Nawiązując do podstawowych nurtów literatury przedmiotu, przyjmuję tezę, że dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa, najogólniej rozumianego jako wolność oraz zdolność do ochro-ny przed nieustanochro-nymi i nieuchronochro-nymi zagrożeniami, zawsze towarzyszyło człowiekowi. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym zmieniało się podejście, postrzeganie i organizacja systemu bez-pieczeństwa. Przewidywanie, unikanie lub minimalizowanie skutków zagrożeń stało się wy-zwaniem dla współczesnych pokoleń. Obecne zróżnicowanie kierunków działań nastawionych na minimalizację zagrożeń generuje potrzebę naukowego nimi zainteresowania w obrębie kil-ku dyscyplin naukowych.
Rozwój świata z wieloma znakami zapytania jest podstawą do wnikliwego i systemowego rozpatrywania wielu kwestii. W pełni odnosi się to do narastającego zagrożenia wewnętrzne-go i zewnętrznewewnętrzne-go. Konieczność takiej refleksji wynika również z komplikującej się sytuacji politycznej i społeczno-ekonomicznej. Upoważnione wydaje się stwierdzenie, że obecnie wzra-sta znaczenie bezpieczeństwa wewnętrznego w życiu społecznym i w polityce państwa. Osoby zajmujące się hierarchią wartości człowieka umiejscawiają potrzebę bezpieczeństwa w grupie
7 Ontologia – dział filozofii zajmujący się teorią bytu, czyli teorią tego „co istnieje”, charakterem i strukturą bytu oraz ogólną teorią obiektów ontycznych (przedmiotów bytu). Doniosłość znaczenia założeń ontologicznych polega na tym, że determinują one postawę uczonego oraz implikują przyjęcie określonych założeń epistemologicznych, tj. założeń dotyczących poznania rzeczywistości, służących rozwijaniu wiedzy o otaczającym nas świecie. Z kolei założenia epistemologiczne wywierają wpływ na stosowane sposoby postępowania badawczego, a więc na podejście metodologiczne i cały warsztat naukowy badacza obejmujący adekwatne do obiektu badań metody, reguły, procedury i zabiegi badawcze.
potrzeb podstawowych. Jest ona jedną z najważniejszych zarówno dla jednostki, jak i grupy czy – szerzej – całych społeczeństw. Jej zaspokojenie determinuje sprawność indywidualną, która przekłada się na prawidłowe funkcjonowanie i rozwój państwa8.
Człowiek aktywnie działający w świecie przyrody chce i ma prawo być bezpieczny. Ma on jednak świadomość tego, że podlega prawom przyrody, które wcale nie gwarantują mu bez-pieczeństwa. Przeciwnie, wymuszają takie działania, które zapewniłyby mu możliwość wpły-wu na otoczenie i dały poczucie w miarę niezakłóconego bytowania, przetrwania oraz rozwo-ju. Jeśli potrzebę bezpieczeństwa, oprócz innych potrzeb – fizjologicznych, samorealizacji, szacunku itp., uznać za kategorię podstawową, to życie człowieka wymaga jego aktywności ukierunkowanej na zaspokojenie wszystkich potrzeb. Wobec tego bezpieczeństwo jest warto-ścią konieczną do życia i rozwoju człowieka. Jest dobrem pozwalającym na aktywność ukie-runkowaną na samorealizację. W takim rozumieniu jest więc warunkiem skutecznego działa-nia. Może być także wartością pożądaną, ujawniającą się w sytuacji braku poczucia bezpieczeństwa. Zmiana tego stanu rzeczy, a więc uzyskanie stabilności, pewności, gwarancji realizacji własnych interesów, sprzyja utożsamianiu pojmowania bezpieczeństwa z celem dzia-łania. Bezpieczeństwo jest stanem, który daje poczucie pewności i gwarantuje tak jego zacho-wanie, jak i szansę na doskonalenie. Jest to potrzeba odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni. Przy rozpatrywaniu tych kwestii nie można jednak za-pomnieć, że większość zagrożeń jest tożsama dla większości demokracji. Zacieśnianie się wię-zi ekonomicznych między państwami, rozrost korporacji międzynarodowych, integracja i za-cieranie granic politycznych – wszystko to spowodowało, że problemy państw już nie są indywidualne, lecz stały się wspólne. W wyniku globalizacji świat zaczyna przypominać ze-spół naczyń połączonych9, co jest widoczne zwłaszcza w sferze bezpieczeństwa. Nawet jeśli zagrożenia mają charakter indywidualny czy wewnętrzny, to ich następstwa mają wymiar mię-dzynarodowy. Globalizacja nie tylko implikuje rozprzestrzenianie się zagrożeń, ale jest rów-nież mechanizmem, który powoduje ich powstawanie. Dlatego każde bezpieczeństwo państwa należy rozpatrywać przede wszystkim w relacji z systemem polityczno-społecznym jako cało-ścią oraz z uwzględnieniem otoczenia tego systemu, które na nie oddziałuje.
