Zanim wskażę determinanty kształtowania się kultury polityczno2 --strategicznej, zdefiniuję samo pojęcie owej kultury. Zasadniczo
ro-1 Artykuł opracowano na podstawie: A. Antczak: Projektowanie strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej, Józefów 2010, s. 111–114; eadem: Role międzynarodowe Unii Europejskiej. Aspekty teoretyczne. Wydawnictwo Vizja Press, Warszawa 2012, s. 201–224.
2 Rozumiana jako sposób prowadzenia polityki międzynarodowej przez określone państwa (gru-py państw), nie zaś jako zbiór indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników da-nego systemu polityczda-nego (działalność polityków i reakcji obywateli w zetknięciu z instytucja-mi politycznyinstytucja-mi).
lę kultury w sferze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa ujmuje się w trojaki sposób:
a) kultura jest drugorzędnym czynnikiem kształtowania zachowań politycznych państw, ponieważ główny wyznacznik stanowi struktura systemu międzynarodowego, b) kultura jest punktem wyjścia do analizy postępowań strategicznych, c) kultura stanowi niewymier-ny czynnik kształtujący politykę, zrozumiały tylko dla tych, którzy należą do danego sys-temu kulturowego3.
Kultura polityczna i strategiczna kształtuje się i ewoluuje wraz ze zmianami w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa, punktem wyjścia dla niej są zaś: historia, wyznawane war-tości, tradycje, doświadczenia i pamięć narodowa. Kształt kultury zależy od wielu czyn-ników, między innymi od percepcji zagrożeń oraz metod przeciwdziałania im i zwalcza-nia ich4, co bezpośrednio się wiąże ze zmianami w środowisku bezpieczeństwa międzynarodowego (obecnie jest to głównie kwestia zyskującej na znaczeniu roli aktorów pozapaństwowych, których zachowania często są niekonwencjonalne), a także z zawiera-nymi sojuszami, umowami bilateralzawiera-nymi i multilateralzawiera-nymi oraz przynależnością do okre-ślonych organizacji międzynarodowych. Odnosi się ona także do wartości, stosunku do określonych rodzajów zachowań oraz osiągnięć i sposobów rozwiązywania problemów.
Kultura polityczna i strategiczna znajduje odzwierciedlenie w dokumentach politycznych i strategicznych (rys.).
Tożsamość kulturowa jest widocznym wyrazem politycznie zinstytucjonalizowanych praktyk kulturalnych i wynika w całej swej złożoności z socjologicznego procesu identy-fikacji5. Kulturę polityczną można zdefiniować jako sposób reakcji na różne aspekty zwią-zane z polityką, np. na strategię rządu, polityków, obecny rząd czy instytucje rządowe i wartości demokratyczne. Kulturę polityczną kształtują tzw. powszechne wzory orienta-cji, na które składają się między innymi sposoby odgrywania poszczególnych ról politycz-nych w zależności od pozycji społecznej6. Z tych powodów kultura polityczna modeluje się dwufazowo – w okresach gwałtownych zmian spowodowanych ogólną reformą syste-mową lub pod wpływem istotnego (z punktu widzenia światopoglądu obywateli) wyda-rzenia albo funkcjonuje stabilnie, ewoluując stopniowo w okresach równowagi. Kultura polityczna jest zatem subiektywną podstawą wszelkich działań politycznych i zarazem sta-nowi ich uzasadnienie7.
Wśród badaczy zajmujących się polityką Unii Europejskiej są zwolennicy teorii sformu-łowanej przez Vivien Schmidt, zakładającej, że na poziomie wspólnotowym istnieją stra-tegie8 bez polityki, podczas gdy na poziomie narodowym istnieje polityka bez strategii9.
3 J. Lantis, D. Howlett: Kultura strategiczna. W: J. Baylis, J. Wirtz, C.S. Gray: Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 88–89.
