wano przylegające obszary. Granica istniała niezmieniona do XX wieku, mimo że przekształceniu uległa podmiotowość obu sąsiadów. Jest to zatem jeśli nie najstar-sza, to jedna z najstarszych granic na wschodzie Europy. Stanowi także jedyny przy-kład granicy, która w zasadzie nie zmieniła przebiegu, a sukcesor prawny państwa znajdującego się po jednej stronie (Imperium Rosyjskie) znalazł się po drugiej jej stronie (Federacja Rosyjska).
W kolejnych wiekach po traktacie mełneńskim granica ta w istocie stała się grani-cą wewnętrzną w ramach federacji Rzeczypospolitej Obojga Narodów między Wielkim Księstwem Litewskim a lennymi Prusami Książęcymi (chociaż Prusy miały odrębną podmiotowość), a po ich usamodzielnieniu w końcu XVII wieku została w pełni gra-nicą międzypaństwową. Na mapie przedrozbiorowej I Rzeczypospolitej z 1770 roku autorstwa kapitana Korpusu Artylerii Koronnej Bartolomea Folina granica niewąt-pliwie przebiega wzdłuż wschodniego brzegu Jeziora Wisztynieckiego6. Także na późniejszych porozbiorowych mapach niemieckich i rosyjskich został potwierdzony taki jej przebieg. Po rozbiorach powstała nowa granica prusko-rosyjska na środko-wym Niemnie, pozostawiająca całą obecnie polską, litewską i białoruską (miastecz-ko Sopoćkinie) Suwalszczyznę po stronie zachodniej. Po (miastecz-kongresie wiedeńskim gra-nica powróciła na swoje „historyczne miejsce” i oddzielała wchodzące w skład Imperium Rosyjskiego Królestwo Polskie od Prus. Po pierwszej wojnie światowej sta-ła się granicą litewsko-niemiecką, a po rozpadzie Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) – litewsko-rosyjską.
W odcinku południkowym granica dzieląca Jezioro Wisztynieckie składa się z dwóch części. Od północy, od punktu, w którym do jeziora dochodzi granica lądowa, wy-znaczono linię prostą w kierunku południowo-wschodnim, mającą długość 2,5 km.
Dzięki temu tylko w tym rejonie część wód należy do Republiki Litewskiej (39,8 ha, co stanowi 2,2% jego całkowitej powierzchni). Od miejsca, w którym granica docho-dzi do brzegu jeziora, biegnie dalej wzdłuż wschodniego brzegu aż do południowe-go krańca akwenu.
Ukształtowanie granicy wzdłuż linii, w północnej części prostej, przebiegającej przy wschodnim (suwalskim) brzegu jeziora, oraz naturalny proces zarastania jezio-ra (przyrost) spowodowały, że obecnie po stronie rosyjskiej w rejonie Wisztyńca zna-lazły się co najmniej dwa punkty na lądzie (odpowiednio 3 m i 1 m)7. W dalszej czę-ści przebieg granicy powoduje, że mimo istnienia gospodarczych i historycznych związków miejscowej ludności z jeziorem jego wody niemal w całości znajdują się po stronie rosyjskiej. Brzeg jest litewski, a wody rosyjskie, przy czym po zachodniej stronie nie ma obecnie żadnych historycznych związków ludności z jeziorem, a jej związki gospodarcze (nieliczne ośrodki wypoczynkowe) są słabe. Obecnie wiele
miej-„Lietuvos Istorijos Studijos” 2008, t. 22, s. 69–70.
6 Mapa generalna i nowa całej Polski, Wielkiego Księstwa Litewskiego i krajów sąsiadujących (Carte Générale et Nouvelle Detouttela Pologne du Grand Duche de Lithuanie et des Pais Limitrofes), 1770. Grawerowana przez B. Folino, Kapitana Korpusu Artylerii Koronnej Polskiej w Warszawie. Reprint Służby Topograficznej WP.
7 http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm [dostęp: 5.07.2011]; http://gis.am.lt [dostęp: 5.09.2012].
