Koncepcje komplementarne względem koncepcji dystryktu przemysłowego w literaturze przedmiotu w literaturze przedmiotu

Istnieje szereg koncepcji w naukach o zarządzaniu, ekonomii i socjologii gospodar-czej, które istotnie przybliżają naukę do wyjaśnienia zasad, jakimi rządzą się dystrykty prze-mysłowe.

G. Beccatini wskazuje na to, że koncepcja dystryktu przemysłowego niejako rozpo-częła dyskusję wokół problemu formy, jaką przybierają rynki oraz organizacje w różnych warunkach⁵⁴. Ze szczególną uwagą śledzony jest problem odpowiedniości struktur organiza-cyjnych w danych warunkach otoczenia. Przykładem takiego podejścia może być przedsta-wiona przez M. Trockiego koncepcja rozwoju problematyki struktur działalności gospodar-czych. Badacz w swoich rozważaniach opiera się na postulacie odejścia od wąskiego rozu-mienia kształtowania struktur organizacyjnych przedsiębiorstwa i proponuje przejście do sze-roko rozumianego kształtowania struktur działalności gospodarczej wykraczającej poza struk-tury pojedynczego przedsiębiorstwa i obejmującej również jego otoczenie. Autor ten przed-stawia klasyfikacje podstawowych form działalności gospodarczej (zob. tab. 1.3.) oraz model rozwoju problematyki struktur działalności gospodarczej (patrz rys. 1.2.).

54

Tabela 1.3. Podstawowe formy działalności gospodarczej.

Rodzaje

struk-tur ^{Elementy struktury}

Relacje pomiędzy elementami

Postać Relacje porządkowania Relacje oddziaływania Struktury organizacyjne Niesamodzielne prawnie podmioty gospodarcze: jednostki komórki i stano-wiska organizacyjne róż-nych szczebli i różnego rodzaju organizacji gospo-darczych

Podporządkowanie orga-nizacyjne wynikające z podziału zadań obowiązu-jącego w organizacji gospodarczej, której częścią składową są ele-menty struktury

Oddziaływanie organizacyj-ne polegające na wydawaniu przez podmiot nadrzędny bezpośrednich i pośrednich dyspozycji co do działania podmiotów podrzędnych, przydziale zasobów, wyna-gradzania i karania Przedsiębiorstwo Struktury kapitałowe Samodzielne prawnie podmioty gospodarcze w postaci spółek kapitało-wych: spółki komandyto-wej, spółki z o.o., spółki akcyjnej

Podporządkowanie kapi-tałowe wynikające z posiadania przez podmiot nadrzędny udziałów lub akcji w podmiotach pod-porządkowanych

Oddziaływanie właściciel-skie polegające na wykorzy-staniu przez podmiot nad-rzędny uprawnień właściciel-skich z udziałów lub akcji zgodnie z prawem handlo-wym Grupa kapitałowa Struktury kontraktowe Samodzielne prawnie i niezależne podmioty w dowolnej formie organiza-cyjnej: osób fizycznych, przedsiębiorstw indywidu-alnych, spółek osobowych i kapitałowych, spółdzielni, przedsiębiorstw państwo-wych itd. Podporządkowanie kon-traktowe wynikające z zawartych umów na świadczenie przez pod-mioty podporządkowane określonej działalności na rzecz podmiotu nadrzęd-nego

Oddziaływanie kapitałowe polegające na egzekwowaniu przez podmiot nadrzędny warunków i wyników umów od podmiotów gospodar-czych

Sieć powiązań gospodarczych

Źródło [Trocki, s.48] za [Ryśnik]

S tr u kt u ry d zi a ła ln o ści g o sp o d a rcz e j o rg a n iz a c y jn e ka pi ta ło w e k o n tr a k to w e 1900 1925 1950 1975 2000 Badanie struktur organizacy jny ch przedsiębiortswa - struktury f unkcjonalne - struktury przedmiotowe i tery torialne Usprawnienia struktur organizacy jny ch wielkich przedsiębiorstw - struktury dy wizjonalne - centra inwesty cji - struktury macierzowe Strategie rozwoju przedsiębiorstwa Integracja wokół łańcucha tworzenia wartości Koncentracja na umiejętnościach kluczowy ch Business migration

