Podstawowe definicje pojęcia

Pojęcie dystryktu przemysłowego występuje w literaturze naukowej na świecie oraz w Polsce pod wieloma nazwami używanymi zamiennie. Nazwa „dystrykt przemysłowy‖ (ang.

industrial district) jest najstarszym określeniem pojęcia wprowadzonym przez A. Marshalla.

Określenie to znalazło uznanie w nurcie badań włoskich (gdzie nazwa ta jest powszechnie używana - wł. distretto industriale), który zaczerpnął z dokonań A. Marshalla, aby opisać fenomen skupisk gospodarczych północno-wschodnich Włoch. Szeroko stosowaną nazwą pojęcia w literaturze anglojęzycznej jest „cluster69‖, rozmaicie tłumaczony w literaturze pol-skiej. Funkcjonujące tłumaczenia to: klaster, grono⁷⁰, kiść71

, skupisko⁷². W literaturze polskiej nazwa „dystrykt przemysłowy‖ jest mało rozpowszechniona i często uznawana jedynie za jeden z typów pojęcia szerszego kojarzonego z nazwą klaster, grono. Tak rozumiana relacja nazw funkcjonuje np. w pracach Portera (dystrykt przemysłowy jest włoską odmianą grona73

). Podobnie organizacja UNIDO uznaje nazwę cluster za miano pojęcia szerszego niż dystrykt przemysłowy, odpowiadającego większemu zbiorowi zgromadzeń przestrzennych przedsię-biorstw⁷⁴.

69

z ang. : grupa, gromada, skupisko, pęk 70

[Porter] 71

E. Okoń – Horodyńska za [Szultka et al. , s.521] 72

T. Markowski 1999 za [Szultka et al, s. 521] 73

[Porter, s.258] 74

W jednej z publikacji firmowanej przez UNIDO tak definiuje się oba pojęcia [Humphrey et al. , s.8]:

„Cluster - sektorowa i geograficzna koncentracja przedsiębiorstw. Taka koncentracja korzysta z

ekono-mik zewnętrznych - pojawienie się dostawców, którzy zapewniają surowce i półfabrykaty, nowe i używane ma-szyny oraz części zamienne, pojawienie się rezerw pracowników najemnych ze specyficznymi dla sektora umie-jętnościami. Cluster może skusić podmioty, które sprzedają na oddalonych rynkach zewnętrznych i zachęca do powstawania wyspecjalizowanych usług technicznych, finansowych i księgowych.

Z takim rozumieniem pojęcia nie zgadza się A. Markusen, który optuje za rozszerze-niem terminu „dystrykt przemysłowy‖ (co widoczne jest w szerokiej definicji przytoczonej w tabeli 1.5.) również na obiekty nazywane w innych miejscach pojęciem „cluster‖⁷⁵.

W literaturze polskiej funkcjonują również inne nazwy pojęcia będące pewną hybrydą tłumaczenia słów „cluster‖ i „industrial district‖: grono przedsiębiorczości76

, grono przemy-słowe77, klaster przemysłowy.

W literaturze wyróżnione nazwy stosuje się zamiennie. W pracy niniejszej autor nie po-dejmuje się jednoznacznego wskazania, która z nazw powinna być uznana za standard. Jego zdaniem używanie nazwy dystrykt przemysłowy jest równie uprawnione jak każdej innej wymienionej powyżej. Niemniej jednak nazwa „dystrykt przemysłowy‖ posiada długie trady-cje sięgające prac Marshalla, a jej znaczenie w nauce zostało potwierdzone poprzez badania włoskich dystryktów przemysłowych uznanych za szczególnie wyraźną, wręcz kanoniczną, egzemplifikację pojęcia.

W dalszej części podrozdziału przedstawione zostaną niektóre definicje dystryktu przemysłowego na podstawie literatury. Pojęcie to było już wielokrotnie definiowane w spo-sób bardzo różnorodny. Wynika to z trudności jednoznacznego określenia kryteriów istnienia dystryktu przemysłowego w rzeczywistości gospodarczej. Istotnym problemem jest na przy-kład określenie jego granic w sposób ostry oddzielających podmioty gospodarcze zaliczające się do niego i pozostające niejako na zewnątrz. Trzeba jednak zauważyć, że dystrykt przemy-słowy uważany za przykład organizacji sieciowej78, tak jako ona zrywa z podstawową regułą tradycyjnej koncepcji struktur organizacyjnych – to jest regułą precyzyjności określenia gra-nic przedsiębiorstwa jako wyodrębnionej jednostki organizacyjnej79. Można założyć, że każda definicja dystryktu przemysłowego, ze względu na swoją złożoną naturę, nie rozstrzygnie do końca kwestii, które relacje współpracy i konkurencji dotyczą uczestników dystryktu przemy-słowego, a które mają miejsce między elementami dystryktu przemysłowego a jego otocze-niem. W poniższej tabeli przytoczono wybrane definicje dystryktu przemysłowego.