Bezpieczeństwo
scowości puszczańskich po tej stronie nie jest zamieszkanych i stopniowo porasta je Puszcza Romincka. Natomiast po wschodniej stronie zejście z plaży do wody ozna-cza przekroczenie granicy. Dodatkowo bolesne dla ludności litewskiej było to, że przed rozpadem ZSRS granice między republikami (de facto Litewską SRR8 a Rosyjską SRR, do której inkorporowano północną część byłych Prus Wschodnich) były grani-cami administracyjnymi, niestanowiącymi barier dla ludności. W tamtym okresie za środowisko jeziora i gospodarkę rybną odpowiadała administracja litewska9. Chociaż migracje ludności w ZSRS, zwłaszcza wiejsko-kołchozowej, podlegały ogranicze-niom porównywalnym z dawną sytuacją chłopa pańszczyźnianego, to w niewielkiej skali terytorium w rejonie jeziora nie miało to większego znaczenia i nie wiązało się z istnieniem „granicy międzyrepublikańskiej”. Na wyłącznie administracyjny cha-rakter granicy wskazują także przykłady osiedlania się rodzin litewskich w ponie-mieckich gospodarstwach na zachód od historycznej granicy w rejonie Wisztyńca.
Po stronie litewskiej pierwsze posterunki straży granicznej w rejonie jeziora pojawi-ły się w październiku 1990 roku10.
Skąd zatem tak niespotykany przebieg granicy na jeziorze? Jak wspomniałem, źró-dłem współczesnego kształtu tej granicy jest traktat znad jeziora Mełno z 1422 roku.
Wówczas nie postrzegano granicy linearnie. Ponadto obszar ten, stanowiący pogra-nicze jaćwiesko-pruskie, był wyludniony i dopiero w kolejnych dziesiątkach lat miał zostać skolonizowany ze wschodu zza Niemna i z południa z Mazowsza11. Na pery-feryjność tego regionu wskazuje również fakt, że pierwszy zachowany zapis nazwy jeziora pochodzi z końca XIV wieku. Z pewnością więc podział linearny jeziora jest znacznie późniejszy niż piętnastowieczny. Źródłem istniejącego linearnego podziału jest zapewne miejscowy przywilej, który zezwalał poddanym z „pruskiego” brzegu łowić ryby w całym jeziorze, a zabraniał tego mieszkańcom brzegu należącego do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ci ostatni mogli korzystać z wód jeziora jedynie do celów gospodarczych. Tak było przez cały okres I Rzeczypospolitej.
Pierwszej współczesnej demarkacji dokonała komisja rosyjsko-niemiecka w latach 1908–1912. Na przyjętą linię demarkacyjną powołano się w traktacie litewsko-
8 W świetle prawa międzynarodowego przez cały okres istnienia Litewska SRR była jednostką administracyjną utworzoną na okupowanym terytorium Republiki Litewskiej, powiększonym o byłe terytorium polskie zachodniej części województwa wileńskiego z Wilnem i okręgiem kłajpedzkim. Praw ZSRS do okupowanego terytorium nigdy nie uznały zarówno Stany Zjednoczone, jak i Niemcy. Vide: T. Jasudowicz: Widmo krąży po Europie. Bezprawie paktu Ribbentrop-Mołotow. Wydawnictwo Comer, Toruń 1993; K. Karski, J. Klimek: Przynależność państwowa Ziemi Wileńskiej. „Polityka Wschodnia” 2000, t. I, s. 143–170.
9 http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm [dostęp: 5.07.2011].
10 http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm [dostęp: 5.07.2011].
11 Ludność polska w dużej liczbie przetrwała w rejonie Wisztyńca do drugiej połowy XX w. Jeszcze w grudniu 1918 r.
mieszkańcy podjęli aktywne działania mające na celu przyłączenie gminy wisztynieckiej do odradzającego się państwa polskiego. M.in. wysłali list do rządu polskiego, w którym napisali: stanowiąc większość ludności, niniejszym wyrażamy niezłomną chęć należenia do zjednoczonej ojczyzny Rzeczypospolitej Polski i prosimy usilnie Rząd Polski powyższe żądanie nasze przyjąć za podstawę przy ustaleniu granic i przyłączyć miasto Wisztyniec i okolicę do Rzeczypospolitej Polskiej. Cyt.
za: Tadeusz Radziwonowicz: O samorządach gminnych w powiecie suwalskim w latach 1918–1920, Materiały z sesji naukowej Z tradycji powiatu suwalskiego 1918–1939, która odbyła się 29 stycznia 2009 r. w Suwałkach. http://www.astn.
pl/r2009/sam.htm [dostęp: 1.12.2012].
