W drugiej połowie XX wieku w podzielonym militarnie świecie toczyła się wśród teore-tyków, i nie tylko wśród nich, żywa dyskusja nad miejscem i rolą strategii. W latach 50. bry-tyjski pisarz wojskowy Basil Henry Liddell Hart zasugerował odejście od tradycyjnego wą-skiego rozumienia strategii (związanej tylko i wyłącznie ze zbrojnymi działaniami wojennymi) na rzecz wielkiej strategii, której rola miała polegać na koordynowaniu i kiero-waniu wszystkimi zasobami narodu lub związku narodów dla osiągnięcia politycznego celu wojny określonego przez wielką politykę97. Polityka i dyplomacja dążące do wojny od wiel-kiej strategii miały się różnić tym, że ustalały cele wojny, podczas gdy strategia wskazuje drogę do ich osiągnięcia. Liddell Hart podkreślił różnicę między polityką a strategią. Polityka powinna determinować priorytety działania, które z kolei miały określić cele strategiczne.
Zachowując czystą strategię jako sztukę rozdziału i użycia środków wojennych dla urzeczy-wistnienia celów polityki98, nazywał ją strategią wojenną.
Rozważania prowadzone nad strategią przez wielu teoretyków (André Beaufre, Wasilij Sokołowski, John Slessor, Franciszek Skibiński, Pierre Jacquot) pozwoliły na poszerzenie zna-czenia tego terminu, co prowadziło do częściowego zaniku jego pierwotnego rozumienia.
Generał Skibiński uznał strategię za najwyższy dział teorii i praktyki sztuki wojennej i zdefi-niował ją jako sposób postępowania w przygotowaniu i przeprowadzeniu wojny, kampanii, ob-rany i zastosowany przez najwyższe ogniwa władzy państwowej, naczelne dowództwo sił zbroj-nych lub naczelne dowództwo danego konkretnego teatru działań wojenzbroj-nych99. Określenie
„strategiczny” powinno się odnosić do zagadnień związanych z prowadzeniem wojny,
kampa-94 c. Rise: The Evolution of Soviet Grand Strategy w: Grand Strategies in War and Peace. P. kennedy (red.). yale Universi-ty Press, New haven–london 1991, s. 147. Najwięcej podkreśleń miało być zwłaszcza w części doUniversi-tyczącej związków woj-ny z polityką.
95 R. kuźniar: Polityka i siła …, op.cit., s. 104. strategiczno-militarne cele ewentualnej wojny ujmowano następująco: po-konanie i zniszczenie sił zbrojnych przeciwnika, zajęcie (okupacja) jego terytorium, zajęcie ośrodków władzy oraz osłabie-nie morale i woli oporu ludności przeciwnika.
96 J.D. Douglass Jr.: Soviet Military Strategy In Europe. Pergamon Press, New york 1980, s. 181.
97 B.h. liddell hart: Strategia. Działania pośrednie. wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, warszawa 1959, s. 385–388. liddell hart uważał, że określenie różnicy między strategią a polityką nie miałoby istotnego znaczenia, gdyby te dwie funkcje były sprawowane przez jedną i tę samą osobę, jak na przykład za czasów Fryderyka czy Napoleona.
w XX wieku jednak autokratyczni władcy i zarazem wodzowie byli już rzadkością (zanikli w XIX wieku), co – moim zdaniem – dla sztuki wojennej było wręcz szkodliwe.
98 Ibidem, s. 388–390. Powodzenie strategii wojennej miało zależeć od zdrowej kalkulacji oraz skoordynowania celu ze środkami. Jej celem było pozbawienie przeciwnika możliwości skutecznego działania. Było to możliwe wówczas, gdy prze-ciwnik był w takim stopniu fizycznie i psychicznie wyczerpany, że musiał zrezygnować ze swoich celów. Gdy użycie sił zbroj-nych doprowadziło do bitwy, to dysponowanie tymi siłami i kierowanie bezpośrednimi działaniami należało do taktyki.
99 F. skibiński: Rozważania o sztuce wojennej, wojskowy Instytut historyczny, warszawa 1990, op.cit., s. 109.
Sztuka wojenna
nii i bitwy. Skibiński dostrzegł konieczność odróżnienia odrębnych zakresów nie tyle strategii
100, ile ośrodków kierownictwa strategicznego i nadania im dychotomicznego wymiaru (praw-dopodobnie za Liddellem Hartem), strefy czystej polityki i strefy czystej strategii.
