Modele czynników funkcjonowania dystryktu przemysłowego

Literatura przedmiotu dostarcza wielu zestawień czynników powstawania i rozwoju dystryktów przemysłowych opartych na obserwacji rzeczywistości gospodarczej.

Znanym już szeroko podejściem identyfikującym system czynników wpływających na funkcjonowanie dystryktów przemysłowych jest model rombu M Portera30

. Jego logika wskazuje na powiązania pomiędzy rozwojem gron a cechami charakterystycznymi danej lo-kalizacji opisanej z pomocą czterech grup determinantów:

 warunki czynników produkcji,  warunki popytu

 sektory pokrewne i wspomagające

29

[Becattini, s.49] 30

 strategia, struktura i rywalizacja firm31

Porter zauważył, że „przewagę konkurencyjną tworzy się i utrzymuje w wyniku procesu w znacznym stopniu umiejscowionego" [Porter, s.191]. Według niego przedstawiony system wzajemnie powiązanych czynników charakteryzujących środowisko biznesowe danej lokali-zacji wpływa na przewagę konkurencyjną znajdujących się w niej firm. Lokalizacja poprzez ukształtowany przez to środowisko poziom konkurencji oddziałuje na innowacyjność i pod-noszenie wydajności w firmach. Generalnie, im wyższy poziom konkurencji w regionie, tym większe prawdopodobieństwo pojawienia się w nim dystryktów przemysłowych. Koncepcja rombu Portera wyjaśnia powstawanie oraz późniejszą wysoką wydajność i efektywność dys-tryktu przemysłowego korzystną konfiguracją systemu modelowych czynników.

W podejściu tym uwaga jego twórcy jest w mniejszym stopniu skupiona na czynnikach wynikających z kontekstu społecznego. M. Porter jednak ma świadomość jego znaczenia. W swoich publikacjach poświęconych funkcjonowaniu klastrów wielokrotnie podkreśla, że wśród przyczyn pojawienia się „efektów dystryktu przemysłowego‖ można znaleźć również charakterystyki dotyczące relacji społecznych pomiędzy jego uczestnikami. M. Porter wy-mienia przyczyny pojawiania się gron w następujących punktach:

 dostępność wyspecjalizowanych nakładów i pracowników (związki nieformalne),  dostęp do informacji (nieformalne),

 komplementarność czynności uczestników,  dostęp do instytucji i dóbr publicznych,

 zachęty do podnoszenia efektywności i łatwy jej pomiar,  dostęp do innowacji (nieformalne).

W wielu przypadkach Porter wskazuje na ukryte przyczyny powstawania gron w lokal-nym środowisku. Właściwie wszystkie według wymienionych powyżej efektów według niego związek z umiejscowionymi lokalnie więziami nieformalnymi pomiędzy podmiotami. Więzi te są powodem powstawania otwartych i wydajnych kanałów przepływu informacji. Stąd do-stęp do poddostawców, pracowników oraz informacji o najnowszych tendencjach w branży niezbędnych do dynamicznego konkurowania, o czym mówi M. Porter. Koncepcja rombu

31

Szerokie omówienie modelu wraz z przykładem zastosowania modelu względem dystryktu przemysłowego znajduje się w [Porter, s.206-227]

znajduje pozytywne przyjęcie również w Polsce, gdzie wydaje się być najpopularniejszym modelem czynników determinujących działanie dystryktów przemysłowych³².

Modyfikacją podejścia M. Portera do pomiaru czynników odpowiedzialnych za tworze-nie warunków gron jest ujęcie przedstawione przez T. Padmore i H. Gibson. Wyróżniają oni sześć determinantów w trzech grupach.

Tabela 3.4.Podejście GEM według T. Padmore i H. Gibson G Groundings (determinanty podaży) Zasoby - naturalne - odziedziczone - rozwinięte Infrastruktura ^{- fizyczna} - instytucje pomocnicze E Enterprises (determinanty strukturalne) Dostawcy oraz przemysły pokrewne Czynniki sukcesu: - różnorodność - jakość - koszt - biegłość dostawców

- jakość relacji dostawca-odbiorca (koszt, zaufanie, obustronny interes) - ilość jakość takich firm

