W piśmiennictwie wojskowym popularna jest koncepcja działań asymetrycznych. Ta forma działań militarnych genezą sięga czasów starożytnych. Pewnych jej elementów, ale nie dopre-cyzowanej teorii, można dopatrywać się nawet u największego teoretyka tego okresu Sun Tzu12. Z pewnością tego rodzaju działania pojawiły się w XIX wieku wraz z teorią wojny partyzanc-kiej i jej urzeczywistnieniem w praktyce. Po raz pierwszy terminu tego użyto w ostatniej deka-dzie XX wieku w Stanach Zjednoczonych jako zobrazowania sytuacji, w której jedną stroną konfliktu jest państwo wykorzystujące siły zbrojne w sposób niemieszczący się w
konwencjo-10 T.X. Hammes, Insurgency: Modern Warfare Evolves into a Fourth Generation, „National Defense University, Institute for National Strategic Studies” 2005.
11 A.J. Echevarria II, Fourth Generation War and other Myths, Carlisle 2005, s. 16.
12 Szerzej: P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, Warszawa 2003.
Wizje wojen...
nalnych zasadach prowadzenia wojny. Teorię tę po raz pierwszy ogłoszono w 1995 roku w ame-rykańskiej doktrynie wojennej Joint Warfare of the Armed Forces of the United States – Joint Publication, chociaż formy walki stosowane w niej znane były od starożytności. Do obiegu pu-blicznego weszła w 1997 roku po opublikowaniu jej w dokumencie Quadrennial Defense Review Report, ale dopiero atak terrorystyczny na Stany Zjednoczone w 2001 roku spowodował, że zy-skała rozgłos światowy.
Tę formę wojny definiowano jako starcie różnych rodzajów sił zbrojnych, na przykład sił po-wietrznych z wojskami lądowymi czy też marynarką wojenną13. Propagatorem tej teorii na grun-cie amerykańskim jest głównie Dawid Kilcullen14. Dowodzi on, że tego typu konflikty zbrojne pojawiły się dopiero w końcu XX wieku. Taką opinię wyrażają również teoretycy polscy, wśród nich Piotr Gawliczek, Jacek Pawłowski, a w szczególności Marek Madej15.
Na ogół mało eksponowany jest fakt, że koncepcja działań asymetrycznych pojawiła się już w latach sześćdziesiątych XX wieku w teorii „miatieżewojny” czy „wojny buntowniczej” gło-szonej przez emigracyjnego rosyjskiego teoretyka Jewgienija Edwardowicza Messnera, a także w rozważaniach teoretyków Federacji Rosyjskiej poświęconych działaniom asymetrycznym16.
Niezbyt często wspomina się również o tym, że wojny, podczas których podejmowano działa-nia asymetryczne, były wnikliwie analizowane przez nazistowskiego teoretyka okresu między-wojennego, współtwórcę faszystowskiej teorii wojny, prof. Carla Schmitta. W 1974 roku w pra-cy Teorie des Partisanen Zwischenbemerkung sum Begrift des Politistischen przedstawił on koncepcję legitymizacji tego rodzaju działań w sferze prawa międzynarodowego.
Jak widać, działania asymetryczne znane są teoretykom wojskowym od dawna, tyle że w obec-nym wieku nadano im status samodzielnej teorii.
Marek Madej za charakterystyczne cechy działań asymetrycznych uznał:
– stosowanie metod i środków niekonwencjonalnych, niestandardowych z punktu widzenia państwa zagrożonego (w tym takich nieakceptowanych metod walki jak terroryzm);
– atakowanie przeciwnika ukierunkowane na oddziaływanie na jego słabe punkty;
– utrudnianie lub uniemożliwianie przeciwnikowi efektywnego wykorzystania jego potencja-łu obronnego;
– powodowanie nieproporcjonalnie wysokich kosztów przeciwdziałania stosowanym meto-dom walki;
– uzyskiwanie znacznie większych rezultatów walki niż przy stosowaniu metod konwencjo-nalnych17.
Marek Madej zagrożenia asymetryczne odnosi już do groźby użycia przez stronę słabszą nie-typowych metod, środków i technik walki, czyli niestosowanych w konwencjonalnych wojnach.
Zdaniem Piotra Gawliczka i Jacka Pawłowskiego, asymetria w sensie militarnym to umiejęt-ność wykorzystania wszelkiego rodzaju różnic w szeroko rozumianych potencjałach stron – od
13 Joint Warfare of the Forces of the United States – Joint Publication 1995,Washington 1995.
14 D. Kilcullen, The accidental guerilla; Fighting Small Wars in the Midst of a Big One, Oxford 2009.
15 M. Madej, Zagrożenie asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007.
16 K. Kraj, Wojna asymetryczna czy miatieżwojna Jewgenija Messnera zagrożeniem dla bezpieczeństwa w XXI wieku,
„Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka” 2012 nr 3.