Badanie ef ekty wności struktur przedsiębiorstwa

Określanie opty malnej

wielkości organizacji ^{Racjonalizacja struktur}organizacy jny ch przedsiębiorstwa -lean management - business reengineering -downsizing -delay ering Rozpowszechnienie struktur kapitałowy ch Teoria kosztów transakcy jny ch i model transakcy jny

Rozwój form współpracy kontraktowej

Make or buy Outsourcing kontraktowy Współdziałanie przedsiębiorstwa z otoczeniem Fuzje i przejęcia Doskonalenie struktur kapitałowy ch -holdingi operacy jne -holdingi zarządcze -holdingi f inansowe

Insourcing ^Outsourcingkapitałowy

Nadzór właścicielski Corporate gov ernance Sojusze strategiczne Alianse strategiczne Sieci powiązań gospodarczy ch Organizacja wirtualna

Rysunek 1.2. Rozwój problematyki struktur działalności gospodarczej. Źródło: [Trocki, s.46] za [Ryśnik]

Wskazywany jest silny związek koncepcji dystryktu przemysłowego z nurtem nowej ekonomii instytucjonalnej (R. Coase, O. Williamson i D. North) oraz z „nową teorią wzrostu

(m.in. K. Arrow i P. Romer). Ta ostatnia kładzie nacisk na znaczenie wiedzy i innowacji we współczesnej gospodarce, podkreślając również ważność procesów uczenia się i naśladownic-twa. [Grycuk, s.9]

Nurt pierwszy wskazuje na to, że zawieranie transakcji następuje w otoczeniu pew-nych instytucji wytworzopew-nych w danej społeczności, które wpływają na wzrost przewidywal-ności zachowań stron transakcji, a przez to ułatwiają ich dokonywanie (następuje spadek kosztów transakcyjnych). Niższe koszty transakcyjne wpływają według tej teorii na innowa-cyjność gospodarki.

Na gruncie teorii ekonomiki kosztów transakcyjnych, która bazuje na dokonaniach R. Coase’a oraz O. Williamsona, była rozwijana koncepcja kształtowania rynków. Wynika z niej spostrzeżenie, że przedsiębiorstwa zmieniają niejako swoje granice wybierając między róż-nymi (odpowiednimi w danym momencie) mechanizmami koordynacji transakcji. Jednostki organizacyjne są dołączane do wewnętrznych struktur organizacyjnych przedsiębiorstwa lub z nich wyodrębniane (związki reguluje rynek) zależnie od poziomu generowanych kosztów transakcyjnych towarzyszących wymianie produktów między przedsiębiorstwem i tą jednost-ką. [Boschma et al. , s.293]

Ekonomia instytucjonalna jest podejściem, które skupia się na relacjach pomiędzy podmiotami życia gospodarczego a jego środowiskiem instytucjonalnym. Instytucje są rozu-miane jako „zestawy zasad‖, kolektywna pamięć o działaniach oraz wartościach, z której lu-dzie korzystają działając. Istnieją one w formie „ukrytej‖ (rodzina, kultura organizacyjna) oraz „jawnej‖ (prawo państwowe, prawa religijne). Instytucje takie są zdeterminowane regio-nalnie – regiony posiadają specyficzne instytucje, w których „przechowywane‖ są lokalna wiedza i wartości. Dlatego regionalne struktury działalności gospodarczej (również dystrykty przemysłowe) są zróżnicowane – zostały ukształtowane według innych ścieżek rozwoju (in-nych reguł działania). Koncepcja ta jest niejako kolejnym krokiem ku naświetleniu determi-nantów kształtowania się relacji między firmami, dodając do ceny (podstawowy czynnik wy-boru w ekonomii), struktury i poziomu kosztów transakcyjnych (koncepcja kosztów transak-cyjnych) trzeci element – relacje społeczne wyrażone normami, wartościami oraz konwen-cjami. [Boschma et al. , s.293-295]