-istnienie formalnych nieformalnych więzi

Struktury firm, strategie i rywalizacja

- ilość wielkość firm

- współczynnik narodzin i upadków - typ własności

- siła finansowa

- jak firma jest zorganizowana (integracja pionowa czy outsourcing)

M ^Markets (Rynki) Lokalne rynki - wielkość rynku - udział w rynku - wzrost rynku

- standard i oczekiwana jakość - unikalność lokalnego popytu

Dostęp do rynków zewnętrznych - dostępność - odległość od rynków - wielkość rynków - wzrost rynków

- globalny udział klastra w rynku

[Padmore et al, s.629-631]

Podobnie jak M. Porter, T. Padmore i H. Gibson skupiają się przede wszystkim na wy-siłkach nakierowanych na pomiar pewnych charakterystyk procesów biznesowych. Znaczenie procesów społecznych nie zostało uwypuklone, choć jest obecne w formie miernika „jakość relacji dostawca-odbiorca‖, który zoperacjonalizowano jako: koszt, zaufanie, obustronny inte-res. Zaufanie jest tu istotnym czynnikiem pozaekonomicznym powstawania, utrzymywania i

32

Na przykład E. Skawińska w [Skawińska, s.90-92] zgadza się z teorią rombu M. Portera i jego klasyfikacją czynników kształtujących grona. Ukształtowanie się jak najkorzystniejszych warunków rombu sprzyja powsta-waniu skupisk firm. Również E. Okoń-Horodyńska powołuje się na podejście M. Portera [Okoń-Horodyńska, s.23]

rozwoju relacji odbiorca-dostawca. Innym czynnikiem jest również istnienie nieformalnych związków [Padmore et al, s.630].

Podejście M. Portera i jego modyfikacje odpowiadają ogólnej zasadzie zależności po-między konfiguracją cech lokalnego środowiska a zdobyciem przewagi konkurencyjnej. Przewaga konkurencyjna wynika ze zdolności do przedsiębiorczości i innowacji produktów, procesów, organizacji, technologii i rynku. Zdolności te natomiast są skutkiem środowiska biznesowego. [Skawińska, s.91-92]

Istnieje pogląd, że powstawanie dystryktów przemysłowych działa według tej samej re-guły. Zdaniem autora można również wskazać dodatkowe sprzężenie, z którego wynika, że przewaga konkurencyjna może być przesłanką rozwoju środowiska biznesowego. Wydaje się intuicyjnie, że obszar, w którym biznes odnosi sukcesy, rozwija się zarówno w wyniku two-rzenia nowych firm dążących do powielenia wygrywającego modelu biznesu, jak i wzboga-cania zaplecza w formie dostawców, firm usługowych, uczelni itp (patrz rysunek 3.3.).

Rysunek 3.3. Powiązania przyczynowo-skutkowe – pozytywne sprzężenie zwrotne w rozwoju dystryktu przemysłowego

Źródło: Opracowanie własne

Inny model czynników przedstawia R. Voyer - badacz ponad 60 klastrów w gospodarce światowej. R. Voyer zidentyfikował 8 grup składników, które w praktyce muszą być określo-ne i wykreowaokreślo-ne by zapewnić klastrom sukces. Na tej podstawie dokonuje porównań gron

Zdolności innowacji Przewaga konkurencyjna Środowisko biznesowe

opartych na tych samych technologiach w różnych krajach. Do decydujących wyznaczników sukcesu według tego badacza należą:

 rozpoznanie przez liderów regionalnych i lokalnych istniejącego przemysłu bazują-cego na wiedzy,

 identyfikacja i wspieranie regionalnych tzw. mocnych stron i zasobów,

 katalizowanie lokalnych liderów i kreowanie lobby na rzecz innowacji technologicz-nych,

 potrzeba rozwoju przedsiębiorczości i rozpowszechniania najlepszych praktyk,  możliwości wykorzystania zróżnicowanych zasobów kapitału finansowania

inwesty-cji,

 współdziałanie sieci sformalizowanej i nieformalnej informacji,  potrzeba instytucji badawczych i edukacyjnych,

 posiadanie długookresowej siły stabilizacji i trwania przy „swoim‖ [Okoń-Horodyńska, s.26]

Wśród ośmiu wymienionych znajdują się dwa, które można uznać za czynniki dotyczą-ce bezpośrednio relacji społecznych dystryktów przemysłowych. Są to:

- współdziałanie sieci sformalizowanej i nieformalnej informacji, - posiadanie długookresowej siły stabilizacji i trwania przy swoim.

