przede wszystkim sens i powołanie państwa, co pociągało za sobą problemy z legitymizacją wszystkich pozostałych filarów. Moskwa jako jedyna prawosławna stolica dźwigała na sobie ciężar eschatologicznej odpowiedzialności Trzeciego Rzymu, ostatecznego i wiecznego, Nowego Jeruzalem jedynej prawdzi-wej wiary. Od Piotra wszystko jednak się zmienia: imperatorzy porzucą politykę izolacjonizmu kulturowego, nie tylko wejdą na salony Europy, ale będą się starali zaimponować innym władcom, co znajdzie wyraz w pełnych przepychu pałacach Petersburga i angażowaniu się w konflikty zbrojne na kontynencie. Szczególną okazją do realizacji tych zamiarów staną się wojny napoleońskie wraz z ich kul-minacją w postaci francuskiej ofensywy 1812 roku i jej sromotnej klęski, która Rosji jako zwycięzcy nada pozycję pierwszorzędnego mocarstwa.

Dla Rosjan reformy Piotrowe były pierwszą rewolucją, a traumą wyzwalającą tendencje konserwatywne i narodowe stanie się francuska okupacja znacznej części terytorium łącznie z historyczną stolicą – Moskwą. Doświadczenie Rosjan z pierwszych lat XIX wieku pozostaje w ścisłej analogii do doświadczenia niemie-ckiego: zarówno elity, jak i zwykli poddani odwrócą się od idei rewolucyjnych i skierują ku tradycyjnym wartościom i patriotyzmowi. Niemców i Rosjan połączy walka nie tylko z militarnym zagrożeniem, ale przede wszystkim z ofensywą ogólnoeuropejskiej, płynącej z Zachodu świeckiej ideologii, której symbolem przewodnim stał się Kodeks cywilny. Trudno w tej sytuacji się dziwić, że koncep-cje przedstawicieli niemieckiego romantyzmu politycznego: Novalisa, Schlegla, Müllera, czy konserwatyzm von Savigny’ego odcisnęły tak wyraźne piętno na rosyjskiej myśli politycznej pierwszej połowy XIX wieku. Reakcja na rewolucję stała się zatem doświadczeniem Rosjan na wiele lat przed ich właściwą rewolucją.

Wydaje się więc, że opowieść o pojawieniu się konserwatywnego nacjonali-zmu w Rosji można rozpocząć od momentu jeszcze wcześniejszego niż w przy-padku rodzenia się tej tendencji na Zachodzie. Reformy Piotra wzbudziły, rzecz jasna, opór społeczny, szczególnie w tradycjonalistycznie nastawionych kręgach duchowieństwa i rodowej szlachty. W publikacjach o charakterze literackim krytykę obyczajów, które nastały w Rosji popiotrowej, znajdziemy w utworach Denisa Iwanowicza Fonwizina (1745-1792), autora takich dramatów, jak Synalek

2.1. Pierwsze kroki. Od szoku reform do powstania dekabrystów 115

szlachecki (Недоросль) czy Brygadier (Бригадир). Pomimo że ogólna wymowa jego wczesnych pism może zostać określona jako umiarkowanie reformatorska, Fonwizin przejawia raz po raz skłonności do gloryfikacji dawnych obyczajów i tego, co Andrzej Walicki nazwie „nutą nacjonalizmu”³. W rzeczywistości niektóre listy wpływowego dramaturga wręcz odmawiają porządkom francuskim sensu i przepojone są, łagodnie rzecz ujmując, ksenofobią.

Jeszcze bardziej interesujący jest przypadek konserwatyzmu opozycji szlache-ckiej, której najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem był książę Michaił Michajłowicz Szczerbatow (1733-1790), autor siedmiotomowej Historii rosyjskiej (Русская история). Rosyjska szlachta rodowa miała znaczące powody, aby nie akceptować reform z początku wieku. Wspomniana tabela rang stawiała bowiem uprzywilejowaną niegdyś grupę w dość szczególnym położeniu: z jednej strony dawna arystokracja nie została pozbawiona praw, przeciwnie, uległy one nawet wzmocnieniu, z drugiej jednak stan szlachecki znacznie się otworzył, przede wszystkim zaś zasada honoru wybrańców wyparta została przez skuteczność i wierność pragmatyków, co tym pierwszym w żadnym wypadku nie mogło od-powiadać. Szczerbatow, przedstawiciel starej szlachty, był w pełni świadomym obrońcą jej statusu, czemu dał wyraz podczas obrad powołanej przez Katarzynę II Komisji Prawodawczej (Уложенная комиссия) w 1767 roku.