-niemieckim z 1928 roku12. W art. 3 tejże umowy stwierdzono, że między znakami granicznymi 147 a 149 (odcinek prosty w pobliżu Wisztyńca) granica państwowa dzieli Jezioro Wisztynieckie. Dalej na południe, zgodnie z art. 37, między znakami granicz-nymi 149 i 150 (rys. 2), a więc na odcinku wzdłuż wschodniego brzegu, mieszkańcy mają prawo użycia wody dla celów gospodarczych, […] w każdym czasie między wscho-dem a zachowscho-dem słońca, w przypadku niebezpieczeństwa także w nocy.
We współczesnym prawie międzynarodowym brakuje norm prawnych określają-cych zasady podziału wód stojąokreślają-cych (jezior) granicą państwową, a zatem wymagane jest doprowadzenie do rozgraniczenia w umowie między stronami13. Dominuje jed-nak praktyka podziału takich wód wzdłuż uproszczonej linii środkowej, talwegu lub linii prostych. Wyjątkowo zdarzają się rozgraniczenia rzek wzdłuż brzegu (również żeglownych). Jako przykłady można wskazać przedwojenną granicę polsko-niemiec-ką na odcinku dolnej Wisły (art. 97 traktatu wersalskiego), granicę mauretańsko-
12 Treaty between The German Reich and the Republic of Lithuania, regarding the Settlement of Frontier Questions, signed at Berlin, January 29, 1928 (wszedł w życie 4 maja 1929 r., 89 LNTS 97).
13 L. Antonowicz: Podręcznik prawa międzynarodowego. Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2003, s. 103; W. Góralczyk, S. Sawicki: Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie. Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2003, s. 187; W. Czapliński, A. Wyrozumska: Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 179.
Rys. 2. Przebieg granicy litewsko-niemieckiej w północnej części Jeziora Wisztynieckiego. Fragment mapy WIG w skali 1:100 000, wydanej w Warszawie w 1931 roku
Bezpieczeństwo
-senegalską na rzece Senegal, namibijsko-południowoafrykańską na Oranje14, grani-cę kostarykańsko-nikaraguańską w dolnym biegu rzeki San Juan na odcinku prawie 130 km. Granica kostarykańsko-nikaraguańska ustanowiona na podstawie dokumen-tu Canas-Jerez Treaty z 15 kwietnia 1858 roku obejmuje prawo do żeglugi15.
W odniesieniu do jezior jedynym znanym mi przypadkiem analogicznego rozgra-niczenia jest granica malawijsko-tanzańska na jeziorze Malawi16. Granica kostary-kańsko-nikaraguańska na odcinku w rejonie jeziora Nikaragua wbrew zobrazowaniu na niektórych mapach w większej skali przebiega nie wzdłuż brzegu jeziora, lecz wzdłuż linii na południe od niego.
Po powojennych zmianach terytorialnych w tej części Europy, a następnie upadku ZSRS i odzyskaniu niepodległości przez Republikę Litewską granica litewsko-rosyj-ska została potwierdzona dopiero w umowach dwustronnych 24 października 1997 ro-ku. Tego dnia zawarto trzy umowy: o litewsko-rosyjskiej granicy państwowej17, o de-limitacji wyłącznej strefy ekonomicznej i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim18 oraz, w formie wymiany not, o dzierżawie części Jeziora Wisztynieckiego przez Republikę Litewską19. Umowy te weszły w życie 12 sierpnia 2003 roku20.