4 W tym kontekście istotną rolę odgrywa podejście do użycia siły oraz pozycja sił zbrojnych.
5 P.A. Kraus: A Union of Diversity: Language, Identity and Policy-Building in Europe. Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 38.
6 S. Czarnowski: Kultura. W: Dzieła. T. 1. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1956, s. 23.
7 Vide: G.A. Almond: Comparative Political Systems. „The Journal of Politics” 1956 Vol. 18 No. 3, s. 391–409; J. Garlicki:
Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym. Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2004, s. 22.
8 W tym przypadku strategia jest rozumiana jako działanie zmierzające do osiągnięcia określonych celów.
9 At the community level, there are policies without politics, while at the national level, there are politics without policies.
Inni badacze twierdzą, że na poziomie wspólnotowym jednak istnieje polityka, ale funk-cjonuje na odmiennych zasadach niż na poziomie narodowym10. Należy zgodzić się z Peterem A. Krausem, że europejska przestrzeń polityczna nie jest jednolita, a zatem na poziomie unijnym nie istnieje pojęcie opinii publicznej. Niektórzy badacze wyrażają tak-że pogląd, tak-że Unia Europejska nie ma wspólnej kultury politycznej, co istotnie zmniejsza efektywność jej działań. Wysuwają argument, że kultury oraz sposoby działania poszcze-gólnych państw znacznie się różnią, a obywatele odczuwają silniejszy związek z własnym państwem niż z Europą11. Wydaje się, że takie twierdzenia należą już jednak do przeszło-ści. Według jeszcze innych opinii istnieje kultura polityczna Unii, a jej wyrazem jest
pro-V. Schmidt: Democracy in Europe: the EU and National Polities. Oxford University Press, Oxford 2006, rozdz. 1, 4.
10 Vide: P.A. Kraus: A Union of Diversity…, op.cit.
11 Vide: G.A. Almond, S. Verba: The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations. Princeton University Press, Princeton 1963.
Bezpieczeństwo
Metody prowadzenia polityki zagranicznej
Kultura polityczno--strategiczna
Rys. Elementy kształtujące kulturę polityczno-strategiczną Percepcja zagrożeń
oraz metody przeciwdziałania im
i zwalczania ich
Zmiany w środowisku bezpieczeństwa międzynarodowego
Historia, tradycje, doświadczenia, pamięć narodowa,
wartości
Sojusze, umowy międzynarodowe,
przynależność do organizacji międzynarodowych
Strategia polityki zagranicznej
Strategia bezpieczeństwa
KONCEPTUALIZACJA POLITyKI ZAGRANICZNEJ I BEZPIECZEńSTWA
Źródło: Opracowano na podstawie: J. Czaja: Kulturowe czynniki bezpieczeństwa. Krakowska Szkoła Wyższa, Kraków 2008, s. 227; A. Toje: The EU Strategic Culture: a Small State Approach. 46th Annual ISA Convention Honolulu, Hawai, March 2005, s. 1; idem: A Strategic Culture for Europe: EU Security Policy after Iraq. „Oxford Journal on Good Governance” 2005 Vol. 2 No. 1, s. 11
mowanie zasad demokracji i praw człowieka, które są conditiones sine quibus non euro-pejskiej integracji (członkostwa w Unii Euroeuro-pejskiej – kryteria kopenhaskie). Wszystkie państwa członkowskie cenią takie wartości, jak pokój, stabilność oraz pogłębianie rozwo-ju ekonomicznego. Wskazuje się, że obywatele Unii oprócz poczucia tożsamości narodo-wych mają poczucie tożsamości paneuropejskiej. Wynika ona z dzielenia podobnych war-tości, potocznie określanych jako europejskie bądź zachodnie, oraz wspólnej historii (wpływy kultur starożytnej Grecji i Rzymu, renesansu, oświecenia, liberalizmu, chrześci-jaństwa oraz sekularyzmu). Unia Europejska została wyposażona w atrybuty państwa: fla-gę, hymn, walutę, święto oraz kieruje się dewizą in varietate concordia (jedność w różno-rodności). Wszystkie te symbole wyrażają poczucie wspólnoty obywateli Unii (jednak oficjalnie uznało je tylko 16 państw członkowskich12).