Z punktu widzenia klasyfikacji doktryna opozycji szlacheckiej jest na wskroś konserwatywna. W słynnej rozprawie O zepsuciu obyczajów w Rosji (О повреждении нравов в России) Szczerbatow dokonuje gruntownej krytyki ewolucji, jaką przeszło rosyjskie państwo po reformach Piotra I. Spotykają się one zarówno z akceptacją Szczerbatowa, albowiem świadczą o chęci wzmocnie-nia państwa, w tym jego gospodarki, jak i zarzutami, że powodują nieobliczalne straty. Istota Szczerbatowowskiej krytyki oscyluje generalnie wokół załamania zasady honoru i bezinteresownej służby. Społeczeństwo stanowe potrafi war-tości te zabezpieczyć, nikt bowiem nie ma perspektyw wyrośnięcia poza swój stan. Mechanizm motywacyjny w postaci tabeli rang buduje zupełnie odmienny, zwyrodniały sposób funkcjonowania państwa.

Wielki reformator, w opinii Szczerbatowa, dążył do rozkwitu państwa, ale rozbudził w jego elitach pragnienie dóbr materialnych, prezentując nowy styl życia w pysznych pałacach nowej stolicy i wystawnych balach. Jednocześnie dał owej elicie perspektywę permanentnego awansu, co spowodowało pojawienie się zjawiska umiłowania namiętności (сластолюбие). Nieustanna pogoń za dobrami wiązała się z kolei z koniecznością awansu, a w efekcie wzbudziła służalczość

3  Walicki Andrzej, Zarys myśli rosyjskiej. Od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005, s. 68.

i interesowność. Postęp okazał się zatem nieuchronnie złączony z upadkiem obyczajów⁴.

Zerwanie z zasadą równowagi pomiędzy monarchią a arystokracją było, zdaniem księcia, zgubne dla przyszłych elit, które wyrastały w lęku i w cieniu woluntaryzmu carów. Jak słusznie zauważa Walicki, prywatna korespondencja Szczerbatowa wskazuje, iż traktował on oświecony absolutyzm rosyjski jako despotię, w czym zbliżał się raczej do szlacheckiego liberalizmu⁵. Interpretacja pism Szczerbatowa w duchu liberalnym byłaby jednak nadużyciem, pozostawał on bowiem konserwatystą z krwi i kości. Jego koncepcja ma z pewnością cha-rakter retrospektywny, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że dokonuje pochwały życia w dawnej Rusi, gdzie nawet car i jego rodzina nie otaczali się przepychem.

W tym sensie idee Szczerbatowa zbliżają się nieznacznie do negacji nowinek pochodzących ze świata zachodniego, ich obecność wśród rosyjskiej elity nie prowadzi bowiem do pozytywnego rozwoju państwa. Nie mamy tu z pewnością do czynienia jeszcze z żadnym nacjonalizmem, ale z drobną jego zapowiedzią i owszem: konserwowanie dawnego ładu oznacza przecież konserwowanie sty-lu rodzimego. Szczerbatow niejako przypieczętowuje swą ideę niezmiennego ustroju stanowego opartego na harmonijnej współpracy cara z arystokracją utopią społeczną pt. Podróż do ziemi ofirskiej, gdzie snuje wizję idealnego spo-łeczeństwa stanowego, w którym styl życia i codzienne obowiązki regulowane są przez restryktywny Katechizm praw. Państwo ofirskie nakazuje w równym stopniu posłuszeństwo monarsze, jak i wielmożom, oni bowiem także traktowani są jako zarządcy państwa. Przy tym wszystkim bardzo kontrowersyjna pozostaje wizja Szczerbatowa obowiązkowego kultu religijnego, niemającego zbyt wielu punktów wspólnych z tradycyjnym prawosławiem i sprawowanego wedle modelu zaczerpniętego ponad wszelką wątpliwość z obrzędowości masońskiej. Konser-watysta ukazuje więc ukryte oblicze dziecięcia oświecenia⁶.

