3. Czynniki funkcjonowania dystryktu przemysłowego
3.2. Czynniki ekonomiczne i pozaekonomiczne
Dystrykt przemysłowy jest zbiorem samodzielnych organizacji, ale równocześnie może być traktowany jako pewna meta-organizacja o sieciowej strukturze, będąca systemem wielu organizacji połączonych relacjami o charakterze ekonomicznym i społecznym. Niezależnie od punktu widzenia, jaki wybierze badacz, organizacja (zarówno ta, która wchodzi w skład dys-tryktu przemysłowego, jak i ta, która jest dystryktem przemysłowym) podlega działaniu czynników, zarówno wewnętrznych, pochodzących z podsystemów organizacji, jak i ze-wnętrznych, pochodzących z bliższych i dalszych poziomów otoczenia. Literatura uwzględnia wiele modelowych koncepcji opisujących systemy czynników wpływających na działanie przedsiębiorstw. Punktem wyjścia często jest organizacja przedstawiona jako system złożony z podsystemów w modelu Leavitt’a. Według jego twórcy model organizacji składa się z na-stępujących podsystemów13
:
podsystem celów i wartości określający cel nadrzędny organizacji, czyli jej mi-sję zarówno względem otoczenia, jak i jej wnętrza oraz strategię,
podsystem psychospołeczny zawierający uczestników organizacji, ich cele,
motywacje, postawy, wartości, kulturę oraz więzi społeczne między nimi,
12
[Beccattini 2003, s.17 13
Leavitt H.J., Applied Organizational Change in Industry: Structural and Humanistic Approaches, [w:] J.G. March, Handbook of Organizations, Rand McNally and Co., Chicago 1965 za: [Koźmiński 2006, s., s.30]
podsystem struktury, czyli zasady podziału zadań, uprawnień, informacji oraz władzy i odpowiedzialności w organizacji,
podsystem techniczny, który zawiera stosowane w organizacji technologie, umiejętności techniczne (know-how), maszyny, budynki, wyposażenie,
podsystem zarządzania, obejmujący mechanizmy koordynacji i uzgodnienia po-zostałych podsystemów w procesach podejmowania decyzji. (zobacz rysunek 3.2.) Podsystem celów i wartości Podsystem psycho-społeczny Podsystem techniczny Podsystem struktury Podsystem zarządzania Wynik działania organizacji Nakłady na wyjściu Otoczenie
Rysunek 3.2. Organizacja jako system społeczno-techniczny
Źródło: na podstawie L. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 1999, s.34-35, za: [Koźmiński 2006, s. 31]
Ponadto wpływ na organizację wywiera jej otoczenie. Na przykład M.J. Hatch dzieli elementy otoczenia na trzy grupy14:
- sieć współpracujących ze sobą organizacji (agencje rządowe, klienci, partnerzy, kon-kurenci, grupy nacisku, dostawcy, związki zawodowe i profesjonalne),
- otoczenie ogólne (prawne, ekonomiczne, technologiczne, społeczne, polityczne, kultu-rowe, sektor środowiska fizycznego),
- otoczenie międzynarodowe i globalne.
14
Hatch M.J., Organization Theory, Oxford University Press, Oxford-New York 1994, za: [Koźmiński 2006, s.34-37]
Skoro czynniki te wpływają na działanie organizacji, warunkując jej istnienie, to – per analogia- nie będzie nadużyciem zastosowanie tego modelu również do zobrazowania syste-mu czynników wpływających na działanie dystryktu przemysłowego – zbioru organizacji.
Według autora pracy ten i każdy inny zestaw czynników wpływający na działanie orga-nizacji można podzielić na dwie grupy:
- ekonomiczne, które są podstawą do opisu warunków ekonomicznych działania danej organizacji (w której ogólnym warunkiem działania podmiotu jest zysk w długim okresie),
- pozaekonomiczne, które są podstawą do opisu warunków, jakie muszą spełnić procesy społeczne towarzyszące wspomnianym procesom ekonomicznym.