Dystrykt przemysłowy - powstaje on wtedy, gdy „cluster‖ rozwinie się bardziej niż tylko w dziedzinie specjalizacji i podziału pracy pomiędzy firmy; gdy powstaną ukryte i jawne formy współdziałania pomiędzy lokalnymi podmiotami gospodarczymi w obrębie dystryktu, które rozwijają lokalną produkcję i możliwości innowacyjne, a także gdy powstaną silne powiązania w sektorze.‖

75

Dystrykt przemysłowy jest stosunkowo pokaźnym, przestrzenie ograniczonym, obszarem aktywności zorien-towanej na handel, który posiada wyróżniającą się specjalizację gospodarczą, bazującą na surowcach, wytwarza-niu lub usługach (A. Markusen za [Guerrieri et al b,s.17])

76

[Szultka et al] 77

por. [Nowak] 78

patrz definicja M. Portera oraz definicja L. Biggiero w tabeli 1.5. 79

Tabela 1.5. Definicje dystryktu przemysłowego

l.p. Definicja Źródło

1. „koncentracja wyspecjalizowanego przemysłu w pewnej lokalizacji‖ Marshall za

[Alberti, s.17]

2. „Dystrykt przemysłowy może być zdefiniowany przez następujące trzy cechy:

duża liczba niezależnych jednostek produkcyjnych, geograficzna bliskość

intensywna rynkowa i nierynkowa wymiana publicznych i prywatnych towarów i usług pomiędzy jednostkami produkcyjnymi, co generuje pozytywne rozszerzanie się regionu‖

Marshall za [Bagella et al, s.22]

3. „Społeczno – terytorialna jednostka, która charakteryzuje się aktywną obecnością obojga: społeczności ludzi i populacji firm na jednym naturalnie i historycznie ograniczonym obszarze‖

Becatini za [Guerrieri et al. ,s5]

4. „Dystrykt przemysłowy to środowisko społeczne oraz silna i dynamiczna forma

organi-zacji, gdzie bliskość lokalizacji i związki kulturowe firm pozwalają osiągać im korzyści aglomeracji w postaci obniżenia kosztów i wzajemnego pozytywnego wzmocnienia.‖

Becattini⁸⁰

5. „Dystrykt przemysłowy to autonomiczna struktura powstała na bazie znajomości techniki

i technologii wytwarzania rozwijająca się chaotycznie i spontanicznie.‖ ^Rullani

81

6. „Dystrykt przemysłowy jest stosunkowo pokaźnym, przestrzenie ograniczonym, obsza-rem aktywności zorientowanej na handel, który posiada wyróżniającą się specjalizację gospodarczą, bazującą na surowcach, wytwarzaniu lub usługach.‖

Markusen za [Guerrieri et al. B ,s.17]

7. „Grona są to geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych

dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizujących i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących‖

Porter [Porter, s.246]

8. „Grono jest to znajdująca się w geograficznym sąsiedztwie grupa przedsiębiorstw i po-wiązanych z nimi instytucji zajmujących się określoną dziedziną, połączona podobień-stwami i wzajemnie się uzupełniająca.‖

Porter [Porter, s.248] 9. „System wzajemnie powiązanych firm i instytucji, którego wartość jako całości jest

większa niż suma wartości poszczególnych jego części‖ ^{Porter [Porter,} s.266]

10. „Grono jest odmianą sieci, występującą w określonej lokalizacji geograficznej, w której bliskie sąsiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnych rodzajów wspólnoty oraz zwiększa częstotliwość i znaczenie interakcji‖