Szczególnie istotną koncepcją teoretyczną pozwalającą na lepsze zrozumienie dystryk-tów przemysłowych jest również koncepcja kapitału społecznego55, która wyróżnia społecz-ności o wysokim poziomie kapitału społecznego charakteryzujące się występowaniem: po-czucia grupowej tożsamości, wspólnych wartości, rozbudowanej sieci nieformalnych powią-zań pomiędzy członkami społeczności, wysokiego poziomu zaufania (w tym także do instytu-cji publicznych), intensywnej komunikainstytu-cji, zaangażowania obywatelskiego oraz gotowości do aktywnego uczestniczenia w życiu wspólnoty.[Grycuk, s.9]

Dystrykty przemysłowe wiążą się również z efektami sieci (network externalities), o których można mówić wtedy, gdy „wartość danego dobra zwiększa się wraz ze wzrostem liczby jego użytkowników‖56. Efekty sieci mają szczególne znaczenie tam, gdzie kluczowe są powiązania międzyorganizacyjne oraz efekty skali osiągane wspólnie przez wszystkich uczestników sieci, gdzie dołączenie kolejnego użytkownika do sieci (np. dystryktu przemy-słowego) przynosi korzyści temu (najnowszemu) użytkownikowi oraz korzyści zewnętrzne dla wszystkich pozostałych użytkowników. Efekty sieci występują regionalnie z uwagi na to, że bliskość geograficzna podmiotów pozwala na lepszą kooperację i dzielenie się wiedzą. Wówczas pojawiają się efekty skali i zakresu nie zdeterminowane już działaniem jedynie po-jedynczego przedsiębiorstwa, ale ich sieci, która dostarcza finalny produkt⁵⁷. Garncarczyk przywołuje pogląd, „że efekty sieci są właściwym narzędziem opisu procesów rozwoju we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego‖⁵⁸.

W klasycznym znaczeniu koncepcja efektów sieci tłumaczy zjawiska w sektorach określanych jako sieciowe (transport, komunikacja)59, jednak współcześnie są one istotne dla zrozumienia procesów innowacyjnych we wszystkich dziedzinach działalności. Ekonomika sieci wykazuje szczególną przydatność w badaniach sieciowych procesów innowacyjnych, w których istotną rolę, jako źródło innowacji oraz jako podwykonawcy, odgrywają firmy małe i średnie60

. Zjawisko sieci znalazło zastosowanie w wyjaśnianiu źródeł konkurencyjności

55

Koncepcję kapitału społecznego rozwinął James Coleman :„kapitał społeczny‖ (social capital) to umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów‖ za [Fukuyama, s.20]

56

ODCE.L. Katz, OECD. Shapiro, Network externalities, Competition and Compatibility, ―American Economic Reviev‖ 1985, Nr 75, vol. 3, s.115-117 za [Garncarczyk, s.79]

57

[Garncarczyk, s.79] 58

C. Antonelli, The economics of Innovation Networks, North-Holland, Amsterdam, s.15, za [Garncarczyk, s.79] 59

Znaczenie, korzyści oraz potencjalne niekorzyści wynikające z efektów sieci opisuje Garnczarczyk w [Garn-carczyk]

60

W.J. Baumol, Entrepreneurial Enterprises, Large Established firms and Other Components of Free-Market

tryktów przemysłowych61

, o której nie decydują pojedyncze firmy, ale ilość i jakość powiązań sieciowych między przedsiębiorstwami. Wszystkie kluczowe i wymieniane przez badaczy dystryktów przemysłowych korzyści dla przedsiębiorstw62, regionów oraz gospodarki naro-dowej wynikają z sieciowych powiązań wewnętrznych oraz zewnętrznych (z otoczeniem).

Należy w tym miejscu zaznaczyć, że dystrykty przemysłowe są traktowane przez ba-daczy jako organizacje o sieciowej strukturze organizacyjnej⁶³. Mechanizmy działającego dystryktu przemysłowego mogą być wyjaśniane również za pomocą teorii sieci, struktur or-ganizacji sieciowej i powiązań sieciowych opisanych przez teorię oror-ganizacji i zarządzania64

. Niektórzy badacze przestrzegają jednak przed utożsamianiem dystryktów przemysło-wych z sieciami przedsiębiorstw. W tych ostatnich współpraca pomiędzy członkami jest sankcjonowana umową formalną, podczas gdy w dystryktach przemysłowych funkcjonowa-nie współpracy jest oparte raczej na normach danej społeczności niż na formalnych umowach. Ponadto w dystryktach przemysłowych kooperacji towarzyszy konkurencja. Różnice pomię-dzy siecią a klastrem wyróżnił zespół badawczy IBnGR (patrz tab.). [Szultka ed, s.12-13]

Tabela 1.4. Różnice pomiędzy siecią a klastrem.

