W okresie przed wybuchem powstania styczniowego były przygotowywane różne pla-ny jego przebiegu, w większości oparte na niekonwencjonalpla-nych zasadach prowadzenia działań wojennych.
W 1862 roku generał Ludwik Mierosławski przedstawił plan14 zakładający rozpoczę-cie powstania przez oddziały improwizowane, chociaż wojska regularnego. Duże znacze-nie przypisał szybkiemu przeprowadzeniu koncentracji oddziałów powstańczych.
Proponował, żeby oddziały utworzone w gminach od razu koncentrowały się w miastach
12 Ibidem.
13 J. Bem: O powstaniu narodowym w Polsce. wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, warszawa 1956, s. 72.
14 l. Mierosławski: Instrukcja powstańcza. wydawnictwo wojskowej Akademii Politycznej, warszawa 1958.
powiatowych, w których miały być tworzone bataliony kosynierów, kompanie strzelców i szwadrony kawalerii. Oddziały te, złożone z pułków odpowiadającym powiatom, po za-ledwie czterech–pięciu dniach ćwiczeń miały podążać do miast wojewódzkich. Założył, że wszystkie obozy wojskowe będą ufortyfikowane.
Autorem kolejnego planu, zawartego w dokumencie Memoriał o wojnie wiszącej nad na-mi – działania wojenne, strategia, był generał Ignacy Prądzyński. Generał założył, że wy-buchnie wojna Rosji z republikańskimi państwami Europy Zachodniej. Polacy mieli wystę-pować w koalicji z armiami: Związku Niemieckiego, galicyjską i wielkopolską. Prądzyński był zwolennikiem wykorzystywania wojsk regularnych i przewidywał jedynie akcje dywer-syjne oddziałów partyzanckich. Polska miała odzyskać niepodległość przy pomocy sił ze-wnętrznych, z udziałem nielicznych regularnych armii składających się z Polaków.
Plan powstania w Królestwie Polskim przygotował pod koniec maja 1862 roku także Jarosław Dąbrowski. W zasadzie wskazał on sposób przeprowadzenia pierwszego ataku15. Mieli go wykonać spiskowcy, których liczbę oceniał na około 7 tys. osób. W planie Dąbrowskiego wielką rolę miała odegrać organizacja spiskowa zawiązana w wojsku.
Należący do niej oficerowie mieli udzielać pomocy powstańcom w opanowywaniu wyty-powanych obiektów wojskowych oraz utrudniać koncentrację wojsk rosyjskich, prowadzo-ną w celu uśmierzenia rewolty. Według Dąbrowskiego o sukcesie miało przesądzić pełne zaskoczenie przeciwnika zarówno wybuchem powstania, jak i obiektami ataków oraz zneu-tralizowanie wojsk rosyjskich znajdujących się w obozie powązkowskim w wyniku para-liżujących działań prowadzonych przez wojskową organizację spiskową.
Pierwszy wariant planu powstania zaakceptowany przez Komitet Centralny najprawdo-podobniej został dopracowany w listopadzie 1862 roku16. Jako główną bazę operacyjną działań powstańczych określono w nim obszar północno-wschodnich ziem Królestwa Polskiego, obejmujący rejon Łomży, Białegostoku i Podlasia17. Działające na tym obsza-rze oddziały powstańcze miały uderzyć na linie komunikacyjne łączące Królestwo Polskie z pozostałymi obszarami Rosji. W drugim etapie miano rozszerzyć działania militarne na obszar Litwy i Białorusi. Oprócz działań na linie komunikacyjne przewidziano ataki na twierdze w Modlinie i Dęblinie. Zamierzano je opanować we współdziałaniu ze spi-skowcami wojskowymi. Zdobycie twierdz pozwoliłoby na polepszenie zaopatrzenia po-wstańców w broń, one same zaś stanowiłyby silne punkty oporu. W literaturze brakuje jednoznacznego określenia roli Warszawy w tym planie18. Można przyjąć jednak, że w kon-cepcji rola stolicy była rozpatrywana. Jako trzeci obszar działań powstańczych przewidzia-no południowe obszary Królestwa Polskiego, zwłaszcza w trójkącie Olkusz–Sosprzewidzia-nowiec–
Częstochowa. Na tym obszarze były zlokalizowane duże skupiska robotnicze, dlatego mia-no tam tworzyć oddziały powstańcze i kierować je do innych części kraju. Ponadto w pla-nie założono ataki na garnizony rosyjskie rozmieszczone na całym obszarze ziem polskich.