Porter [Porter, s.283] 11. „Grona (clusters) są geograficzną koncentracją wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw

i instytucji w konkretnej dziedzinie.‖

Porter [Porter 1998, s.78] 12. „Dystrykty przemysłowe są koncentracjami firm zaangażowanych we współzależny

proces produkcyjny, często w tym samym przemyśle bądź segmencie przemysłu, który jest zakorzeniony w lokalnej społeczności i ograniczony dystansem codziennej drogi do pracy.‖ Brusco, Piore Sabel, Becattini, Pyke, Becattini Sengenberger, Sforzi, [IBS] 13. „Dystrykty (przemysłowe) to geograficznie zdefiniowane systemy produkcyjne,

charak-teryzujące się dużą liczbą firm zaangażowanych na różnych etapach, w różny sposób w produkcję homogenicznych produktów. Znaczącą cechą jest bardzo wysoki udział ma-łych i bardzo mama-łych firm.‖

Pyke, Sengen-berger

[Pyke et al , s.2] 14. „Dystrykt przemysłowy jest generalnie pojmowany jako sieć małych i średnich firm

skoncentrowanych na ograniczonym terenie, połączonych przez stosunki typu odbiorca-dostawca i społeczne organizacyjne zasady, w której bliskość geograficzna poszczegól-nych jednostek generuje oba: pozytywne i negatywne przepływy.‖

Bagella, Becchetti, Sacchi [Bagella et al, s.96] 80

Beccatini G., Introduzione: il disteretto industrialne marshalliano: cronaca di un ritrovamento, in Beccattini G. (a cura di) Mercato e forze locali, Il Mulino, Bologna 1987, za [Figuła, s.46]

81

Rullani E., Distretti industrialni e economia globalne, „Ostre il Ponte‖ 1995, nr 50 za [Figuła, s.46]

15. „System firm i lokalnych instytucji o następujących cechach:

- dystrykt jest systemem: stosunki pomiędzy niezależnymi aktorami w dystrykcie są rządzone przez zestaw norm – generalnie nieformalnych - które nadają charakter i kształt społeczności i naturę dystryktu,

- aktorzy wewnątrz dystryktu są niezależnymi przedsiębiorcami, którzy maksymizują ich zyski przez zewnętrzną i współzależną specjalizację w zadaniach. Każda firma specja-lizuje się w jednej lub kilku fazach cyklu produkcyjnego i posiada dobrze rozwinięte relacje z innymi współzależnymi firmami,

- stosunki wewnątrz dystryktu są wprowadzane i rozszerzane przez instytucje, które wspomagają wzrost całego dystryktu. Firmy i instytucje współpracują między sobą za pomocą systemu nieformalnych relacji, co pozwala na wykorzystanie elastycznej pro-dukcji osiągniętej daleko posuniętym podziałem pracy,

- dystrykt ma rozmiary lokalne, geograficznie ograniczone, w którym konkretny cykl produkcyjny jest przeprowadzany przez mnogość aktorów należących do dystryktu.‖

C. Pietrobelli [Pietrobelli, s.4]

16. „Dystrykt przemysłowy to taki model uprzemysłowienia, który może być zdefiniowany jako organizacja procesu produkcyjnego, oparta na pojedynczych wyspecjalizowanych przemysłach, która jest wprowadzana w życie przez koncentracje złożone z wielu małych firm o podobnym charakterze w konkretnej lokalizacji, osiągając ekonomiki produkcji o dużej skali przez zewnętrzne raczej niż wewnętrzne ekonomiki, zawierając środowiska społeczne, które cechują się społecznością ludzi przywiązaną do stosunkowo homoge-nicznego systemu wartości oraz sieciami scalających się miejskich i wiejskich osiedli wewnątrz terytorium zjednoczonego przez produkcję i powiązania międzyludzkie.‖

Beccatini 1978 za [Sforzi, s.75]

17. „Mamy do czynienia z dystryktem przemysłowym, gdy:

- produkcja jest elastyczna i stara się sprostać potrzebom klienta,

- występują małe i bardzo małe firmy na danym terytorium, które charakteryzują się tym samym typem elastycznej produkcji,

- wśród tych małych, bardzo małych i średnich przedsiębiorstw niektóre sprzedają ich produkty bezpośrednio na rynku, podczas gdy inne zajmują się konkretnymi procesami lub produkują komponenty produktu finalnego,

- podział pomiędzy te firmy, które sprzedają, a te, które działają jak poddostawcy dla innych nie jest sztywny: ta sama firma może być w różnym czasie poddostawcą lub sprzedawcą produktów finalnych,