Determinanty Sieci Klastry

Członkostwo Zamknięte Niewymagalne

Relacje, związki Współpraca Kooperacja i konkurencja

Podstawa porozumienia Kontrakt Normy społeczne

Wartość dodana Możliwości skoncentrowania się na kluczowych kompetencjach

Korzyści zewnętrzne

Główne korzyści Wzrost zysków i sprzedaży Dostęp do dostawców, usług oraz rynku prac

Podstawa korzyści zewnętrznych Podział funkcji i zasobów Lokalizacja/bliskość

Wspólne cele Korzyści biznesowe Brak

Bliskość geograficzna Mało istotna Niezbędna

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie: A hoen, „Clusters: Determinants and Effects‖, CPB, Nether5lands Buremu for Economic Policy Analisis, Den Haag 2001; S. Rosenfeld, ―Creating Smart Systems a Guide to Clus-ter Strategies in Less Favoured Regions‖, Brussels 2002 za [Szultka ed, s.13]

61

Garncarczyk przywołuje ten pogląd za następującymi autorami: A. Saxenian, A. Markusen, F. Pyke i W. Sen-genberger, OECD, Porter [Garncarczyk, s.82]

62

Garncarczyk wymienia następujące korzyści wskazywane kolejno na przestrzeni czasu w trakcie badań nad dystryktami przemysłowymi [Garncarczyk, s83-84]:

- korzyści związane z pionowym podziałem pracy, dostęp do źródeł innowacji i finansowania, dostęp do wykwa-lifikowanych kadr (Marshall)

- elastyczna specjalizacja, dzielenie ryzyka i finansowania innowacji (Piore i Sable)

- synergia wynikająca z pionowych powiązań między sektorami i między firmami łańcucha wartości (Porter) - relacje długoterminowe i powiązania wewnątrz dystryktu przemysłowego („umocowanie‖ embededness) (Mar-kusen)

63

Porter: Dystrykt przemysłowy jest odmianą sieci, występującą w określonej lokalizacji geograficznej, w której bliskie sąsiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnego rodzaju wspólnoty oraz zwiększa częstotliwość i znaczenie interakcji. [Porter, s.282-284] Biggiero: dystrykty przemysłowe to hyper-sieci, a dokładnie: „sieci międzyorganizacyjnych sieci na określonym terytorium‖. [Biggiero, s.74]

64

Pomocny w badaniach nad dystryktami przemysłowymi jest nurt nauk o zarządzaniu poświęcony badaniu kooperacji przedsiębiorstw. Przykładem w tym względzie może być koncepcja przedsiębiorstwa kooperatywnego (zob. rys. 2.2.), które M. Trocki i M. Romanow-ska zdefiniowali jako „poszukujące współdziałania a nie konkurencji, zawiązujące liczne umowy z dostawcami i nabywcami oraz alianse z konkurentami w celu budowy konkurencyj-nej oferty rynkowej bez konieczności posiadania własnych zasobów‖. Autorzy ci wskazują na potrzebę ograniczania konkurencji i wspierania współdziałania, co najlepiej odzwierciedla nowo utworzone słowo „co-opetition‖. Według nich przykładem praktycznej realizacji kon-cepcji przedsiębiorstwa kooperatywnego jest pojęcie grona prezentowane przez Portera⁶⁵, organizacje ekologiczne (lub inaczej odpowiedzialne lub służące otoczeniu) oraz alianse stra-tegiczne. [Romanowska et al. ,s 15]

Przedsiębiorstwo - właściciele - menedżment - pracownicy organizacje proekologiczne organizacje konsumenckie organizacje naukowe(eksperci) dostawcy nabywcy ^konkurenci władze samorządowe instytucje

finansowe rząd parlament ^{środki masowego}

przekazu

Rysunek 1.3. Model przedsiębiorstwa kooperatywnego Źródło:[Romanowska et al. , s.17] za [Ryśnik]