W dziejach rosyjskiego konserwatyzmu znacznie ważniejsze miejsce przy-padnie wkrótce innej osobowości – Nikołajowi Karamzinowi (1766-1826), na-dwornemu historykowi Aleksandra I, autorowi monumentalnej Historii państwa rosyjskiego (История государства российского). Był klasycznym konserwatystą swej epoki. Nie opowiadał się nawet za ograniczeniem monarchii na rzecz stanu szlacheckiego, lecz stanowczo podkreślał wartość absolutnego samowładztwa (самодержавие) jako ostoi tradycji, której nawet car nie może samowolnie

4  Poglądy wyłożone na przestrzeni opus magnum: Щербатов Михаил Михайлович, О повреждении нравов в России, В. Врублевский, Санкт Петербург 1906 (pierwotnie wydany z: Путешествие [из С. Петербурга в Москву] А. Радищева, Trubner & Co., London 1858).

5  Walicki Andrzej, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktury i przemiany rosyjskiego sło-wianofilstwa, PWN, Warszawa 2002, s. 17.

6  Щербатов Михаил Михайлович, Путешествие в землю офирскую господина С…, швецкаго дворянина, [w:] Русская литературная утопия, под ред. В.П. Шестакова, Изд-во МГУ, Москва 1986, s. 37-79.

2.1. Pierwsze kroki. Od szoku reform do powstania dekabrystów 117

odrzucić. Jako zachowawca mógł wszakże odwołać się do tradycji starszej, lecz niesięgającej okresu przedchrześcijańskiego, a mianowicie do demokracji staro-ruskich republik – nowogrodzkiej i pskowskiej. W tym jednak wypadku zacho-wawca i legitymista przepoczwarza się w pragmatyka. Karamzin uzna bowiem, że dzieje ustroju republik północnoruskich to piękny rozdział historii, lecz jego racje powinny ustąpić wobec ważniejszej racji politycznej, jaką jest wzmocnienie państwa tak, by było zdolne oprzeć się zewnętrznemu zagrożeniu⁷.

Jak zauważa Andrzej Walicki, transformacja, która zaszła w poglądach Ka-ramzina analogicznie do duchowego dojrzewania romantyków niemieckich, miała miejsce jeszcze przed tragedią wojny. Historyk przeszedł drogę od początkowej sympatii wobec idei rewolucyjnych do przerażenia wywołanego jakobińskim terrorem. Zdaniem Walickiego „abstrakcyjny humanitaryzm i kosmopolityzm ustąpiły miejsca konserwatywnemu nacjonalizmowi i apologii samowładztwa.

Tendencja ta będzie się oczywiście pogłębiać w miarę klęsk ponoszonych w star-ciach z Napoleonem”⁸. Niemcy nie okazali się zatem jedynymi, którym rewolucja francuska uświadomi odmienność i wartość narodowej odrębności.

Karamzin być może jako pierwszy myśliciel w Rosji zauważy, że najwyższy czas, aby Rosjanie uświadomili sobie własną wartość. Nawołuje zatem do tworzenia takiego systemu kształcenia, który nie poprzez odwołania do obcych wzorów, lecz dzięki narodowym treściom i formom doprowadzi państwo do realnej siły⁹. W myśleniu historyka pojawia się więc, chociaż jeszcze nieśmiało, przekonanie, że siła państwa musi zasadniczo wynikać z odwołania się do wartości rodzimych.

Owo umacnianie się tendencji „konserwatywno-nacjonalistycznej” u Karamzina to istotna i trafna obserwacja Walickiego, pozostaje wszakże pytanie, czy dok-tryna Karamzinowska jest genetycznie konserwatywnym nacjonalizmem, czyli ideologią narodową odwołującą się do zachowawczych narzędzi, czy też raczej narodowym konserwatyzmem, który dla osiągnięcia swych celów poszukuje w odwołaniu do narodu gwarancji stabilności. Spojrzenie na wcześniejsze na-wiązania skłania raczej do wyboru opcji drugiej. Karamzin zaabsorbowany jest przecież przede wszystkim dobrem państwa, jego sukcesem. Dalekosiężna wizja racji stanu stanowi właściwą strukturę motywacyjną dla analizowanej doktryny.

