Bezpieczeństwo stanowi element wielu obszarów działalności człowieka. Obecnie jest od-rębnie postrzegane przez takie dziedziny, jak polemologia (nauka o wojnie) oraz irenologia (nauka o pokoju). W dostępnej literaturze i mowie potocznej używamy jednak pojęcia „bez-pieczeństwo” w różnych znaczeniach. Rozumiane jako stan polegający na braku zagrożenia, jest przedmiotem zainteresowania wielu dziedzin nauk przyrodniczych, technicznych, medycz-nych, rolniczych i społeczmedycz-nych, a także szczegółowych dyscyplin naukowych o rodowodzie się-gającym początków naukowego poznawania rzeczywistości.
Niektóre dyscypliny zawsze stawiały człowieka i jego potrzeby w centrum zainteresowania, inne dopiero pod wpływem securitologii zaczynają doceniać podmiotowość człowieka.
Bezpieczeństwo dotyczy także wiedzy praktycznej z różnorodnych obszarów działalności go-spodarczej i życia codziennego. Opisując ten stan, trzeba pamiętać, że bezpieczeństwo gwa-rantuje istnienie podmiotu oraz możliwość jego rozwoju. To także takie warunki, które dają poczucie pewności istnienia i gwarancję jego zachowania oraz szanse na doskonalenie. Jest to jedna z podstawowych potrzeb człowieka. Odznacza się brakiem ryzyka utraty czegoś dla pod-miotu szczególnie cennego – życia, zdrowia, pracy, szacunku, uczuć oraz dóbr materialnych i niematerialnych. Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest także podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje nie-pokój i poczucie zagrożenia. Bezpieczeństwo jest niepodzielne. Człowiek, grupa społeczna, państwo, organizacja międzynarodowa starają się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną, by usuwać, a przynajmniej oddalać zagrożenia, eliminować własny lęk, obawy, niepokój i niepewność. Skoro zagrożenia mogą być skierowane na zewnątrz i do we-wnątrz, to tak samo powinny być ukierunkowane działania w celu ich likwidowania.
Przedstawiony zapis wynika przede wszystkim z tego, że wyraz „bezpieczeństwo” ozna-cza stan dualny14. Jako obiektywny: stan niezagrożenia, przeciwieństwo zagrożenia, stan rze-czy uwalniający od wszelkiej obawy. Jako subiektywny: stan psychiczny lub prawny, w któ-rym jednostka ma poczucie pewności, oparcie w drugiej osobie lub w sprawnie działającym systemie prawnym; stan spokoju, pewności; wolność od troski, obawy, spokojność, pewność, zaufanie, poleganie. Do tych dwóch kategorii odnosi się określenie „bezpieczny”, czyli
da-14 Etymologicznie rzecz rozpatrując, wyraz bezpieczeństwo składa się z dwóch członów: „bez” – brak, zaprzeczenie, nieobecność; „piecza” – troska, staranie, opieka, dozór, dbałość, kuratela.
Problemy nauk...
jący poczucie bezpieczeństwa; chroniący przed zagrożeniem; niczym niezagrażający, bez-pieczny, bez niebezpieczeństwa; pewny albo taki, który nie jest zagrożony, mający poczucie bezpieczeństwa, bez pieczy, bez troskliwości, bez bojaźni i obawy.
Na podstawie analizy wielu opracowań, a także wniosków z działań można przyjąć, że bez-pieczeństwo – na poziomie jednostki – to stan wewnętrzny, indywidualnie konfigurowany, da-jący poczucie pewności istnienia i gwarancję jego zachowania oraz szansę na jego doskonale-nie15. Poczucie bezpieczeństwa jest jedną z podstawowych potrzeb i oczekiwań każdego człowieka. Bezpieczeństwo ma wymiar społeczny. Jest naczelną potrzebą nie tylko jednostki, lecz także grupy społecznej. Jest również podstawowym celem działań państw i systemów mię-dzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia.