Ten dychotomiczny podział wydaje się być uprawniony, ponieważ wielu badaczy sto-sowało go w swoich pracach. Już klasyczni ekonomiści (A. Smith, D. Ricardo, J.S. Mill, Th. Malthus) tłumaczyli rozwój gospodarczy nie tylko siłami ekonomicznymi, ale również kultu-rowymi, politycznymi i historycznymi. Podobnie T. Veblen stwierdza, że rozwój społeczno- gospodarczy jest uwarunkowany nie tylko zjawiskami rynkowymi, ale również pozaekono-micznymi rejonami wpływającymi na podejmowane decyzje ekonomiczne. [Sekuła, s. 90]
Na zasadzie analogii można wyróżnić dwie grupy czynników warunkujących działanie przedsiębiorstw w dystryktach przemysłowych. Można mówić o:
- czynnikach ekonomicznych (warunkują kształtowanie się rachunku ekonomicznego uczestnika dystryktu przemysłowego),
- czynnikach pozaekonomicznych (warunkują kształtowanie się relacji społecznych wy-stępujących pomiędzy podmiotami dystryktów przemysłowych).
Podział taki wynika z faktu, że funkcjonowanie dystryktu przemysłowego przejawia się w powstawaniu dwojakiego rodzaju relacji pomiędzy jego podmiotami. Zwracają na to uwagę M. Mistri i S. Solari wyróżniając [Mistri et al., s.223]:
- relacje ekonomiczne polegające na wymianie pomiędzy jego członkami dóbr i usług na lokalnych rynkach,
- relacje społeczne, które polegają na powstawaniu pomiędzy członkami dystryktu przemysłowego różnego rodzaju więzi społecznych.
F. Pyke i W. Sengenberger podkreślają, że dystrykt przemysłowy posiada charaktery-stykę, która powinna być pojmowana jako społeczno-ekonomiczna całość. Bliskie wzajemne relacje pomiędzy sferami ekonomicznymi, społecznymi oraz politycznymi, sprawiają, że każ-da z wymienionych jest zależna od pozostałych. Z tego powodu bakaż-dacze ci twierdzą, że „suk-ces dystryktów wynika nie tylko z realiów ekonomicznych‖ (..) szersze, społeczne oraz insty-tucjonalne aspekty są nie mniej ważne‖. [Pyke et al., s.2]
Przywoływani autorzy zwracają uwagę, że dystrykty przemysłowe są wypadkową lo-kalnych procesów społecznych oraz lolo-kalnych procesów gospodarczych. Ponadto zauważają, że fenomen dystryktu przemysłowego posiada dualną, to znaczy społeczną oraz ekonomiczną naturę. Przy czym wymienione dwa rodzaje relacji nie są względem siebie obojętne i pozosta-ją we wzajemnej zależności. Podkreślapozosta-ją oni, że na system relacji ekonomicznych zasadniczy wpływ ma system relacji społecznych15. Pogląd ten formułował również G. Beccattini w swo-ich pracach podkreślając społeczno-ekonomiczny wydźwięk pojęcia dystryktu przemysłowe-go, którego „kapitalistyczny rdzeń‖ jest zanurzony w medium społecznych relacji16
.
Z punktu widzenia założeń niniejszej pracy istotne jest to, że zarówno w płaszczyźnie ekonomicznej, jak i pozaekonomicznej można wyróżniać czynniki, które warunkują powsta-wanie i funkcjonopowsta-wanie firm w dystryktach przemysłowych. W płaszczyźnie ekonomicznej i pozaekonomicznej istnieją pewne warunki brzegowe powstawania oraz funkcjonowania dys-tryktu przemysłowego. Zarówno przestrzeń ekonomiczna, jak i przestrzeń społeczna musi osiągnąć pewne wartości w obrębie swoich charakterystyk, aby dystrykt przemysłowy mógł działać. Poprzez analogię do zespołów ludzkich można stwierdzić, że tak jak grupa osób, by skutecznie wykonywać pewne zadania, musi stać się zespołem, tak firmy muszą spełnić sze-reg warunków, aby działać jak dystrykt przemysłowy.