Podczas negocjacji w 1997 roku strona litewska optowała za wyznaczeniem grani-cy na jeziorze wzdłuż linii środkowej, ponieważ – jak argumentowała – administro-wała jego wodami w okresie ZSRS. Dążyła również do skorygowania historycznej granicy bezpośrednio w rejonie na zachód od Wisztyńca, tak by osiem gospodarstw rolnych zamieszkałych przez Litwinów znalazło się po wschodniej stronie. Cele te nie zostały w pełni osiągnięte. Zamiast przesunąć granicę na zachód, wydzierżawio-no część wód jeziora na 49 lat z możliwością przedłużenia dzierżawy. Choć dokona-no pewnych drobnych zmian w dotychczasowym historycznym przebiegu granicy, to jednak mniejszych niż zakładano. Tylko dwa gospodarstwa z trzema rodzinami oraz terytorium o łącznej powierzchni 2 ha przylegające do jeziora przyłączono 1 lutego 2004 roku do Republiki Litewskiej. W zamian Rosjanie uzyskali taką samą powierzch-nię, ale w innym miejscu, niezamieszkanym. Pozostałe gospodarstwa są położone na
14 Agreement between Great Britain and Germany, respecting Zanzibar, Heligoland, and the Spheres of Influence of the countries in Africa. Signed at Berlin, July 1, 1890. British and Foreign State Papers (BFSP) Vol. 82 (1889–90), s. 35–47.
Vide: South Africa – Namibia (South-West Africa) Boundary. „International Boundary Study” 1972, US DoS, No. 125.
15 Vide: Costa Rica - Nicaragua Boundary. „International Boundary Study” 1976, US DoS, No. 158.
16 Agreement between Great Britain and Germany, respecting Zanzibar, Heligoland, and the Spheres of Influence of the countries in Africa. Signed at Berlin, July 1, 1890. BFSP, Vol. 82 (1889–90), s. 35–47; vide: Malawi – Tanzania (Tanganyika and Zanzibar) Boundary. „International Boundary Study” 1964, US DoS, No. 37, s. 5.
17 Treaty between the Republic of Lithuania and the Russian Federation on the Lithuanian-Russian State Border of 24 October 1997, Moscow. „The International Journal of Marine and Coastal Law” 2001, Vol. 16, No. 4, s. 655–656.
18 Treaty between the Republic of Lithuania and the Russian Federation on the Delimitation of the Exclusive Economic Zone and the Continental Shelf in the Baltic Sea of 24 October 1997, Moscow. „The International Journal of Marine and Coastal Law” 1998, Vol. 13, No. 2, s. 282–283.
19 Agreement between the Republic of Lithuania and the Russian Federation on the consent to lease a part of the Vistytis lake to the Republic of Lithuania of 24 October 1997, Moscow. http://www.urm.lt/index.php?-1616394845 [dostęp:
5.07.2011].
20 http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm [dostęp: 5.07.2011].
zachód od rosyjskiej wojskowej stacji radioelektronicznej, na której utratę w przy-padku spełnienia postulatów litewskich Rosjanie się nie zgodzili21. W rezultacie tych zmian zwiększyła się o kilkadziesiąt metrów długość linii brzegowej jeziora w gra-nicach Republiki Litewskiej (rys. 3). Do 2012 roku nie przeprowadzono jednak peł-nej demarkacji22.
Zakończenie
W przypadku opisu wzajemnych stosunków państw sąsiadujących z Federacją Rosyjską trudno uniknąć ich porównania z sytuacją Polski wobec wielkiego sąsiada.
Polska niemal natychmiast po uzyskaniu suwerenności przez Federację Rosyjską (układ białowieski z 21 grudnia 1991 roku) zawarła z nią traktat o przyjaznej i do-brosąsiedzkiej współpracy, sporządzony w Moskwie 22 maja 1992 roku23, w którym oba państwa uznały istniejącą między nimi granicę (art. 2). Tymczasem Republika Litewska, której w większym stopniu powinno zależeć na potwierdzeniu istniejących granic, ponieważ była terytorium okupowanym w granicach przedwojennej Republiki Litewskiej, dodatkowo powiązanym administracyjnie z okręgiem kłajpedzkim i czę-ścią byłego województwa wileńskiego24, których status budził wątpliwości, odpo-wiedni traktat zawarła w 1997 roku. Przy czym Litwini dołożyli starań, by rozwią-zać problemy związane z utworzeniem granicy (nawet o bardzo lokalnym charakterze, znaczącym dla kilku rodzin – korekta granicy czy małej gminy – dzierżawa części wód jeziora). Polska natychmiast uznała istniejący stan terytorialny, a transgranicz-ne problemy lokaltransgranicz-ne, często o nieporównywanie większym wymiarze niż związatransgranicz-ne z rejonem Jeziora Wisztynieckiego (np. żegluga do stutysięcznego Elbląga przez Cieśninę Piławską), pozostawiła nierozwiązane25. Oczywiście oficjalnie pozostawio-no je do późniejszych rokować dwustronnych, ale w praktyce nigdy ich nie rozwią-zano w sposób zadowalający zarówno z punktu widzenia polskiego społeczeństwa (przykład Elbląga i Cieśniny Piławskiej ), jak i prawa międzynarodowego26.