17 M. Madej, Globalizacja zagrożeń asymetrycznych, w: Globalizacja a stosunki międzynarodowe, E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides (red.), Bydgoszcz–Warszawa 2004, s. 222.
materialnej po psychologiczną – zarówno przed, jak i w toku prowadzenia działań, w celu osią-gnięcia przewagi nad przeciwnikiem18. Mowa o sytuacji, w której przeciwnikiem są siły zbroj-ne o standardach zdecydowanie odbiegających od powszechnie uznawanych. Asymetrią nazy-wano też zderzenie dwóch zasadniczo odmiennych strategii wojennych i politycznych.
Sformułowanie to znalazło zastosowanie w strategiach politycznych i wojskowych oraz w wy-pracowywanych na ich podstawie doktrynach wojennych. Przeciwnik uznawany za nieobliczal-nego i odmiennieobliczal-nego w stosowaniu sztuki wojennej miał to wykorzystywać w celu zyskania prze-wagi nad konkurentem. Pewnym podsumowaniem polskiego dorobku teoretycznego w tej dziedzinie są materiały pokonferencyjne wydane w 2009 roku, zwłaszcza zaś rozważania Artura Wejksznera19.
Wielu zwolenników tego typu wojen można spotkać wśród przedstawicieli niemieckiej my-śli teoretycznej. O dokonaniach profesorów Schmitta i Münklera już pisałem. Charakterystyczne dla niemieckich teoretyków było to, że do 11 września 2001 roku zagrożenia asymetryczne uzna-wali za dość abstrakcyjną teorię20. Tego typu wojny traktowali jako „małe” wojny. Po ataku ter-rorystycznym na World Trade Center terminem „wojna asymetryczna” jest określana „mała”
wojna lub wojna o obniżonej intensywności, w której występują nietypowe zagrożenia w posta-ci grup terrorystycznych, uczestników walk o wolność, a także hakerów komputerowych, w su-mie – jedna ze stron używa niekonwencjonalnych środków walki21. Teoretycy niemieccy sku-piają uwagę przede wszystkim na takim scenariuszu opisywanych wojen, w którym strona silniejsza jest narażona na ataki przeciwnika słabszego militarnie, ale wojna ma charakter dzia-łań nieograniczonych. Ich zdaniem, największe zagrożenie w niesymetryczności dziadzia-łań pole-ga na atakowaniu przez przeciwnika najbardziej newralgicznego punktu systemu obronnego, czyli ludności cywilnej22. Twierdzą, że zjawisko wojny coraz bardziej wymyka się z racjonalnej działalności politycznej. Co więcej, wojny asymetryczne […] zastąpią w spektrum konfliktów XXI wieku klasyczne duże wojny23.
Czy zjawisko asymetrii w wojnach i konfliktach zbrojnych jest typowe dla analizowanych lat, czy też było już rozpatrywane zdecydowanie wcześniej? Z pewnością istniało w odległej przeszłości, ale charakterystyczne stało się dla konfliktów militarnych XIX wieku, w których jedną ze stron były formacje nieregularne lub oddziały powstańcze, także dla wielu wojen państw kolonialnych z narodami i państwami wcześniej im podporządkowanymi. Szczególnie wskazać można na działania hiszpańskich partyzantów z początku XIX wieku i ich walkę z wojskami napoleońskimi, ale działania te miano teorii zyskały dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku.
W analizowanym okresie wojen asymetrycznych można jednak dostrzec różnice w skali tej asymetrii, dotyczące sfery technologicznej, siły politycznej, militarnej i ekonomicznej
wojują-18 P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, op.cit., s. 18.
19 A. Wejkszner, Wojny XXI wieku. Istota współczesnych konfliktów asymetrycznych, w: Zagrożenia asymetryczne współczesnego świata, S. Wojciechowski, R. Fiedler (red.), Poznań 2009.
20 M. Wiatr, Zagrożenia i wojny asymetryczne – podejście niemieckie, „Zeszyty Naukowe AON” 2003 nr 1, s. 142.
21 H.F. Saller, Konflikt konstellationem im internationalen System, „Österreichische Militärische Zeitschrift” 1999 nr 6, s. 548.
22 M. Wiatr, Zagrożenia i wojny…, op.cit., s. 147.
23 Ibidem, s. 148.
Wizje wojen...
cych stron. Nie są to jednak różnice w takiej mierze znaczące, by uważać je za odkrywcze.