- relacje pomiędzy firmami, które sprzedają na rynku, przybiera formę przeplatania się konkurencji oraz współpracy: co oznacza (firmy nie zwalczają się nawzajem, lecz starają się znaleźć miejsca na rynku dla nowej produkcji bez wywierania destrukcyjne-go wpływu w dystrykcie przemysłowym),

- strefa jest tak zdefiniowana, ponieważ odnosi się do bardzo ograniczonego geogra-ficznie terenu, który szczególnie charakteryzuje się pewną dominującą produkcją,

- występują silne powiązania pomiędzy dystryktem jako rzeczywistością

produkcyj-ną, a lokalizacją jako mieszanką życia rodzinnego, politycznego i społecznego.‖

[Capecchi, s.21-22]

18. „Grono przedsiębiorczości to przestrzennie skoncentrowane skupisko przedsiębiorstw z sektorów pokrewnych bądź powiązanych ze sobą w ramach łańcucha produkcyjnego – jednocześnie konkurujących i kooperujących w pewnych aspektach działalności – oraz instytucji i organizacji powiązanych rozbudowanym systemem wzajemnych relacji o formalnym i nieformalnym charakterze opartych na specyficznej trajektorii rozwoju (np. technologia, rynki zbytu).‖

[Szultka et al, s .522]

19. „Grono to grupa firm, ich dostawców, klientów oraz ośrodków wiedzy (uczelnie wyższe, jednostki badawcze, firmy konsultingowe) posiadających komplementarne kompetencje oraz uczestniczących w jednym łańcuchu tworzenia wartości (procesie produkcyjnym), których celem działania jest poprawa jakości procesów oraz dóbr finalnych. Mogą one tworzyć między sobą powiązania sieciowe umożliwiające dyfuzje innowacji i wspólne rozwijanie nowych technologii.‖

Den Hertog, Bergman, Char-les⁸²

82

Den Hertog P., Bergman E.M., Charles D., In Pursuit of Innovative Clusters, [w:] Measuring and Evaluating

Industrial R&D and Innovation in the Knowledge based Economy, Taipei, Sierpień 2001 za [Grycuk , s.5]

20. „Grono to geograficzne skupisko firm działających w pokrewnych sektorach, kooperują-cych lub w inny sposób powiązanych ze sobą lub też świadcząkooperują-cych wobec siebie kom-plementarne usługi i korzystających z tej samej infrastruktury, a także z wyspecjalizowa-nych dostawców. Operują one na tym samym lokalnym rynku pracy, napotykając w swoich działaniach na podobne szanse i zagrożenia‖

Rosenfeld ⁸³

21. „Geograficznie skupione firmy, powiązane pionowo i poziomo, związane z lokalną infra-strukturą wspierania przedsiębiorczości, podzielające wizję nakierowaną na wzrost biz-nesu, opartą na konkurencji i współpracy na określonym rynku‖

Cooke⁸⁴

22. „Grono to geograficzne skupisko firm działających w pokrewnych sektorach, ich do-stawców oraz innych organizacji (stowarzyszenia branżowe, ośrodki wiedzy takie jak uczelnie wyższe oraz centra naukowo-badawcze) współpracujących ze sobą w procesie produkcyjnym i w łańcuchu tworzenia wartości, pomiędzy którymi istnieją powiązania sieciowe i dla których członkostwo w gronie może być ważnym czynnikiem wpływają-cym na ich indywidualną konkurencyjność‖

Grycuk [Gry-cuk, s.7]

23. „Klastry to lokalne systemy produkcyjne będące skupiskami firm powiązanych ze sobą

sektorów, między którymi występuje wymiana wiedzy i współpraca‖ ^Wojnicka [Wojnicka,

s.34] 24. „Klaster ekonomiczny to sieć silnie wzajemnie zależnych od siebie firm (łącznie z

wy-specjalizowanymi dostawcami) powiązanych ze sobą w łańcuchu tworzenia wartości dodanej.‖

Jagiełło [Jagieł-ło, s.10] 25. „Klastry to regionalne zgrupowania małych i średnich przedsiębiorstw, które

współpra-cując dla realizacji określonego celu biznesowego, dążą do wypracowania i utrzymania dodatkowej ponadprzeciętnej konkurencyjności jako indywidualnych podmiotów konku-rujących na rynku"

Stachowicz [Stachowicz, s.3]

26. „Dystrykt przemysłowy stanowi terytorialną formę organizacji przemysłowej, tworząc system złożony z bardzo dużej liczby małych przedsiębiorstw, współpracujących ze sobą i działających w sprzyjającym środowisku lokalnym, w ramach którego relacje między-ludzkie (zarówno w produkcji, jak i poza nią) składają się na jedną, nierozerwalną ca-łość.‖