Casus Jeziora Wisztynieckiego stanowi ciekawy i geograficznie najbliższy Polsce przykład dzierżawy terytorium jako ciągle żywej instytucji prawa międzynarodowe-go, służącej zapewnieniu praw jednego państwa na terytorium drugiego bez zmiany
21 Zamknięto również granicę w rejonie Wisztyńca. Pozostałe rodziny litewskie zamieszkujące bezpośrednio przy granicy są zmuszone do godzinnej podróży samochodem do najbliższego przejścia, by dostać się na terytorium Republiki Litewskiej, a mieszkańcy miasteczka stracili możliwość dalszego użytkowania pastwisk po zachodniej stronie granicy.
22 http://geosite.jankrogh.com/borders/vistytis.htm [dostęp: 5.07.2011].
23 Traktat między Rzeczypospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy, sporządzony w Moskwie dnia 22 maja 1992 r. DzU z 1993 r. nr 61, poz. 291.
24 Vide: K. Karski, J. Klimek: Przynależność państwowa Ziemi Wileńskiej, „Polityka Wschodnia” 2000, nr 1, s. 143–170.
25 Vide: T. Jasudowicz: Prusy Wschodnie..., op.cit.
26 Vide: D.R. Bugajski: Prawo do żeglugi w Cieśninie Piławskiej a żegluga międzynarodowa. „Prawo Morskie” 2008, t. XXIV, s. 209–228; T. Jasudowicz: Zalew Wiślany – w obronie praw Polski do sprawiedliwego rozgraniczenia i eksploatacji. „Prawo Morskie” 1993, t. VII, s. 42.
Bezpieczeństwo
suwerena terytorium (granic)27. Jest to też jeden z dwu istniejących współcześnie przykładów dzierżawy terytorium od Federacji Rosyjskiej (drugim jest dzierżawa ro-syjskiej części Kanału Saimiańskiego przez Finlandię28), a nie przez to państwo, któ-re wykorzystuje nieporównywalnie więcej terytoriów (np. pewne terytoria w Sewastopolu i Teodozji, liczne bazy wojskowe na terytorium byłego ZSRS, kosmo-drom Bajkonur w Kazachstanie i Punkt Wsparcia Materiałowo-Technicznego w Tartus w Syrii). Przedstawiony przykład potwierdza zalety dzierżawy jako instytucji prawa międzynarodowego, która pozwala prowadzić nie tylko interesy mocarstw na teryto-riach podlegających suwerenności mniejszych państw (np. bazy wojskowe), lecz tak-że motak-że zapewnić realizację praw gospodarczych lub komunikacyjnych małych na-rodów na terytoriach podlegających suwerenności mocarstw. O praktycznym znaczeniu dzierżawy świadczą także liczne nowe „medialne projekty dzierżawy”,
27 L. Antonowicz: Podręcznik prawa…, op.cit., s. 99; R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne.
Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2004, s. 203; W. Czapliński, A. Wyrozumska: Prawo międzynarodowe…, op. cit., s. 138;
M.N. Shaw: International Law. Cambridge 2008, s. 539.
28 Vide: D.R. Bugajski: Dzierżawa Kanału Saimiańskiego i strefy kanałowej przez Finlandię. „Przegląd Morski” 2010, nr 6, s. 41–44.
Rys. 3. Obecna granica litewsko-rosyjska w rejonie Jeziora Wisztynieckiego wraz z obszarem dzierżawio-nym przez Republikę Litewską (kolor pomarańczowy)
opracowanie własne
federacja rosyjska
Pissa
Powisztajcie
Norwidy Wisztyniec
Żytkiejmy
Czyżyszki obszar scedowany
przez FR na rzecz RL