Początki uczelni Marynarki Wojennej (OSMW i SPMW) w Toruniu należy wiązać z uru-chomieniem w 1921 roku tymczasowych kursów instruktorskich dla oficerów Marynarki Wojennej. W rozkazie szefa Departamentu dla Spraw Morskich (DSM) z 20 marca 1921 ro-ku zapisano, że zostają otwarte tymczasowe Kursy Instruktorskie dla Oficerów Marynarki Wojennej6.
Jan Świętosław Bartlewicz wspomina: Kurs ten miał do spełnienia trzy zadania: przeszko-lenie najmłodszych oficerów marynarki, Polaków służących dawniej we flotach państw za-borczych, doszkolenie tych oficerów, którzy nie ukończyli pełnego kursu nauk w szkołach morskich byłych państw zaborczych, a stopień oficerski uzyskali w czasie wojny (często w od-działach lądowych) oraz ujednolicenie wyszkolenia według opracowanych polskich regula-minów oficerów pochodzących z powyższych środowisk7.
Zajęcia kursowe odbywały się w budynku przy ulicy Fredry 12, który Marynarce Wojennej przekazały władze miejskie Torunia. Willa miała niewielką kubaturę, warunki nauki były więc dość trudne. W budynku oprócz pomieszczeń dydaktycznych udało się wydzielić po-mieszczenie administracyjne i stołówkę (po posiłkach wykorzystywano ją jako salę wykła-dową). Kursanci oficerowie mieszkali na kwaterach prywatnych, natomiast podchorążowie w pobliskich koszarach Marynarki Wojennej, ponieważ brakowało internatu. Zajęcia prak-tyczne odbywały się na statku szkolnym „Lwów”.
Dokumentem normalizującym działalność szkoleniową kursów był Statut tymczasowych kursów instruktorskich dla oficerów Marynarki Wojennej. Określono w nim czas szkolenia na osiemnaście miesięcy, z podziałem na dziewięciomiesięczne szkolenie teoretyczne w ko-szarach i ośmiomiesięczne szkolenie praktyczne na okrętach8.
Łącznie przeprowadzono trzy kursy: pierwszy – od 18 marca 1921 roku do 1 październi-ka 1922 roku – ukończyło 18 oficerów, drugi – od 1 września 1921 roku do 1 październipaździerni-ka 1923 roku – odbyło 9 oficerów, a w trzecim – od 1 października 1922 do 15 grudnia 1925 ro-ku – uczestniczyło 10 oficerów9.
Udoskonalanie działalności Marynarki Wojennej, rozwój floty wojennej i oddzielenie spraw marynarki handlowej od wojennej wymagało systematycznego dopływu dobrze
wykształ-5 M. Kopczewski, E. Czerwińska, R. Kościelniak, Kierowanie a wychowanie w wojsku…, op.cit.
6 A. F. Komorowski, D. Nawrot, B. Zalewski, Księga absolwentów uczelni polskiej marynarki wojennej 1922–2007, Toruń 2007, s. 56.
7 Archiwum Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni (dalej: Arch. MMW), Wspomnienia ze służby w Polskiej Marynarce Wojennej w latach 1918–1939, sygn. 11 R, Jan Świętosław Bartlewicz, s. 72–73.
8 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (dalej: CAW), Materiały archiwalne z lat 1908–1939. Szkoła Podchorążych Marynarki Wojennej, sygn. I.340.74.1, Rozkaz nr 3 dowódcy TKI z 22 marca 1021 r.
9 A.F. Komorowski, D. Nawrot, B. Zalewski, Księga absolwentów…, op. cit., s. 57.
conej młodej kadry oficerskiej. Podjęto więc decyzję o przekształceniu tymczasowych kur-sów instruktorskich dla oficerów Marynarki Wojennej w uczelnię mającą kształcić kadry na potrzeby sił morskich.
1 października 1922 roku na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych przystąpiono do organizowania dwuletniej Oficerskiej Szkoły Marynarki Wojennej w Toruniu. Jej komen-dantem został dotychczasowy komendant tymczasowych kursów instruktorskich kmdr ppor. Adam Mohuczy, a jego pomocnikiem do spraw wyszkolenia – kmdr ppor. Witold Zajączkowski jako dyrektor nauk. Dyrektorowi nauk podlegali wszyscy nauczyciele: wykła-dowcy, asystenci i instruktorzy, w czasie praktyk obejmował on dowództwo okrętu szkolne-go. Nowo utworzona uczelnia, podobnie jak kursy instruktorów, borykała się z problemem braku kadry etatowej. Zatrudniała nieetatowych wykładowców wojskowych oraz cywilnych nauczycieli kontraktowych, a od 1925 roku stopniowo była wzmacniana polskimi absolwen-tami renomowanych francuskich uczelni wojskowych.