Zdaniem generała André Beaufre’a strategia jest metodą myślenia pozwalającą zastoso-wać pomysły przeniesione z filozofii. Jest jednak również, a może przede wszystkim, funk-cjonalnym obszarem, obejmującym wszystkie wysiłki związane z prowadzeniem wojny lub stosowaniem fizycznych środków dla osiągnięcia celów politycznych. Staje się w ten sposób planową procedurą, której wynikiem jest teoretyczna lub praktyczna linia postępowania101. Dlatego nie może być sztywna i niezmienna, a każda specyficzna sytuacja wymaga odręb-nej strategii. Strategia oznacza badanie sytuacji polityczodręb-nej i ogólnych kierunków jej rozwo-ju dla osiągania założonych celów politycznych. Założywszy, że to polityka determinuje roz-miary wydzielonych sił i środków oraz główne sposoby ich wykorzystania, Beaufre podkreślił prymat polityki nad strategią.
Inny francuski teoretyk generał Pierre Jacquot poszerzył zakres strategii o strategię regional-ną (dla Europy Zachodniej) i światową. Zaproponował również definicję strategii peryferyjnej jako takiej formy prowadzenia wojny, kiedy dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa ludności i obrony terytorium narodowego nie należy do najważniejszych postulatów, jakim powinien odpowiadać plan operacyjny102. Uważał, że strategia peryferyjna oznacza powrót do czystych form sztuki wojennej, która nie uwzględnia czynnika ludzkiego ani ekonomicznego.
Szeroką definicję strategii zaproponował również brytyjski marszałek lotnictwa John Slessor, który określił ją jako zastosowanie politycznych wojskowych, ekonomicznych i prze-mysłowych zasobów […] w sposób prowadzący do osiągnięcia celów103. Przez pryzmat ta-kiego szerota-kiego rozumienia strategii i jej związków z polityką, dyplomacją oraz ekonomią postrzegano strategię wojenną jako sposób użycia całych zasobów (wojskowych i niewojsko-wych) określonego podmiotu (państwa, koalicji, paktu) do celów wojny.
Strategia wojenna w ujęciu historycznym była działem sztuki wojennej obejmującym przy-gotowanie i prowadzenie wojny jako całości oraz jej poszczególnych kampanii i bitew.
Współcześnie, według Słownika terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, stanowi część strategii obronnej, obejmującą teorię i praktykę funkcjonowania państwa w warunkach wojny oraz sposoby jej prowadzenia w ujęciu ogólnym i długofalowym104. W opinii genera-ła Skibińskiego strategia wojenna bygenera-ła po prostu strategią (wojskową, militarną)105. W defi-nicji strategii wojennej przygotowanej przez zespół pod kierunkiem marszałka Wasilija Sokołowskiego zapisano, że jest to system poglądów naukowych na prawidłowości wojny
ja-100 Ibidem, s. 117–120. Przeciwstawiając pojęcie polityki pojęciu strategii, dowodził: myślę o polityce oddziałującej środ-kami pozamilitarnymi […]. Nie strategia, ale wojna jest kontynuacją polityki.
101 A. Beaufre: Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia. wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, warszawa 1968, s. 259–260.
102 P.e. Jacquot: Zagadnienia strategii Zachodu. wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, warszawa 1957, s. 137–138.
103 J. slessor: Strategia Zachodu. wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, warszawa 1958, s. 25–26.
104 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, op.cit., s. 73.
105 F. skibiński: Rozważania o sztuce wojennej…, op.cit., s. 113. Jego zdaniem pojęcie „strategia” używane w języku pol-skim bez jakiegokolwiek dodatkowego określenia nie powinno oznaczać nic innego, jak tylko i wyłącznie strategię wojen-ną (wojskową, militarwojen-ną).
ko walki zbrojnej prowadzonej w imię określonych interesów. Na podstawie studiów i do-świadczeń z wojen, sytuacji wojskowo-politycznej, ekonomicznej i moralnych możliwości kraju, nowych środków walki i poglądów prawdopodobnego przeciwnika strategia wojenna bada między innymi warunki i charakter przyszłej wojny, sposoby jej przygotowania i pro-wadzenia oraz rodzaje sił zbrojnych i zasady ich wykorzystania106.