Człowiek postrzegając potrzebę bezpieczeństwa, oprócz innych potrzeb, powinien mieć świa-domość podejmowania działań ukierunkowanych na zaspokojenie tej konieczności. Wobec zmiany środowiska międzynarodowego i związanej z tym ewolucji postrzegania zagrożeń co-raz większe znaczenie ludzie zaczęli przypisywać bezpieczeństwu pozamilitarnemu. Istotny wpływ na postrzeganie wielu kwestii związanych z bezpieczeństwem mają zjawiska globali-zacyjne oraz umiędzynarodowianie procesów społecznych i ekonomicznych. Obecnie bezpie-czeństwo wewnętrzne jest ściśle powiązane z bezpieczeństwem zewnętrznym. Nie można tak-że oddzielać bezpieczeństwa narodowego od międzynarodowego, ponieważ każde państwo funkcjonuje w określonym „kręgu bezpieczeństwa”10, jest „uzależnione” od szeregu czynni-ków. Stosunkowo łatwo i szybko bowiem zagrożenia z zewnątrz mogą się przerodzić w zagro-żenia wewnętrzne, zwłaszcza w takich obszarach, jak terroryzm, przestępczość
międzynaro-8 W. Fehler, Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Warszawa 2012, s. 7.
9 Szerzej: Z. Ścibiorek, Uwarunkowania zmian w czasach globalizacji, Warszawa 2014.
10 W. Zubrzycki, Antyterrorystyczne formacje Policji w przypadku zbrojnej agresji na RP, Szczytno 2014, s. 9.
Problemy nauk...
dowa, wykorzystywanie dostaw energii do celów politycznych czy kataklizmy naturalne i wywołane przez człowieka.
Od najdawniejszych czasów ludzie starali się unikać zagrożeń i dążyli do bezpiecznego ży-cia. W mitologii starożytnych Greków, Rzymian, Azteków, Inków, Majów i wielu innych od-zwierciedlone są wierzenia, rytuały i zwyczaje ludów przestrzegające przed zagrożeniami lub dające nadzieję. Znajdujemy także dowody na to, że egzystencjalna potrzeba bezpieczeństwa stanowiła podstawę walki o władzę, która nadal rozgrywa się w sferze politycznej, militarnej i gospodarczej. Bywało, że bezpieczeństwo pozostawało i bywa, że pozostaje ono w cieniu in-nych realin-nych lub wyobrażoin-nych potrzeb.
W ujęciu historycznym genezy bezpieczeństwa należy doszukiwać się w poczuciu bezpo-średniego zagrożenia człowieka w nieznanym mu otoczeniu naturalnym i wynikających stąd niebezpieczeństw. W tym pierwotnym rozumieniu bezpieczeństwo ma charakter indywidu-alny i przedstawia stan psychiczny jednostki. Tworzenie się związków społecznych takich jak rodzina, ród czy plemię przyczyniało się do postrzegania bezpieczeństwa jako zjawiska społecznego.
Z pewnością na zmianę wizerunku człowieka w ciągu dziejów wpływ miała kultura, którą zaczął tworzyć i która doprowadziła do powstania organizacji społecznych opartych na syste-mach prawnych11. Ludzie przechodząc do stanu państwowego, zrzekli się znacznej części swo-ich uprawnień, przyjęli na siebie obowiązki, które odtąd miały ograniczyć swo-ich prawa i absolut-ną wolność. Wskutek tej zmiany za ludzi zaczął decydować suweren, stanowił o większości podejmowanych w państwie decyzji, i to związanych nie tylko z życiem publicznym, lecz tak-że prywatnym poddanych. Oni zaś zrezygnowali ze swoich uprawnień. Nie działo się to jed-nak bez przyczyny: postanowili poświęcić swoją wolność, aby zyskać bezpieczeństwo osobi-ste, niezbędne dla lepszego i szczęśliwszego życia12.
Z czasem państwo jako jedna z bardziej rozwiniętych form rozwoju społecznego spowodo-wało, że zagadnienie bezpieczeństwa stało się integralną częścią realizowanych przez nie funk-cji. Według tradycyjnego postrzegania roli państwa pełni ono dwie podstawowe funkcje: we-wnętrzną i zewe-wnętrzną. Częścią tej pierwszej jest dbanie państwa o bezpieczeństwo i porządek na całym obszarze swojej jurysdykcji.
Obecnie można wyodrębnić cztery podstawowe wartości składające się na bezpieczeństwo państwa13. Pierwsza to przetrwanie państwa jako niezależnej jednostki politycznej, narodu ja-ko wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności państwa. Tej naczelnej warto-ści każde państwo jest gotowe poświęcić inne wartowarto-ści, gdy nie mogą być one zachowane w sy-tuacji zagrożenia istnienia ludności. Druga wartość – integralność terytorialna – w sensie fizycznym, narodowościowym i państwowym stanowi korelat bezpieczeństwa. W prawie mię-dzynarodowym oznacza nienaruszalność całości terytorium państwa. Trzecim wyznacznikiem jest niezależność polityczna (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji), czyli suwerenność, zarówno w układzie wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Na czwartym miejscu plasuje się jakość życia, na którą składają się takie wartości jak standard życia, szczebel
roz-11 J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1973, s. 224.
12 Vide: R. Tokarczuk, Hobbes. Zarys żywota i myśli, Lublin 1998, s.118.
13 Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, R. Zięba (red.), Warszawa 2008.
woju społeczno-gospodarczego, zakres praw i swobód obywatelskich, system kulturalny, na-rodowy styl życia, stan środowiska naturalnego oraz możliwości i perspektywy samorealizacji i rozwoju.
W odniesieniu do człowieka (jednostki społecznej) i postrzegania przez niego kwestii bezpieczeństwa można wyspecyfikować kilka stanów, mianowicie: brak bezpieczeństwa (rzeczywiste zagrożenie, adekwatnie postrzegane); obsesja (nieznaczne zagrożenie, postrze-gane nieadekwatnie jako duże); fałszywe bezpieczeństwo (zagrożenie poważne, nieade-kwatnie postrzegane jako niewielkie); bezpieczeństwo (zagrożenie nieznaczne, adenieade-kwatnie postrzegane).