Wśród uczestników dystryktu przemysłowego wyróżniamy różnego rodzaju podmioty. Najistotniejszymi z punktu widzenia jego istnienia i rozwoju są przedsiębiorstwa działające w branży specyficznej dla danego dystryktu przemysłowego oraz obecne na miejscu firmy dzia-łające w branżach pokrewnych. Można je nazwać swoistym rdzeniem dystryktu przemysło-wego. Inne podmioty dystryktu przemysłowego, takie jak uniwersytety, izby gospodarcze, firmy doradcze oraz władze lokalne i tym podobne (jakkolwiek ich rola może być ważna) mają charakter wspierający w stosunku do wspomnianego wcześniej rdzenia. Ponieważ funk-cjonowanie dystryktu przemysłowego to w dużej mierze działanie rdzenia dystryktu przemy-słowego (jego przedsiębiorstw), główny akcent w rozprawie jest położony na badanie uwa-runkowań funkcjonowania firm dystryktu przemysłowego.
Autor niniejszej rozprawy skupia się na czynnikach pozaekonomicznych z uwagi na fakt, że ten kierunek badań jest – jak dotąd – nie dość rozpoznany. O ile czynniki ekonomicz-ne determinujące działanie dystryktu wydają się dobrze poznaekonomicz-ne i opisaekonomicz-ne w literaturze (także z powodu swojej namacalności i realności) o tyle czynniki pozaekonomiczne wymagają wciąż
15
[Mistri et al. , s.223-224] 16
identyfikacji, systematyzacji oraz empirycznych badań. Jest to tym bardziej uzasadnione, że w literaturze podkreśla się znaczenie miękkiego tła twardych procesów gospodarczych obec-nych w dystryktach przemysłowych wynikających z ich natury opierającej się na współpracy przedsiębiorstw.
Według J. Stachowicza i J. Machulika17
procesy realne przedsiębiorstw można podzielić na dwie sfery: przedmiotową (materialną) i podmiotową (społeczno-kulturową), z któ-rych ta pierwsza (materiały, technika, i technologia) zmienia się w tempie szybszym niż druga (organizacja, wiedza, umiejętności, postawy i zachowania, wartości i normy). Autorzy ci przy tym jednoznacznie stwierdzają, że przemiany w sferze społeczno - kulturowej mają dużo większe znaczenie i konsekwencje dla efektywności procesów gospodarowania.
Literatura przedmiotu podkreśla ogromną rolę innowacji i wiedzy specjalistycznej jako elementów, które stoją u podstaw przewagi konkurencyjnej dystryktów przemysłowych. Ak-centy zostały przeniesione z tradycyjnych, czysto ekonomicznych jej przesłanek (niższe kosz-ty transakcji, transportu, bliskość bazy surowcowej) na czynniki związane z dynamicznymi ekonomikami, czyli ułatwione wytwarzanie i kumulację wiedzy oraz związaną z tym zdol-ność przedsiębiorstw dystryktów przemysłowych do wprowadzania innowacji. Właśnie te cechy pozwalają wychodzić naprzeciw wyzwaniom, jakie przynoszą zmiany w otoczeniu. Intensywność technologicznych przemian stanowi swoisty miernik ich wzrostu lub schyłku. [Guerrieri et al. c, s.36-38]
Szczególne znaczenie czynników pozaekonomicznych na tle ekonomicznych potwier-dza również M. Porter, mówiąc o zmieniającym się charakterze konkurencji w globalizującej się gospodarce. Badacz ten, opisując grona zauważa, że większość tradycyjnych, statycznych przesłanek istnienia i rozwoju dystryktów przemysłowych nie ma już obecnie znaczenia w wyniku działania procesów globalizacji. Tradycyjne korzyści aglomeracji (niższe koszty transportu, niższe koszty surowców, specjalizacja), choć nadal ważne, utraciły swoje znacze-nie. Na ważności relatywnie zyskują natomiast czynniki dynamiczne konkurencji takie jak ciągłe doskonalenie oraz innowacje. M. Porter zauważa, że obecnie konkurencyjność gron opiera się w większym stopniu nie na sprawności statycznej, lecz dynamicznej skupiającej się na innowacji oraz tempie uczenia się. [Porter, s.259]
Przedstawione wnioski pozwalają założyć, że coraz większe znaczenie zyskują szeroko pojęte czynniki pozaekonomiczne i społeczne, w dużym stopniu warunkujące dynamiczną
17
sprawność konkurowania. Z tych powodów autor podjął się badań czynników pozaekono-micznych wpływających na funkcjonowanie przedsiębiorstw rdzenia dystryktu przemysłowe-go.