Pokrewną koncepcją pozwalającą na lepsze wyjaśnienie funkcjonowania dystryktów przemysłowych jest koncepcja systemów innowacyjnych. Jest ona wynikiem obserwacji wła-ściwości procesu powstawania innowacji – nieliniowości oraz sieciowości. Zgodnie z tą kon-cepcją gospodarkę należy postrzegać jako sieć wzajemnie powiązanych podmiotów

65

darczych i instytucji, pomiędzy którymi zachodzi współpraca prowadząca do efektu syner-gicznego. Szczególne znaczenie w tworzeniu innowacji przypisywane jest interakcjom za-chodzącym pomiędzy podmiotami66

, takimi jak przedsiębiorstwa, sfera badawczo rozwojowa oraz instytucje pośredniczące w transferze innowacji, które samodzielnie generują wiedzę i innowacje. System innowacyjny to „kompleks instytucji i łączących je powiązań, dzięki któ-rym dana gospodarka stanowi sprawny mechanizm generowania wiedzy‖⁶⁷.

Narodowe systemy innowacji składają się z systemów regionalnych, w których więcej interakcji będzie zachodzić między jego elementami niż między elementami systemu i jego otoczeniem (o ile granice regionalnego systemu innowacyjnego nie zostaną wyznaczone we-dług innego kryterium, na przykład granic administracyjnych, które może zmienić granice systemu innowacyjnego). W ramach regionalnych systemów innowacyjnych mogą występo-wać pewnego rodzaju bieguny innowacji, gdzie szczególnie silne są współzależności łączące skoncentrowane przestrzennie podmioty i instytucje. Tymi biegunami innowacji mogą być klastry innowacyjne (dystrykty przemysłowe). Dystrykty przemysłowe to zatem systemy in-nowacyjne oparte głównie o transfer wiedzy poprzez bezpośrednie kontakty ludzi. W dystryk-tach przemysłowych jako systemach innowacyjnych największą uwagę skupiają stwa i ich innowacyjność. Szczególną rolę odgrywa dyfuzja wiedzy pomiędzy przedsiębior-stwami systemu innowacyjnego zachodząca dzięki mobilności pracowników. W mniejszym stopniu koncentruje się uwagę na aspektach instytucjonalnych. [klastry.pl]

B. Gruchman twierdzi nawet, że w sposób najbliższy ideałowi cechy lokalnych syste-mów innowacyjnych występują w dystryktach przemysłowych, jakie spotyka się w północ-nych Włoszech (tzw. trzecia Italia)68

.[Gruchman, s.21]

Podsumowując, pojęcie dystryktu przemysłowego posiada silne oparcie w koncepcjach wielu dziedzin nauki zarówno ze strony ekonomii i zarządzania, jak i z punktu widzenia so-cjologii gospodarczej. Wynika to z interdyscyplinarności tego pojęcia oraz, stąd że stanowi ono pewnego rodzaju syntezę wielu rozwijanych dotychczas koncepcji teoretycznych. Nie-wątpliwą zaletą koncepcji dystryktu przemysłowego jest złamanie dotychczasowych ram ana-lizy zjawisk ekonomicznych poprzez wskazanie nowego obiektu anaana-lizy – stanowiący go dys-trykt przemysłowy jest wyjściem poza ujęcie sektorowe, którego wadą było odcinanie

66

„OECD wyróżnia cztery formy powiązań w systemie innowacyjnym: powiązania przedsiębiorstwo-przedsiebiorstwo; powiązania przedsiębiorstwo-sfera nauki i badań oraz instytucje transferu technologii; rynko-wy transfer technologii; mobilność pracowników oraz transfer wiedzy ukrytej‖ za [klastry.pl] „Klastry przemy-słowe a regionalne systemy innowacyjne‖

67

[klastry.pl] „Klastry przemysłowe a regionalne systemy innowacyjne‖ 68

nych, z punktu widzenia działających w nim firm, więzi z podmiotami należącymi do innych branż. Zastosowanie analizy opartej na dystryktach przemysłowych pozwala na sze oddzielenie firm otoczenia bliższego oraz otoczenia dalszego firm, a przez to skuteczniej-sze zarządzanie. Pozwala na wyróżnienie z większą precyzją łańcuchów tworzenia wartości w gospodarce narodowej.