Pietrzyk [Pie-trzyk, s.16

Źródło: Opracowanie własne na podstawie źródeł wymienionych w tabeli

Przytoczone definicje charakteryzują się dalece posuniętą różnorodnością. Poszczególni badacze wymieniają cechy charakterystyczne dla danego pojęcia, jednak wydaje się, że nie można stworzyć uniwersalnej listy cech dystryktu przemysłowego odpowiadającej każdemu przypadkowi rzeczywistości. Poszczególne definicje i zestawy cech wynikają z subiektywne-go osądu danesubiektywne-go badacza a pośrednio z cech badanych przez nich obiektów. Te ostatnie zaś odznaczają się wysokim stopniem różnorodności, co zostało zasygnalizowane w kolejnym podrozdziale zajmującym się ich typologią. Przykładowo A. Grycuk na podstawie wielu defi-nicji wymienia następujące cechy/wymiary grona. Są to:

- koncentracja geograficzna (przestrzenna), - współpraca (konkurencja),

- koncentracja sektorowa,

83

Rosenfeld S.A., Bringing Business Clusters Into The Mainstream of Economic Development, ―European Plan-ning Studies‖ Vol5, No1, 1997 za [Grycuk, s.6]

84

P. Cooke., Knowledge economics. Clusters, learning and cooperative advantage, Routledge, 2002, s.121 za: [Moszkowicz et al , s.226]

- specjalizacja,

- współzależność.[Grycuk,s.4]

C. Brasilini i R. Fanfani⁸⁵ za główne cechy dystryktów przemysłowych uznają:

1) występowanie silnych zależności socjoekonomicznych między firmami i rodzinami, które rozwijają się wspólnie w procesie adaptacji do zmian w otoczeniu,

2) geograficzną koncentrację przedsiębiorstw o wyspecjalizowanej produkcji na okre-ślonym obszarze (powiatu, zespołu gmin),

3) koncentrację niezależnych MSP wokół firm wyspecjalizowanych w jednym elemen-cie procesu produkcyjnego lub w końcowym produkelemen-cie,

4) stosunki w sieciach między przedsiębiorstwami i instytucjami wywodzące się ze wspólnych wartości szanowanych przez rodziny i instytucje, takich jak wartość pracy, oszczędzanie, ograniczanie ryzyka oraz wymiana informacji i technologii.

G. Nowak i M. Moszkowicz wskazują na następujące cechy grona przemysłowego⁸⁶: 1) odpowiednia ilość przedsiębiorstw,

2) wspólna lokalizacja, 3) wzajemne interakcje, 4) powiązania sieciowe,

5) komplementarność i podobieństwo produktu, 6) współpraca i konkurencja,

7) wykorzystanie ekonomii zewnętrznych i wewnętrznych, 8) pewna masa krytyczna zasobów,

9) współdziałanie z instytucjami wspierającymi, 10) odpowiednie zasoby wiedzy,

11) efekt synergicznych sprawiający, że całość grona jest większa niż suma wartości po-szczególnych części,

12) wspólna wizja, poczucie lokalnej tożsamości, 13) duża ilość kontaktów,

14) wzajemne zaufanie,

15) lojalność jako podstawa zaufania.

85

C.Brasilini, R. Fanfani, Agri-food districts: theory and evidence, Referat na X Konkresie EAAE, Zaragoza (Hiszpania) 28-31 sierpnia 2002, s.3-4,26-27, za [Skawińska, s.95-96]

86

Mówiąc o cechach dystryktów przemysłowych nie można pominąć ich włoskich przy-kładów, których najważniejsze cechy zostały wymienione w podrozdziale 1.4.2.

Autor niniejszej dysertacji skłania się do szerokiego ujmowania pojęcia dystryktu przemysłowego i na podstawie wielu definicji stwierdza, że można wyróżnić ich cechy wspólne, które stanowią rdzeń pojęcia. Są to:

- geograficzne skupienie,

- mnogość firm działających w tej samej branży,

- powiązania pomiędzy elementami, które powodują powstawanie efektów niemożli-wych do zaobserwowania, gdyby podmioty te działałyby w oddaleniu od siebie (np. efekty synergiczne).

W dokumencie Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktów przemysłowych (Stron 48-54)