15 Władysława Daniłowskiego notatki do pamiętników. wydał Jan czubek. Nakładem Akademii Umiejętności,kraków 1908, s. 101–105.
16 Ibidem, s. 122.
17 J. Piłsudski: Zarys historii militarnej powstania styczniowego. wojskowe Biuro historyczne, warszawa 1929, s. 23–24.
18 B. szwarce: Wydawnictwo materiałów do powstania styczniowego. lwów 1894, z. 1, s. 45.
Sztuka wojenna
Zrealizowanie tak skomplikowanego planu wymagało długich prac organizacyjnych, pre-cyzyjnego określenia zadań oraz ścisłego współdziałania i koordynowania prac na szcze-blu centralnym. Ponieważ tego nie uczyniono, można uznać, że cała koncepcja była niere-alistyczna. Krytycznie ocenił ją zwłaszcza Piłsudski. Jego zastrzeżenia dotyczyły techniki planowania militarnego oraz mało rewolucyjnego charakteru przewidywanych działań19.
Wadą koncepcji było to, że nie określono w niej czasu wybuchu powstania. Co prawda wspomniano, że określi go termin zarządzonej branki, ale jako czas wybuchu powstania rozważano także wiosnę 1863 roku. Zdawano sobie sprawę z tego, że im później wybuch-nie powstawybuch-nie, tym większe będą szanse na jego powodzewybuch-nie.
Wydarzenia ze stycznia 1863 roku spowodowały, że zaniechano realizacji wspominane-go planu. Pewne jewspominane-go elementy zostały jednak urzeczywistnione.
Plan powstania z terminem jego wybuchu na wiosnę 1863 roku opracował Zygmunt Sierakowski. Taki termin uzasadnił przewidywaną na ten czas sprzyjającą sytuację w po-łożeniu zewnętrznym i wewnętrznym Rosji. Na wypadek niemożności dotrzymania tego terminu proponował rozpocząć powstanie od działań prowadzonych przez niewielkie od-działy partyzanckie. W następnej fazie walki miały się one łączyć w kolumny regularne-go wojska zmierzające do trwałeregularne-go opanowania zwartych obszarów. Sierakowski założył więc, że powstanie rozpocznie się od działań prowadzonych metodą wojny partyzanckiej, czyli od działań nieregularnych, a następnie będzie prowadzone metodą działań regular-nych. Twierdził, że jeszcze w okresie poprzedzającym wybuch powstania, należy zmienić strukturę organizacji wojskowej i oprzeć ją na zasadach odpowiadających potrzebom mi-litarnym. Zaproponował, żeby obszar, który obejmie powstanie, został podzielony na na-stępujące okręgi wojenne: lewy brzeg Wisły, prawy brzeg Wisły, obszar województwa płoc-kiego i augustowspłoc-kiego, rejon Litwy i Białorusi oraz teren Ukrainy20.
Sierakowski zaproponował również zmianę charakteru władz organizacji przygotowu-jącej się do kierowania powstaniem. Zalecił zniesienie urzędów naczelników wojewódz-kich i przekazanie w całości ich kompetencji naczelnikom wojskowym okręgu, a następ-nie podległym im naczelnikom niższych szczebli. Zaproponował, żeby naczelnikami okręgów wojskowych zostali: lewy brzeg Wisły – Marian Langiewicz, prawy brzeg Wisły – Wincenty Lewandowski, Płockie i Augustowskie – Józef Czapski, Litwa i Białoruś – Zygmunt Sierakowski oraz Ukraina – Edmund Różycki lub Zygmunt Miłkowski.
Spośród autorów planów powstania narodowego jedynie Sierakowski dostrzegł potrze-bę prowadzenia go w początkowej fazie zgodnie z regułami teorii wojny partyzanckiej.
Nie był jednak zwolennikiem oparcia powstania wyłącznie na działaniach partyzanckich.
Uważał, że w następnych fazach powstania powinna walczyć armia regularna.
Plan Sierakowskiego był oryginalny w porównaniu z koncepcjami zarówno wcześniej zgłoszonymi, jak i później proponowanymi. Został przyjęty przez Komitet Centralny.
Podjęto także decyzję o pozostawieniu Litwie, Białorusi i Ukrainie prawa wyboru termi-nu rozpoczęcia walki. Oznaczało to, że na tych obszarach działania militarne nie musiały być podejmowane w tym samym czasie co w Królestwie Polskim.