W potocznym i naukowym rozumieniu bezpieczeństwa zawierają się ogólne i charaktery-styczne dla niego cechy. Dopiero w wyniku uzupełnienia przedmiotowego i podmiotowego bezpieczeństwo staje się pojęciem. Natomiast po zdefiniowaniu jest terminem, czyli wyrazem o precyzyjnie ustalonym znaczeniu16. Wielość definicji wiąże się z faktem, że przedstawicie-le poszczególnych dziedzin nauki postrzegają i opisują bezpieczeństwo w świetprzedstawicie-le wiedzy i ter-minologii z zakresu swojej dyscypliny17. Mimo to większość badaczy jest zgodna, że bezpie-czeństwo stanowi kategorię antropocentryczną18. Może dotyczyć zjawisk fizycznych czy przyrodniczych, ale zawsze jest postrzegane w perspektywie człowieka (jako istoty społecz-nej). Dlatego jest to kategoria wszechstronna. Część naukowców uważa, że bezpieczeństwo przenika wszystko, co wykracza poza potrzeby egzystencjalne19. Ekspansywność tego pojęcia może jednak stanowić pewnego rodzaju zagrożenie, ponieważ w tym rozumieniu praktycznie każdy aspekt życia ludzkiego mógłby być rozpatrywany jako aspekt bezpieczeństwa20.
Choć obecnie termin „bezpieczeństwo” bywa rozmaicie rozumiany, to zawsze jest umiesz-czany na czołowym miejscu listy wartości pożądanych i chronionych tak przez jednostki, jak i podmioty zbiorowe. Niejednokrotnie bezpieczeństwo, w najogólniejszym sensie, jest zalicza-ne do grupy potrzeb podmiotowych. Niezależnie od rozbieżności interpretacji tak istotzalicza-nego dla ludzi (społeczeństwa) pojęcia kwestia uzyskania i utrzymania optymalnego w danych warun-kach stanu bezpieczeństwa stanowi jeden z zasadniczych celów ludzkiego działania21. Podstawą do wyjaśnienia, czym jest bezpieczeństwo, może być klasyczne pojmowanie tego pojęcia, opar-cie się na rozumieniu leksykalnym i etymologicznym. Wcześniej jednak uwaga ogólna. Na każdym poziomie: jednostki, grupy społecznej, państwa czy organizacji międzynarodowych są czynione wysiłki w celu usunięcia zagrożeń, a przynajmniej ich oddalenia. W ten sposób
15 Vide: L.F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie, Warszawa 2012, s. 76.
16 M. Brzeziński, Kategoria bezpieczeństwa, w: Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia, S. Sulowski, M. Brzeziński (red.), Warszawa 2009, s. 30.
17 M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa, Siedlce 2009, s. 9.
18 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, „Sprawy międzynarodowe”
1982, z. 7, s. 29.
19 M. Brzeziński, Kategoria bezpieczeństwa…, op.cit., s. 32.
20 M. Malec, Percepcja bezpieczeństwa: definicje, wymiary, paradygmaty, Warszawa 2006, s. 5.
21 W. Fehler, I.T. Dziubek, Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s. 9.
jest eliminowany własny lęk, obawa, niepokój czy niepewność. Etymologicznie bowiem bez-pieczeństwo określa się jako stan „bezpieczny” (łac. sine cura /securitas/), czyli stan wolny od niepokoju, dający poczucie pewności22. W słownikach definicje bezpieczeństwa z reguły wska-zują na stan spokoju, pewności i niezagrożenia, na ogół warunków chroniących przed czynni-kami groźnymi dla ładu prawnego23. Niekiedy do tych określeń dodaje się, że bezpieczeństwo jest pewną sekwencją stanów, które składają się na określony proces społeczny24.