Oba czynniki można powiązać z koncepcją atmosfery przemysłowej A. Marshalla, któ-rej istotą jest istnienie pewnego społecznego spoiwa „social glue‖ względnie stałego (relacje społeczne zmieniają się wolniej niż relacje biznesowe i ekonomiczne), które stabilizuje dzia-łanie dystryktu przemysłowego w długim okresie33

.

Lista determinant odpowiedzialnych za powstawanie (kształtowanie się) gron przedsię-biorczości34

została przedstawiona przez E. Wojnicką i S. Szultkę. Przedstawiają oni systema-tyczny ich spis na podstawie źródeł wtórnych. Według nich od czasu koncepcji Marshalla

33

Naturę i efekty praktyczne atmosfery przemysłowej dystryktu przemysłowego zbadał empirycznie Pietrobelli [Pietrobelli]. Próbował on znaleźć przełożenie na efektywność ekonomiczną dystryktów przemysłowych (ich skłonność do eksportu) różnych elementów zaliczających się do atmosfery przemysłowej. Oto jego wnioski dotyczące uwarunkowań ekonomicznej efektywności:

- dostępność wykwalifikowanej siły roboczej jest czynnikiem kluczowym dla wyników DP(jednak wykształce-nie średwykształce-nie jest ważwykształce-niejsze niż wyższe),

- rola firm rodzinnych jest ważna jedynie w początkowej fazie wzrostu dystryktu przemysłowego, zaś w fazie dojrzałości już nie jest ważna,

- dostępność lokalna usług finansowych jest również pozytywnie skorelowana z wynikami dystryktu,

- rozwinięta sieć związków międzyorganizacyjnych również jest ważna, choć pozytywna korelacja nie znalazła poparcia w poziomie ufności testu.

34

lista ta wciąż się rozszerza wraz z nowymi teoriami naukowymi wyjaśniającymi powstawanie i rozwój gron przedsiębiorczości. Determinantami tymi są według nich [Szultka et al., s. 521]³⁵:

 korzyści skali i zakresu,

 niższe koszty transportu materiałów i towarów do konsumenta,  niższe koszty transakcyjne,

 większa dostępność czynników produkcji lub dóbr pośrednich w specyficznej lokali-zacji

 efekt rozlewania (spillovers) wiedzy, informacji i technologii,  lepszy rozwój i wykorzystanie innowacji,

 kooperacja pomiędzy firmami, np. przy projektach innowacyjnych lub na zasadzie dostawca/odbiorca,

 niższy poziom niepewności.

Powyższe czynniki są bezpośrednimi efektami funkcjonowania dojrzałych dystryktów przemysłowych, które mogą zachęcać przedsiębiorstwa do działania w ramach struktury dys-tryktu przemysłowego. Sytuacja alternatywna – działanie w lokalizacji odległej geograficznie od sieci dystryktu przemysłowego – nie daje takich skutków. Według autora rozprawy,. Ujawnienie się powyższych efektów to wynik dojrzałości osiągniętej w wyniku spełnienia przez grupę przedsiębiorstw szeregu warunków brzegowych innych niż powyższa lista.

Podobne przekonanie odnajdujemy w publikacji IBnGR³⁶, w której S. Szultka, T. Bro-dzicki i E. Wojnicka przedstawiają czynniki stymulujące rozwój klastrów wraz z przyczynami ich powstawania. Odpowiednio są to:

- rozszerzenie oferty klastra (powstawanie i przenoszenie się nowych firm),

- wzrost interakcji (współpraca przy powstawaniu produktów lub technologii, wspólne zaopatrzenie, marketing, lobbying),

- większa specjalizacja (dekoncentracja, dłuższe serie),

- niższe koszty transakcyjne (wynik tworzenia się kapitału społecznego – wzrost zaufa-nia do partnerów, szybszy przepływ wiedzy),

- ograniczenie niepewności (współpraca umożliwia rozpatrzenie większej liczby czyn-ników, a w efekcie - trafniejsze decyzje).