19 J. Piłsudski: Zarys historii militarnej…, op.cit., s. 25 i nast.
20 w. Przyborowski: Historia dwóch lat 1861–1862. T. V. Nakład i druk wł.l. Anczyca i spółki, kraków 1892, s. 424–425.
W wyniku wydarzeń zewnętrznych plan powstania okazał się częściowo nieaktualny.
Wśród młodzieży zagrożonej branką wzrastało zaniepokojenie z powodu odwlekania terminu działań. Do tego dochodziły spory w łonie politycznego kierownictwa powsta-nia. Wśród członków konspiracji zaczął przeważać pogląd o połączeniu terminu pobo-ru z terminem wybuchu powstania. Wymagało to jednak dalszych prac nad planem mi-litarnym powstania.
Zanim taki nowy plan przygotowano, opracowano projekt dyslokacji członków organi-zacji zagrożonych poborem w celu ochronienia ich przed wcieleniem do armii rosyjskiej.
Projekt został zaaprobowany przez Komitet Centralny, co dawało pewną szansę na prze-sunięcie terminu wybuchu powstania na wiosnę 1863 roku. Z czasem jednak pojawiły się wątpliwości co do realności całego przedsięwzięcia. Dotyczyły one rozlokowania pobo-rowych oraz tego, że plan uwzględniał tylko członków zaprzysiężonych, a więc nie obej-mował całej zagrożonej poborem młodzieży. Obawiano się, że opór stawiany w czasie po-boru może samoistnie, bez kontroli, przerodzić się w powstanie. Tym samym termin wybuchu powstania nadal pozostał nierozstrzygnięty. Ostatecznie postanowiono wstrzy-mać nabór do organizacji oraz polecono organizacjom terenowym we własnym zakresie przygotować miejsca ukrycia dla zbiegłych przed branką poborowych21.
Kolejny plan militarny powstania został przyjęty prawdopodobnie około połowy grud-nia 1862 roku22. Poniekąd stanowił rozwinięcie planu dyslokacji, lecz w odróżnieniu od pierwszego miał charakter ofensywny. Za jego autora jest uważany Zygmunt Padlewski.
Istotę planu stanowiła koncepcja skupienia zagrożonej poborem młodzieży w Górach Świętokrzyskich i zorganizowania jej w oddziały wojskowe. Do tego rejonu miała być prze-rzucana broń oraz kierowana kadra dowódcza. Powstała armia regularna miała rozpocząć działania przeciwko wojskom carskim, w tym czasie zaś miały trwać przygotowania do wybuchu właściwego powstania, zaplanowanego na wiosnę 1863 roku. Założono, że jeśli działania własnych oddziałów będą przynosiły sukces, to powstanie powszechne, obejmu-jące swoim zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę, Białoruś i Ukrainę, zostanie przyspieszo-ne. Natomiast w przypadku niepowodzeń formacje regularne miały zostać podzielone na drobne grupki, które prowadziłyby walkę metodą działań partyzanckich, lub miały ulec rozwiązaniu, a młodzież miała być przerzucona na zachód Europy. W pesymistycznym wariancie Padlewski przyjął, że prowadzona walka rozwinie się nie tyle w powstanie po-wszechne, ile w protest przeciwko brance.
Do tego planu poprawki wniósł Józef Narzymski. Zaproponował utworzenie nie jedne-go, lecz dwóch obozów dla młodzieży chroniącej się przed poborem. Drugi obóz miał być utworzony w widłach Bugu i Narwi i przeznaczony dla młodzieży zamieszkującej północ-ne i północno-wschodnie obszary ziem polskich.
W okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch powstania styczniowego teoretycy woj-skowi musieli podołać zadaniu przygotowania konkretnego planu prowadzenia działań wojennych. Wobec ścierania się wśród polskich teoretyków trzech koncepcji: wojny
party-21 Ibidem, s. 410.
22 J. Moliński: Przygotowania do wybuchu powstania styczniowego (w okresie luty 1861 – początek stycznia 1863). „studia i Materiały do historii wojskowości” 1962 t. VII cz. 2, s. 138.
Sztuka wojenna
zanckiej, ludowej i prowadzonej przy pomocy wojsk regularnych powstał problem wyboru jednej z nich. Rozpatrywano także koncepcje oparte na metodzie działań regularnych, co w zasadzie było niewykonalne w warunkach braku narodowego wojska regularnego.
Ostatecznie w okresie bezpośrednio przed wybuchem powstania zdecydowano się przyjąć w części plan Sierakowskiego, oparty na zasadach wojny partyzanckiej.