Specyficznym zagrożeniem bezpieczeństwa ekonomicznego w Europie są kartele.
Powszechnie kartel jest utożsamiany ze skrywaną w tajemnicy zmową państw lub przedsię-biorstw mających decydujący wpływ na określoną gałąź gospodarki. Kartel dąży do spra-wowania pełnej kontroli nad rynkiem i jego regulacji drogą kształtowania ceny produktów,
41 W styczniu 2012 r. Unia Europejska nałożyła embargo na ropę z Iranu w proteście na rozwijanie przez ten kraj progra-mu atomowego. Tymczasem Francja w 2011 r. kupowała dziennie 58 tys. baryłek irańskiej ropy, co stanowiło tylko 3% jej zapotrzebowania na ten surowiec. Wielka Brytania sprowadzała z Iranu nieznaczną ilość ropy. W gorszej sytuacji są kraje południowej Europy. Włochy sprowadzają dziennie 185 tys. baryłek ropy z Iranu, co zaspokaja 13% ich potrzeb. Zapotrzebowanie Hiszpanii na ropę wynosi 12%, a Grecji – aż 30%. Iran dziennie wydobywa 3,5 mln baryłek ropy naftowej, z czego 2,5 mln eksportuje. Około 70% tego surowca wysyła do Azji, głównie do Chin i Indii, a ponad 20% do krajów Unii Europejskiej. htt-p://m.wyborcza.biz/biznes/1,106501,11178801,Iran_wstrzymal_dostawy_ropy_do_Francji_i_Wielkiej.html [dostęp:
1.09.2012].
Bezpieczeństwo
podaży i popytu. Stanowi więc celowe porozumienie monopolistyczne, rodzaj grupowej prak-tyki monopolistycznej, która zmierza do wyeliminowania lub ograniczenia konkurencji.
Oczywiście wszelkie porozumienia monopolistyczne są zawierane tylko wówczas, gdy kon-kurenci bądź partnerzy handlowi nie mają możliwości swoimi jednostronnymi zachowania-mi narzucić cen lub zasad współpracy.
Czynnikiem wpływającym na organizowanie się karteli jest rynek oligopolowy42, na którym istnieje niewielka liczba podmiotów gospodarczych. W takiej sytuacji poszczegól-nym konkurentom łatwiej się komunikować. Skutkiem powstawania karteli jest mniejsza efektywność gospodarowania. Kartele negatywnie wpływają na gospodarkę, ponieważ nie sprzyjają obniżaniu cen, ograniczają lub nawet eliminują konkurencję, a ponadto ograni-czają samodzielność uczestników rynku. Ponadto stosują restrykcje w stosunku do pod-miotów niebędących partnerami porozumień monopolistycznych oraz zagrażają intereso-wi publicznemu.
Tworzenie karteli między przedsiębiorstwami jest nielegalne zarówno w Unii Europejskiej, jak i w Stanach Zjednoczonych oraz wielu innych państwach świata. Dla przykładu, w listo-padzie 2006 roku Unia Europejska ukarała karą grzywny w wysokości 519 mln euro uczest-ników kartelowej zmowy cenowej na rynku produktów gumowych43. Według inspektorów w latach 1996–2002 kartel sztucznie kontrolował ceny kauczuku syntetycznego, co wymier-nie wpłynęło na ceny opon. Oprócz największych europejskich koncernów, Eni i Shell, ka-rę zapłacił też czeski Unipetrol. Nie zapłacił natomiast kary koncern Bayer, który doniósł o procederze i współpracował z unijną komisją ds. konkurencji.
W 2010 roku Unia Europejska ukarała 17 wielkich koncernów hutniczych i producentów stali z całej Europy na łączną kwotę 518 mln euro za kartel cenowy i ustalanie cen. Kartel miał działać na terytorium praktycznie całej Unii Europejskiej przez ponad 18 lat. Komisja Europejska w oświadczeniu wskazała, że firmy, między innymi największy producent stali na świecie hinduski koncern ArcelorMittal, stworzyły kartel, w którego ramach ustalały ce-ny i swoje udziały w rynku. Kartel działał od stycznia 1984 do września 2002 roku we wszyst-kich krajach Unii Europejskiej, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, Irlandii i Grecji. Przedstawiciele firm zrzeszonych w kartelu przez lata spotykali się w hotelach i ustalali ceny oraz warunki sprzedaży swoich produktów. Komisja Europejska przedstawiła dowody pozwalające stwier-dzić, że w ciągu 18 lat odbyło się przynajmniej 550 takich spotkań44.
Zmowa cenowa, ograniczanie lub kontrolowanie produkcji, rynków oraz rozwoju tech-nicznego i inwestycji, a także dzielenie się rynkami lub źródłami dostaw – czynniki te mo-gą stanowić źródło zagrożeń ekonomicznych. Ponadto stosowanie różnych warunków do porównywalnych transakcji może zagrażać interesom poszczególnych państw europejskich.