35

Czynniki te wymienia również A. Surmacz w [Surmacz,s. 153] 36

Wspomniani autorzy zauważają, że powyższe efekty posiadają głębsze przyczyny. Wy-daje się, że można powiązać przedstawiane w powyższych wyliczeniach korzyści z czynni-kami/warunkami ich pojawiania się w dystryktach przemysłowych. Autor niniejszej rozprawy w poniższej tabeli przedstawia próbę ich zestawienia.

Tabela 3.5. Efekty dystryktu przemysłowego

Efekt dystryktu przemysłowego Przyczyny pojawiania się danego efektu

Korzyści skali i zakresu,  Specjalizacja podmiotów (wystarczająca liczba podmiotów, podzielny proces produkcyjny, możliwość koordynacji podmiotów)

Niższe koszty transportu materiałów i towarów do konsu-menta,

 Względnie niewielka odległość pomiędzy dostawca i od-biorcą (bliskość geograficzna)

 Współpraca w zakresie dostaw (obniżenie kosztów jednost-kowych)

Niższe koszty transakcyjne,  Niewielka odległość  Zaufanie

 Bezpośrednie kontakty  Niska formalizacja współpracy Większa dostępność czynników produkcji lub dóbr

po-średnich w specyficznej lokalizacji

Istnienie lokalnej bazy:  surowcowej

 półproduktów (poddostawców)  wykwalifikowanej siły roboczej Efekt rozlewania (spilloverrs) wiedzy, informacji i

techno-logii,

 Wysoka wydajność kanałów przepływu informacji  Zaufanie

 Bezpośrednie kontakty,  Niska formalizacja współpracy  Bliskość geograficzna

Lepszy rozwój i wykorzystanie innowacji  Wysoka wydajność kanałów przepływu informacji  Zaufanie

 Bezpośrednie kontakty,  Niska formalizacja współpracy Kooperacja pomiędzy firmami, np. przy projektach

inno-wacyjnych lub na zasadzie dostawca/odbiorca,

 Wysoka wydajność kanałów przepływu informacji  Zaufanie

 Bezpośrednie kontakty,  Niska formalizacja współpracy Niższy poziom niepewności37  Zaufanie

Źródło: Opracowanie własne

Powyższa tabela nie wyczerpuje z pewnością wszystkich możliwych przyczyn i nie sta-nowi kompletnego i ostatecznego zestawu. Nasuwa się jednak wniosek, że poszczególne przyczyny wymienione po prawej stronie tabeli odpowiadają za pojawianie się różnych efek-tów po jej stronie lewej. Pojawianie się i rozwój dystrykefek-tów przemysłowych jest zatem proce-sem zdeterminowanym wieloma czynnikami, które nie są w prosty sposób przyporządkowane jednemu z efektów działających na przedsiębiorstwa. Powiązania przyczynowo - skutkowe

37

zobrazowane w powyższej tabeli nie są ponadto skierowane jedynie z prawej strony w lewą. Przykładowo, wśród przyczyn kooperacji pomiędzy firmami wymienione jest zaufanie. Jed-nak wiadomo również, że owocna kooperacja firm może być z dużym prawdopodobieństwem przyczyną pojawienia się i wzrostu wzajemnego zaufania. Innym związkiem jest domniemany wpływ niewielkich odległości na zmniejszanie się kosztów transakcyjnych w dystryktach przemysłowych. Można jednak również wyobrazić sobie związek odwrotny. Wzrost kosztów transakcyjne prowadzi do zmniejszania się odległości pomiędzy podmiotami, w więc poja-wienia się pewnego rodzaju siły ciążenia względem centrum dystryktu przemysłowego, które oferuje przedsiębiorstwom najniższe koszty transakcyjne.

Z uwagi na multidyscyplinarność pojęcia dystryktu przemysłowego autor pragnie roz-szerzyć zakres poszukiwań o kilka nurtów dyskusji naukowej, których rozwój pozwala na lepsze zrozumienie uwarunkowań powstawania i wzrostu dystryktów przemysłowych. Są to między innymi:

- problem poszukiwania czynników powstawania i sprawnego funkcjonowania struktur sieciowych,

- problem innowacyjności dystryktów przemysłowych,

- czynniki wspierające oraz bariery powstawania i rozwoju dystryktów przemysłowych w Polsce.

W zakresie powyższej problematyki wymieniane są poszukiwane uwarunkowania z za-kresu relacji społecznych.

W dokumencie Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktów przemysłowych (Stron 124-131)