Istnieją podstawy do stwierdzenia, że bezpieczeństwo w ogólnym znaczeniu należy rozu-mieć jako stan braku zagrożenia (postaw wolności negatywnej), a w bardziej abstrakcyjnym znaczeniu jako przeciwieństwo (alternatywa) chaosu. Niwelowaniem stanu chaosu, czyli w uję-ciu jednostkowym niepokoju egzystencjonalnego, jest praktyka wypracowywania rutynowych działań wspierających zaufanie społeczności. Anthony Giddens posługuje się kategorią bez-pieczeństwa ontologicznego, które oznacza poczucie trwania i porządku zdarzeń, w tym zda-rzeń wykraczających poza obszar bezpośredniego doświadczenia jednostki25. Człowiek ze swo-jego pragmatyzmu ogranicza reakcje czy działania, co w gruncie rzeczy sprowadza się do porządkowania rzeczywistości, w której funkcjonuje. Brak takiej stabilności (spokoju egzysten-cjalnego) może doprowadzić do poczucia lęku.
We współczesnych definicjach słownikowych bezpieczeństwo jest określane jako: stan nie-zagrożenia26; stan, który daje poczucie pewności i gwarancję jego zachowania oraz szansę na doskonalenie27; jedna z podstawowych potrzeb człowieka28; stan, w którym człowiek nie czu-je się zagrożony29; stan pewności państwa lub zbioru państw do przeciwstawienia się sytuacji kryzysowej; stan odzwierciedlający wynik różnicy potencjałów – potencjału samoobronności danego podmiotu i potencjału zagrożeń tego podmiotu w określonej czasoprzestrzeni (aspekt epistemologiczny)30. Ponadto w literaturze nauk społecznych bezpieczeństwo przedstawia się jako zdolność przetrwania, niezależność, tożsamość czy też pewność rozwoju. Bezpieczeństwo, jak wskazują filozofowie, to dobro naturalne człowieka, dobro wspólne skłaniające do starań o nie, do stwarzania i budowania warunków zapewniających trwanie i rozwój życia ludzkiego.
W takim kształcie jest ono kategorią istotną zarówno dla współczesnych tendencji uniwersali-stycznych poszukujących aksjologicznych uzasadnień globalizującego się świata, jak i dla sys-temów preferujących idee różnorodności, pluralizmu, decentracji w celu osiągnięcia w pełni podmiotowości indywidualnej każdego człowieka31. Wspólną cechą większości definicji bez-pieczeństwa jest określanie go mianem procesu, czyli nie tylko określonym stanem rzeczy, lecz
22 R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, Toruń 2005, s. 33.
23 Vide: Wielka encyklopedia PWN, t. 3, Warszawa 2001, s. 511.
24 W. Zubrzycki, Antyterrorystyczne formacje Policji…, op.cit., s. 9.
25 R. Rosicki, O pojęciu i istocie bezpieczeństwa, wersja html pliku, wnpid.amu.edu.pl/images/stories/pp/pp-3-2010/023-032.pdf, s. 23 [dostęp: 12.09.2015].
26 Bezpieczeństwo, hasło w: http://sjp.pwn.pl/.
27 A. Szymonik, Organizacja i funkcjonowanie systemów bezpieczeństwa, Warszawa 2012, s. 15.
28 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2002, s. 13.
29 M. Seidl, L. Slimak, Z. Zamiar, Aktualne problemy zarządzania kryzysowego, Wrocław 2009, s.19; R. Zięba, Wprowadzenie.
Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego, w: Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, R. Zięba (red.), Warszawa 2008, s. 16.
30 J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Kraków 2014, s. 21.
31 J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Prolegomena do zagadnień ogólnych, Warszawa–Pruszków 1997, s. 56.
Problemy nauk...
także zjawiskiem społecznym, w ramach którego podmioty starają się doskonalić mechanizmy zapewniające im poczucie bezpieczeństwa.
Potrzeba bezpieczeństwa wynika z naturalnej skłonności człowieka do życia we wspólnocie.
Ta pierwotna, egzystencjalna i naczelna wartość oraz potrzeba każdego człowieka warunkuje przeżycie i rozwój jednostki oraz grup społecznych. Bezpieczeństwo jest rozumiane więc jako subiektywnie odczuwany stan niedoboru, niezbędny do funkcjonowania podmiotu32.