Uczelnię ulokowano w koszarach przejętych po kursach. Pierwszy nabór kandydatów na aspirantów marynarki – tak nazywano słuchaczy OSMW do 1925 roku, potem uży-wano tytułu podchorąży – przeprowadzono latem 1923 roku po zakończeniu spraw orga-nizacyjnych. Kryteria przyjęcia do szkoły w okresie, który analizujemy, praktycznie się nie zmieniały – były określone w dokumencie Warunki ubiegania się o przyjęcie i tok przyjęć do Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej. Egzaminy odbywały się między 15 czerwca a 10 lipca. W 1934 roku o przyjęcie do szkoły mogli ubiegać się kandydaci, którzy :
a) mieli obywatelstwo polskie;
b) byli stanu wolnego;
c) ukończyli 17 lat i nie przekroczyli wieku 19 lat i 6 miesięcy;
d) mieli warunki fizyczne i psychiczne wymagane do służby w Marynarce Wojennej, po-twierdzone orzeczeniem komisji lekarskiej Wojskowego Szpitala Okręgowego, Obozu Warownego Wilno lub szkolnego,
e) mieli świadectwa państwowej odznaki sportowej,
f) pomyślnie ukończyli (łącznie z egzaminem dojrzałości) państwową (korpus kadetów) lub prywatną średnią szkołę ogólnokształcącą o uprawnieniach szkół państwowych (publicz-nych), której ukończenie uprawniało do studiów na politechnice lub uniwersytecie, lub zło-żyli egzamin dojrzałości przed państwową komisją egzaminacyjną ustanowioną dla ekster-nów lub uczniów prywatnych szkół średnich niemających uprawnień szkół państwowych (publicznych);
g) nie byli karani za zbrodnie stanu, szpiegostwo, przestępstwa przeciw interesom ze-wnętrznym państwa i stosunkom międzynarodowym;
h) nie budzili żadnych wątpliwości co do lojalności w stosunku do państwa i patriotyzmu polskiego, nie ulegali nałogom alkoholizmu, narkotyzmu lub zboczeniom płciowym;
i) zobowiązali się pisemnie, za zgodą ojca lub prawnego zastępcy, do służby wojskowej w charakterze podchorążych;
j) zobowiązali się wspólnie z rodzicami, prawnym zastępcą lub osobą trzecią do ponosze-nia solidarnej odpowiedzialności za wszelkie związane ze służbą podchorążych zobowiąza-nia majątkowe, które obejmowały:
Szkolnictwo i uczelnie...
– obowiązek uiszczenia łącznej opłaty w wysokości 100 zł przy przyjęciu do Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej, 330 zł przy przejściu nad drugi rok studiów oraz 280 zł przy przejściu na trzeci,
– obowiązek zwrotu kosztów nauki i utrzymania poniesionych przez skarb państwa na wyszkolenie podchorążego w razie zwolnienia go ze szkoły na nieuzasadnioną własną prośbę,
– obowiązek zwrotu kosztów nauki i utrzymania poniesionych przez skarb państwa, jeśli podchorąży nie odsłużył z własnej winy jako oficer zawodowy trzykrotnego czasu pobytu w Szkole Podchorążych Marynarki Wojennej i innych szkołach wojskowo-mor-skich,
– obowiązek powetowania strat i szkód spowodowanych przez podchorążego w majątku państwowym10.
Podanie o przyjęcie rozpatrywała specjalna komisja wyznaczona przez komendanta szkoły. W pierwszej kolejności odrzucała ona podania kandydatów, którzy nie spełniali warunków ubiegania się o przyjęcie lub których podania nie były kompletne11. Jak wspo-mina Mieczysław Iwański, kandydatów poddawano również badaniom psychotechnicz-nym, które przeprowadzał specjalnie przybyły z Warszawy w tym celu, pułkownik Korniłowicz. […] Badania te były bardzo szczegółowe, oparte na doświadczeniach za granicą; miały one wykazywać u kandydatów bystrość umysłu, szybkość orientacji, spo-strzegawczość itd. Wszystkie te cechy, które powinien posiadać oficer Marynarki Wojennej12.