Z dawną strategią wojenną była ściśle powiązana doktryna wojenna, definiowana jako ofi-cjalnie przyjęty system zasad i założeń dotyczących tworzenia i wykorzystania potencjału wo-jennego w celu zapobiegania wszelkiego rodzaju zagrożeniom i przeciwdziałania im. W przed-wojennej encyklopedii wojskowej doktrynę wojenną postrzegano jako sposób rozwiązywania zadań w dziedzinie pokojowej pracy wojskowej albo w poglądach na prowadzenie działań wo-jennych, jednolity i obowiązujący wszystkich dowódców danej armii107. Sama doktryna obej-muje ogół założeń, przekonań, twierdzeń z określonej dziedziny wiedzy, właściwy określone-mu myślicielowi lub szkole108. Generał Bolesław Chocha i profesor Julian Kaczmarek, którzy przez lata zajmowali się tym zagadnieniem, za doktrynę wojenną uznali oficjalnie przyjęty przez państwo system naukowo uzasadnionych poglądów na charakter współczesnych wojen i wykorzystanie w nich sił zbrojnych oraz na wynikające z tych poglądów wymagania w za-kresie przygotowania kraju i sił zbrojnych do wojny109. Pułkownik Stefan Mossor widział w niej jednolity wśród wojskowych sposób rozumienia i stosowania zasad operacyjnych i tak-tycznych. Jej źródłem miałyby być cele i warunki wojny, przewidziane i autorytatywnie usta-lone przez naczelnego wodza110. Z kolei pułkownik Kazimierz Nożko stwierdził, że doktry-nę wojenną111 formułuje się zgodnie z treścią wewnętrznej i zagranicznej polityki państw, na podstawie wniosków i uogólnień nauki wojennej, odpowiednio do potrzeb sztuki wojennej, i z uwzględnieniem konkretnych warunków ekonomicznych oraz osiągnięć naukowo-tech-nicznych własnego kraju (koalicji). Jacek Solarz, historyk specjalizujący się w historii woj-skowości, zajmując się doktrynami militarnymi XX wieku, wyróżnił między innymi doktry-ny: wojny pozycyjnej i manewrowej (w tym błyskawicznej), wojny powietrznej, wojny pancernej, pionowego uderzenia, izraelską doktrynę ataku wyprzedzającego i inne112.
Pojęcie strategii ewoluowało, zwłaszcza na tle komplikowania się i rozwoju samego zjawi-ska wojny. Początkowo strategia dotyczyła tylko i wyłącznie kierowania siłami zbrojnymi.
Gdy dostrzeżono, że wojna nie jest wyłącznie zjawiskiem militarnym, klasyczne rozumienie strategii już nie wystarczało. Jomini, by odróżnić politykę państwa od strategii militarnej, uży-wał terminu „wielka strategia” i odnosił go właśnie do kierownictwa politycznego. Podobnego rodzaju strategie wyróżnił Liddell Hart. Według niego strategia obejmowała wyłącznie woj-nę, wielka strategia zaś dotyczyła również przedsięwzięć cywilnych i wojskowych po zakoń-czeniu wojny. W definiowaniu strategii zaczęto się skłaniać nie tyle do bezpośredniego
uży-106 Strategia wojenna. w.D. sokołowski (red.). wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, warszawa 1964, s. 16–17.
107 Encyklopedia wojskowa. T. 2. O. laskowski (red.). wydawnictwo Gutenerg-Print, warszawa 1996, s. 268–269.
108 w. kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Państwowe wydawnictwo „wiedza Powszechna”, war-szawa 1967, s. 178.
109 B. chocha, J. kaczmarek: Wojna i doktryna wojenna. wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, warszawa 1980, s. 22–23.
110 s. Mossor: Sztuka wojenna w warunkach…, op.cit., s. 641, 648–649.
111 k. Nożko: Zagadnienia współczesnej sztuki wojennej…, op.cit., s. 40, 42.
112 J. solarz: Doktryny militarne XX wieku. wydawnictwo Avalon, kraków 2009, s. 7–8.
Sztuka wojenna
cia siły, ile do groźby jej użycia. Treść strategii nabierała coraz bardziej uniwersalnego znaczenia i obejmowała pozamilitarne dziedziny aktywności państwa, w ramach strategii zaś zaczęto wyróżniać, jako jej specyficzną dziedzinę, strategię wojskową113. W ten sposób stric-te militarna do stric-tej pory strastric-tegia stała się jednym z elementów polityki państwa114. Zwłaszcza w latach 90. XX wieku daje się zauważyć skłonność do politologicznego ujmowania strate-gii, która siłą rzeczy nie może już stanowić części sztuki wojennej. Niektórzy z autorów pro-ponowali więc wyodrębnienie czysto wojskowego aspektu strategii w postaci walki zbrojnej115.