Uzasadnione jest stwierdzenie, że kultura strategiczna wywodzi się z historii, zależy od po-łożenia geograficznego i kultury politycznej, a także stanowi wypadkową zachowań najbar-dziej wpływowych grup w państwie, którymi mogą być elity polityczne, wojskowe lub opi-nia publiczna. Kultura strategiczna definiuje zestaw wzorców i zachowań dotyczących wojny i pokoju. To pomaga kształtować pewne postawy, ale nie określa, w jaki sposób aktor współ-pracuje z innymi w dziedzinie bezpieczeństwa. Pozostałe czynniki, np. ograniczenia instytu-cjonalne lub zdolności obronne, również odgrywają w określonych okolicznościach istotną rolę. Kultura strategiczna ułatwia kształtowanie zachowań dotyczących użycia siły w polity-ce międzynarodowej, wrażliwości na zagrożenia zewnętrzne, stosunków cywilno-wojskowych oraz doktryny strategicznej.
Podstawę do kształtowania się kultury strategicznej stanowi percepcja zagrożeń bezpieczeń-stwa (bądź nawet szerzej – wyzwań) oraz użycie siły militarnej w razie zaistnienia zagroże-nia13. Nie bez związku pozostaje poczucie odrębnej tożsamości narodowej i kulturowej.
Zarówno kultura strategiczna, jak i polityczna (ta ostatnia w nieco mniejszym stopniu) jest trwała, ale ani jej poszczególne elementy, ani określona kultura jako całość nie są niezmien-ne. Ewoluują one prawie wyłącznie pod wpływem istotnych zmian w technologii wojskowej, zasadach funkcjonowania państwa lub w środowisku międzynarodowym14.
Kultura strategiczna jest dość trwałym czynnikiem kształtowania polityki bezpieczeństwa15, podobnie jak kultura polityczna. Kultura polityczno-strategiczna nie pojawiła się od razu w pełni ukształtowana, ale jest formowana podczas sprawowania przywództwa jako odpo-wiedź na wyzwania związane z bezpieczeństwem zewnętrznym oraz pod wpływem polityki wewnętrznej16. Wybory strategiczne w państwach demokratycznych są silnie związane z ide-ami, normami i przekonaniami dotyczącymi użycia siły do osiągnięcia pewnych celów17. Obserwacja zmian zachodzących w kulturze polityczno-strategicznej jest przydatna
zwłasz-12 Deklaracja nr 52 w sprawie symboli Unii Europejskiej, dołączona do traktatu lizbońskiego.
13 J. Czaja: Kulturowe czynniki…, op.cit., s. 233.
14 K. Booth: Strategic Culture: Validity and Validation. „Oxford Journal on Good Governance” 2005 Vol. 2 No. 1, s. 25.
15 Szerzej: C.S. Gray: National Style in Strategy: The American Example. „International Security” 1981 No. 612; J. Snyder:
The Soviet Strategic Culture: The Implications for Nuclear Options. Rand Corporation, Santa Monica 1977.
16 M. Baun: How Necessary is a Common Strategic Culture? „Oxford Journal on Good Governance” 2005 Vol. 2 No. 1, s. 36.
17 Ch. Meyer: European Defence: Why Institutional Socialisation is Not Enough? „Oxford Journal on Good Governance”
2005 Vol. 2 No. 1, s. 51.
cza do przedstawienia trajektorii prawdopodobieństw, która opiera się między innymi na oce-nie wewnętrznych i zewnętrznych czynników powodujących zmiany ideowe i materialne, a tak-że do badania nieciągłości i wyjaśnienia podstawowych wątpliwości18.