Natomiast kmdr Ludwik Zaborski egzaminy do szkoły wspomina następująco: Oprócz takich dokumentów jak: podanie o przyjęcie do szkoły, świadectwo obywatelstwa, świa-dectwo dojrzałości, życiorys i innych drobnych dokumentów, każdy ze starających się mu-siał dołączyć świadectwo zdrowia. Uzyskiwało się je na podstawie rzeczywiście szczegó-łowych i wszechstronnych badań lekarskich. Zakwalifikowani kandydaci stawiali się na egzaminie konkursowym do Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej w Toruniu (od 1938 roku w Bydgoszczy) na dzień 1 lipca każdego roku. Egzaminy trwały trzy tygodnie.
[...] Egzaminowano w zasadzie ze wszystkich przedmiotów nauczanych w szkołach śred-nich o profilu matematyczno-przyrodniczym: matematyka, fizyka, chemia, trygonometria, język polski, badania psychotechniczne, sprawność fizyczna oraz stan zdrowia. […] naj-trudniejszy był jednak ostatni etap przyjęcia do szkoły, a mianowicie indywidualne roz-mowy każdego kandydata z komendantem szkoły oraz dyrektorem nauk. Na tym ostatnim etapie zwracano uwagę na: wygląd zewnętrzny, pochodzenie społeczne, umiejętność za-chowania się itd. Po trzech tygodniach intensywnych teoretycznych sprawdzianów i wery-fikacji każdego z kandydatów przystępowano do 6-tygodniowego kursu rekruckiego.
10 Arch. MMW, Warunki ubiegania się o przyjęcie i tok przyjęć do Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej w roku 1934, sygn. 877A, s. 2–3.
11 I. Pietkiewicz, T. Neubauer, Kształcenie oficerów Marynarki Wojennej w szkole Podchorążych Marynarki Wojennej w Toruniu (na podstawie wspomnień),w: Wokół spraw morskich Polski i jej sąsiadów, G. Ciechanowski, H. Walczak, A. Wojtaszak (red.), Szczecin 2013, s. 42–45.
12 Arch. MMW, Początki szkolnictwa zawodowego Marynarki Wojennej od 1920 do 1946, sygn. 53 R, Relacja Mieczysława Iwańskiego, s. 26.
Podczas tych kilku tygodni przeprowadzano kolejne egzaminy, tym razem z musztry, regu-laminów, szkolenia strzeleckiego, taktyki ogólnowojskowej, dyscypliny13.
Ostatnim elementem przyjęcia kandydata do Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej była praktyka okrętowa zwana pływaniem kandydackim. Początkowo odbywała się na ka-nonierkach, a później na ORP „Wilia” i ORP „Iskra”. W jej trakcie oprócz wacht w kotłow-ni, maszynowkotłow-ni, przy sterze i na pokładzie prowadzono zajęcia teoretyczne i praktyczne z wiedzy okrętowej. Po tak wyczerpującym okresie rekrutacji, osoby które przeszły pomyśl-nie wszystkie egzaminy i sprawdziany, podczas przysięgi wojskowej były awansowane do stopnia starszego marynarza podchorążego.
Po złożeniu przysięgi rozpoczynała się nauka. W początkowym okresie funkcjonowania szkoły trwała dwa lata (nadal przyjmowano tylko wojskowych), a od 1924 roku okres ten zo-stał wydłużony do trzech lat, co dało możliwość przyjmowania do szkoły kandydatów bez-pośrednio z cywila. Zgodnie z obowiązującym statutem dwuletni program szkolenia reali-zowano z podziałem na dwa roczniki. Każdy rocznik dzielono na dwa okresy: teoretyczny – ośmiomiesięczny na pierwszym i siedmiomiesięczny na drugim roczniku, oraz praktycz-ny – tzw. praktyka morska, pięciomiesięczna na pierwszym i czteromiesięczna na drugim roku14. W zapiskach kmdr. Sławomira Stefańskiego czytamy: Stosunki i warunki życia i na-uki w przedwojennych szkołach podchorążych są chyba znane. Może u nas było trochę bar-dziej elegancko (na modę angielską przebieraliśmy się do obiadu), może było trochę lepsze wyżywienie niż gdzie indziej, ale też i nauki było moc. Nauki teoretyczne, a więc matematy-ka, fizymatematy-ka, nawigacja, astronomia, locja, oceanografia, wiedza okrętowa, języki obce, gim-nastyka, nauka boksu, i szermierki, sygnalizacja, musztra i strzelania – to wszystko zajmo-wało czas od rana do wieczora15.
Rozwój szkoły, tym samym pogłębiające się jej złe warunki lokalowe, sprowokował dys-kusje na temat przeniesienia uczelni do Warszawy lub Bydgoszczy. Z planów tych zrezy-gnowano, gdy Dowództwo Okręgu Korpusu w Toruniu zaproponowało przeniesienie szko-ły do koszar po zlikwidowanej Flotylli Wiślanej – tak zwanych Koszar Racławickich. Na nowe miejsce szkołę przeniesiono wiosną 1925 roku16.