Najwyżej można uznać je za adaptację wcześniejszych teorii do nowych uwarunkowań.
Ponadto te wcześniejsze nie miały charakteru dopracowanych teorii wojennych. W 2005 roku J. Arreguin-Toft opublikował brytyjską wizję tej wojny w książce How the Weak Win Wars.
A Theory of Asymmetric Conflict.
W teorii wojen asymetrycznych działania prowadzone przez podmioty mogą być rozumiane:
– sensu largo – walkę prowadzą podmioty zarówno państwowe, jak i pozapaństwowe;
– sensu stricto – działania prowadzą wyłącznie podmioty pozapaństwowe.
Jakie są założenia teorii wojen asymetrycznych? Jej twórcy – Lawrence Friedman i Anthony Cordesman – to wybitni analitycy strategiczni Stanów Zjednoczonych. Zagadnieniem wojen asymetrycznych zajmowały się także rozbudowane komórki specjalistyczne, takie jak Center for Asymmetric Warfare oraz Asymmetric Warfare Group. Teorii tej nie można jednak przypisy-wać jedynie Amerykanom. Była ona bowiem propagowana również przez niemieckiego teore-tyka Herfrieda Münklera, który poświęcił jej jeden z podrozdziałów omawianej już książki Die neuen Kriege24 zatytułowany Asymetrie światowej polityki a strategie asymetryzacji. Starał się wykazać, że o ile takie supermocarstwo jak Stany Zjednoczone jest nie do pokonania w wojnie symetrycznej, to w asymetrycznej bywa bezradne. Napisał: Czym dla żołnierzy są czołgi i broń szybkostrzelna, tym są dla młodych napastników ekipy telewizyjne, a kamienie służą co najwy-żej jako środek, aby przyciągnąć ich uwagę25.
Münkler twierdzi, że rosnące asymetrie można uznać za jedne z najważniejszych cech współ-czesnych wojen. Do takiego wniosku doszedł po analizie wojny w Zatoce Perskiej. Pokazuje ona również – pisze – że różne typy asymetrii nie równoważą się i nie prowadzą do nowej sy-metrii.[...] Konstelacje asymetryczne prowadzą natomiast do nierówności w zdolnościach ucze-nia się i jego blokadach. Dlatego też można oczekiwać, że wkraczamy w wyjątkowo niespokoj-ne i burzliwe czasy26.
Podstawowym założeniem twórców teorii było znalezienie nowych rozwiązań teoretycznych w obszarze strategii, sztuki operacyjnej i taktyki w celu dostosowania planów działania tworzo-nych na potrzeby sytuacji wojennej do istniejących wyzwań i niekonwencjonaltworzo-nych zachowań.
Wydaje się, że teoretycy amerykańscy słabo znają historię wojen i historię myśli wojskowej, po-nieważ jako odkrywcze proponują rzeczy znane już wcześniej. Działania asymetryczne nie są kojarzone wyłącznie ze sferą militarną. Mogą dotyczyć wielu obszarów życia politycznego, spo-łecznego, gospodarczego i innych.
W teorii wojen ta forma działań najczęściej obejmuje:
– walkę informacyjną;
– stosowanie w nowy sposób znanych wcześniej środków walki;
– wykorzystywanie nowoczesnej techniki wojennej (głównie broni antysatelitarnej, broni obez-władniającej, środków antymateriałowych, broni etnicznej, broni psychotronicznej czy geofi-zycznej, a także walki w cyberprzestrzeni).
24 Vide: L. Wyszczelski, Wizje wojen po rozpadzie dwubiegunowego systemu polityczno-militarnego świata. Cz. I, „Kwartalnik Bellona” 2015 nr 3, s. 108.
25 H. Münkler, Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s. 40.
26 Ibidem, s. 180.
Wojna asymetryczna jest różnie rozpatrywana przez teoretyków, zależnie od ich narodowo-ści. Amerykanie najsilniej akcentują w niej działania psychologiczne i walkę informacyjną, Brytyjczycy zwracają uwagę na użycie nietypowych metod walki, Francuzi kładą nacisk na ter-roryzm, Rosjanie za asymetrię uznają niepaństwowego przeciwnika, terroryzm i cyberterroryzm oraz rozprzestrzenianie się broni masowego rażenia, Chińczycy zaś postrzegają działania asy-metryczne jako szeroko rozumianą różnorodność przyczyniającą się do odmiennego odbioru intencji i zachowań27. Ponadto w wojnie nieograniczonej nie stosującej żadnych zasad i praw upatrują szansy na zniwelowanie przewagi militarnej Stanów Zjednoczonych.