Klasyfikacja ta nie musi zadowalać wszystkich. Walicki nie bez racji wskazuje, że Karamzin potępiał Piotrowe łamanie narodowej tradycji, ale z drugiej strony

7  Ideę konieczności zlikwidowania demokracji nowogrodzkiej na rzecz moskiewskiego abso-lutyzmu roztacza w opowieści: Карамзин Николай Михайлович, Марфа посадница, или Покорение Новгорода. Историческая повесть, Типография Платона Бекетова, Москва 1808. Akademicki wykład o nieadekwatności urządzeń dawnej Rusi dzielnicowej wobec za-grożenia zewnętrznego zawarł w rozprawie: Карамзин Николай Михайлович, Записка о древней и новой России, Н.М. Толстой, Санкт Петербург 1914.

8  Walicki Andrzej, Zarys myśli rosyjskiej…, s. 106.

9  Карамзин Николай Михайлович, Сочинения, т. 7, Типография Селиванского, Москва 1820, s. 247 nn., 265.

przyznaje też, że myśliciel odległy jest od tendencji ksenofobicznych¹⁰. Dlatego też pozostanie on przede wszystkim pomnikową postacią wczesnego konserwa-tyzmu w Rosji i jako taki będzie też wśród wielu przyszłych pokoleń wzbudzał stosunkowo małe emocje – będzie raczej zapamiętany jako skrupulatny historyk.

Po zakończeniu wojen napoleońskich otworzą się przed Rosją wrota roman-tyzmu, który, przynajmniej we wczesnej fazie, przypłynie w postaci niemieckiej, poprzedzony idealizmem w wersji schellingiańskiej. Nie stanie się on źródłem znaczącej podaży myśli politycznej, ale jego dorobek z punktu widzenia rozwoju rosyjskiej świadomości narodowej nie powinien zostać zapomniany. Najważ-niejszym ugrupowaniem intelektualnym wczesnych lat dwudziestych stanie się moskiewskie Towarzystwo Lubomudrów (Общество любомудрия). Nale-żeli doń książę Władimir Odojewski, Dmitrij Wieniewitinow, Iwan Kiriejewski, Aleksandr Koszelow i Nikołaj Rożalin. Organem grupy było pismo „Mnemozyna”

(„Мнемозина”). Lubomudrije, które jego członkowie przeciwstawiali francuskiej tradycji les philosophes, odwoływało się do dorobku niemieckich idealistów, ale także innych germańskich myślicieli odbiegających wyraziście od oświecenia:

m.in. Immanuela Kanta, Johanna Gottlieba Fichtego, Friedricha Schellinga i, co zrozumiałe, Josepha Görresa.

Lubomudrzy wychodzili z założenia, że rosyjska cywilizacja pozbawiona jest samoistności (самобытность), zmierzali zatem ku stworzeniu rdzennie rosyj-skiego dorobku intelektualnego. Jedni, jak Odojewski, głosili już pewną wyższość młodej, pełnej genialnego instynktu rosyjskości nad „starym” Zachodem, który pozbawiony został owej boskiej iskry, inni z kolei, jak Wieniewitinow, wskazywali raczej, że Rosja jako kultura niesamoistna powinna uciec się do izolacjonizmu, aby własnej swoistości się dorobić¹¹.

W niektórych pismach Odojewskiego, w tym przede wszystkim w niedokoń-czonej utopii Rok 4338 (4338-й год), która miała być ostatnim tomem historycznej trylogii, snuje autor wizję Rosji, Północnego Cesarstwa, jako właściwego pań-stwa środka, centrum światowej cywilizacji. Jest to wyobrażenie z jednej strony futurystyczne, z drugiej jednak także konserwatywne, ponieważ przedstawia społeczeństwo wciąż podzielone na stany¹².

Klęska powstania dekabrystów w 1825 roku doprowadzi do rozwiązania wszelkich związków intelektualnych w Rosji, ale nie będzie to miało katastro-falnego wpływu na rozwój myśli konserwatywnej, która przybierze wkrótce charakter obronny.

10  Walicki Andrzej, Zarys myśli rosyjskiej…, s. 108.

11  Tematykę twórczości i różnic poglądów w pracach głównych lubomudrów porusza m.in. opra-cowanie: Пятковский Александр Петрович, Князь В. Ф. Одоевский и Д. В. Веневитинов, Ред. „Наблюдателя”, Санкт Петербург 1901.

12  Одоевский Владимир, 4338-й год. Петербургские письма, электронное изд., Москва 2011, dostępne on-line: http://bookz.ru/authors/odoevskii-vladimir/4338-i-g_071.html (29.04.2012).