Dlatego Komisja ma obowiązek zadbać o to, by zasady ekonomiczne były transparentne
42 Rynek oligopolowy – model rynku, na którym występuje niewielka liczba producentów, od dwóch (tzw. duopol) do kilku-nastu. Ich decyzje cenowe są wzajemnie uzależnione. Owo uzależnienie polega na tym, że decyzje co do ceny określone-go produktu podejmuje lider cenowy, a więc największe przedsiębiorstwo oliokreślone-gopolu. Pozostałe firmy dostosowują swoje ce-ny i w ten sposób powstaje swoista forma wspólnej polityki cenowej.
43 Konrad Niklewicz: Gumowy kartel rozbity. „Gazeta Wyborcza” z 30 listopada 2006 r.
44 http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8082069,Unia_Europejska_surowo_karze_stalowy_kartel_cenowy.html [dostęp:
15.03.2011].
i przestrzegane. Każde państwo członkowskie może zwrócić się o zbadanie zasadności i poprawności zawierania umów, także Komisja może wszcząć odpowiednie badanie z wła-snej inicjatywy45.
Celem postępowania sprawdzającego Komisji Europejskiej jest uniemożliwienie firmom nadużywania pozycji dominującej, co mogłoby szkodzić konkurencji w obrocie wewnątrz-unijnym. Oczywiście pozycja dominująca na rynku jako taka nie jest zabroniona, zakaz dotyczy jedynie nadużywania jej ze szkodą dla handlu między państwami członkowskimi.
Postępowanie firm mające wpływ jedynie na rynki krajowe nie podlega kompetencji władz Unii Europejskiej. Z tego powodu każdy kraj unijny samodzielnie rozwiązuje kwestie karteli na wewnętrznym rynku.
Wszystko wskazuje na to, że Polska, oprócz Niemiec, będzie unijnym liderem w surowo-ści karania szefów firm za udział w kartelach46. Nad obszerną nowelizacją ustawy o ochro-nie konkurencji już od wielu miesięcy pracuje Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Podjęte prace mają na celu między innymi zwiększenie represji za udział w kar-telach, czyli najcięższych przestępstwach antyrynkowych. Prezes UOKiK stara się przeko-nać rząd, że konieczne jest wprowadzenie finansowej odpowiedzialności prezesów, człon-ków zarządów i wyższych kierowniczłon-ków za udział w nielegalnych porozumieniach uderzających w wolny rynek. Od samego początku projekt krytykowały organizacje przed-siębiorców, zarzucając mu zbytnią surowość, uznaniowość i pogwałcenie prawa do obrony.
Część tych wątpliwości podzielili rządowi prawnicy. Mimo to 20 września 2012 roku pro-jekt został zaakceptowany przez Komitet Rady Ministrów. Kary pieniężne będą groziły tyl-ko za czyny (popełnione także nieumyślnie) wskazane szczegółowo w ustawie. Uznaniowość decyzji urzędników będzie więc ograniczona. Menedżer ma być karany finansowo tylko wówczas, gdy wcześniej ukarana zostanie jego firma (do 10% rocznego przychodu).
Maksymalny pułap kary dla menedżera wynosi 0,5 mln euro (ponad 2 mln zł).
W Europie w ramach zwalczania karteli przyjęto różne narodowe rozwiązania. Poszczególne państwa europejskie stosują własne przepisy prawne:
– Wielka Brytania: sąd może nałożyć karę więzienia do 5 lat, grzywnę do 5 tys. funtów szterlingów oraz zakazać pełnienia funkcji kierowniczych;
– Niemcy: maksymalna wysokość kary wynosi 1 mln euro, w praktyce nakładane są ka-ry w granicach 30–80 tys. euro;
– Francja: kara pozbawienia wolności może wynieść cztery lata, a pieniężna – 75 tys. euro;
– Grecja: kara pozbawienia wolności może wynieść dwa lata, a finansowa – 150 tys. euro;
– Łotwa: menedżera można skazać na karę do 2 lat więzienia, nałożyć karę pieniężną wy-sokości do 100-krotności minimalnego wynagrodzenia lub wydać zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w przedsiębiorstwach;
45 W 2010 r. podczas rozmów w sprawie dostaw gazu z Rosji do Polski KE domagała się od Polski ujawnienia projektu umowy dotyczącej zarządzania polskim odcinkiem Jamału przez Gaz-System, argumentując, że wymaga tego interes Polski.
Za brak niezależnego operatora Jamału groził polskiemu rządowi pozew do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
Vide: KE przekonuje: pokazanie nam umowy gazowej leży w interesie Polski. http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/461660 [dostęp: 5.11.2010].
46 J. Królak: UOKiK: nie będziemy przesadzać z karami. „Puls Biznesu” z 6 listopada 2012 r., s. 3.
Bezpieczeństwo
– Litwa: menedżerowi grozi kara pieniężna do 15 tys. euro oraz zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w firmach;
– Holandia: maksymalna wysokość kary wynosi 450 tys. euro47.
Przedstawione argumenty oraz przykłady z praktyki dowodzą, że działalność karteli mo-że zagrażać Europie w sferze ekonomicznej. Szczególnie dotkliwym elementem działań karteli jest zmowa cenowa oraz ograniczanie lub kontrolowanie produkcji wybranych ar-tykułów. Ponadto niebezpieczne dla poszczególnych państw europejskich jest kontrolowa-nie rynków, w tym dzielekontrolowa-nie się przez członków karteli zasobami oraz źródłami dostaw surowców.