Do 1931 roku nauka w szkole odbywała się na jednym wydziale – morskim (nawigacyj-nym). Później zorganizowano wydział techniczny (mechaniczny), a od 1935 roku również wydział administracyjny. Wydziały różniły się zasadniczo, dlatego od podchorążych studiu-jących na poszczególnych wydziałach wymagano odpowiednich cech charakterów. Ostatnią przed wybuchem II wojny światowej zmianą związaną ze Szkołą Podchorążych Marynarki Wojennej było przeniesienie uczelni z Torunia do Bydgoszczy we wrześniu 1938 roku.
Po wybuchu wojny SPMW nie zaprzestała działalności, lecz w pewnej części prze-niosła ją do Wielkiej Brytanii i na pokłady polskich okrętów walczących na morzach
13 Arch. MMW, System szkolenia i organizacji Marynarki Wojennej w latach 1936-1939, sygn. 30 R, Relacja Ludwika Zaborskiego, s. 2.
14 I. Pietkiewicz, T. Neubauer, Kształcenie oficerów…, op. cit., s. 48.
15 Arch. MMW, Wspomnienia ze Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej 1934–1935, sygn. 219 R, Sławomir Stefański, s. 3.
16 A.F. Komorowski, D. Nawrot, B. Zalewski, Księga absolwentów…, op. cit., s. 64.
Szkolnictwo i uczelnie...
Rys. Schemat organizacji Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej w Toruniu w 1936 roku (zarys ogólny) Źródło: Opracowano na podstawie Arch. MMW, System szkolenia i organizacji Marynarki Wojennej w latach 1936–1939, sygn. 30 R, Relacja Ludwika Zaborskiego, s. 8.
Lekarz
i oceanach. Pierwsza w dziejach Polski szkoła Marynarki Wojennej na obczyźnie została zorganizowana w brytyjskiej bazie morskiej Devonport na pokładzie ORP „Gdynia” (daw-ny s/s „Kościuszko”). Za uruchomienie procesu dydaktycznego odpowiadał dowódca ORP „Gdynia” kmdr por. Włodzimierz Kodrębski. W grudniu 1939 roku zastąpił go na stanowisku komendanta SPMW kmdr ppor. Ludwik Ziembicki. Obowiązki zastępcy i dy-rektora nauk SPMW wypełniał wówczas kmdr ppor. Mirosław Kownacki. Na pokładzie okrętu szkoliło się 58 podchorążych na trzech wydziałach: morskim, technicznym i admi-nistracyjnym. Pierwsza wojenna promocja 42 absolwentów SPMW odbyła się 1 września 1942 roku17.
W lipcu 1941 roku Szkoła Podchorążych Marynarki Wojennej została przeniesiona z ORP „Gdynia” do Polish Naval Barracks w Devonport niedaleko Plymouth. W 1943 ro-ku na jej bazie powstała Szkoła Podchorążych Rezerwy Marynarki Wojennej (SPRMW), która funkcjonowała równolegle ze Szkołą Podchorążych Marynarki Wojennej. Nauka teo-retyczna i praktyczna na okrętach trwała w SPRMW na wydziale morskim i komisarzy 14,5 miesiąca, a na wydziale technicznym – 19,5 miesiąca. W grudniu 1944 roku SPRMW
17 A.F. Komorowski, D. Nawrot, B. Zalewski, Księga absolwentów…, op.cit., s. 96.
przejęła wszystkie zadania SPMW i była jedyną uczelnią, która kształciła specjalistów morskich na potrzeby Polskiej Marynarki Wojennej. Zakończyła działalność 1 grudnia 1946 roku z powodu rozwiązania Polskiej Marynarki Wojennej na obczyźnie. Działalność dydaktyczna Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej i Szkoły Podchorążych Rezerwy Marynarki Wojennej w latach 1939–1946 pozwoliła na wypromowanie na pierwszy sto-pień oficera morskiego (podporucznika marynarki) 132 podchorążych18.
18 A. Komorowski, J. Będźmirowski, Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte, Gdynia 2002, s. 24–27.
kadm. w st. spocz. prof. dr hab. Antoni F. Komorowski
Były komendant-rektor Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni.
kmdr ppor. dr Krzysztof Nowakowski
Adiunkt Wydziału Dowodzenia i Operacji Morskich Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni.
dr Iwona Pietkiewicz
Pracownik naukowo-dydaktyczny Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni.
n Szkolnictwo i uczelnie...