Czynniki wspierające i bariery dla powstawania dystryktów przemysłowych w Polsce w Polsce

Analizując zjawisko dystryktów przemysłowych nie sposób pominąć coraz bogatszego dorobku badań prowadzonych przez polskich naukowców na rodzimym gruncie praktyki go-spodarczej.

B. Szymoniuk badała klastry rolne na Lubelszczyźnie i doszła do wnioski, że ugrupo-wanie producentów można uważać za klaster dopiero wówczas, gdy⁵³:

 potrafi stworzyć swoją tożsamość rynkową i wewnętrzną kulturę biznesową,  jest mocno związane z lokalnym środowiskiem i jego instytucjami,

 jest nastawione na podnoszenie efektywności poprzez ciagłe procesy innowacyjne. Jednocześnie badaczka wskazuje na szereg barier, jakie przeszkadzają w tworzeniu kla-strów. Są nimi54

:

 brak tradycji i woli współpracy pomiędzy firmami,

 duży opór przed dzieleniem się z konkurencją własnymi informacjami,  duży opór przed dzieleniem się z kooperantami własnymi informacjami,  bierna postawa społeczności,

 niekorzystne przepisy podatkowe (wyższe podatki od grupy niż od zsumowanych podatków pojedynczych podmiotów),

 niedostatek programów pomocowych,

 niedostosowanie oferty szkolnictwa do potrzeb przedsiębiorstw w klastrach, 52 [Molina-Morales] 53 [Szymoniuk, s. 116] 54 [Szymoniuk, s. 119-121]

 uzależnienie decyzji gospodarczych od sytuacji politycznej.

Wnioski B. Szymoniuk w dużej mierze dotyczą sfery społecznej, w której znalazły się takie czynniki jak istnienie kolektywnej tożsamości podmiotów, posiadanie wspólnej kultury organizacyjnej, poczucie związku z miejscem prowadzenia biznesu. Również część barier, na które uwagę zwraca ta badaczka ma podłoże w procesach społecznych. Brak tradycji i woli współpracy, opór przed dzieleniem się informacjami z kooperantami i konkurencją można zinterpretować jako pochodną niskiego poziomu wzajemnego zaufania w lokalnej społeczno-ści.

Dokonano również rozpoznania czynników lokalizacji wśród przedsiębiorców zgrupo-wania przemysłu meblarskiego w Wielkopolsce⁵⁵. W badaniach szukano odpowiedzi na pyta-nie, dlaczego przedsiębiorcy prowadzą swoją firmę w tym a nie w innym rejonie. Najważniej-szymi czynnikami wymienianymi w badaniach były:

 miejsce pochodzenia założyciela firmy,

 dobrze rozwinięta infrastruktura komunikacyjna,  zasoby taniej i wykwalifikowanej siły roboczej.

Według badań większość, bo aż 55% przedsiębiorstw, współpracowało z innymi fir-mami w branży. Zidentyfikowano jednak także bariery we współpracy, to jest:

 sprzeczne interesy i cele,  brak wzajemnego zaufania,

 złe doświadczenie z przeszłej współpracy,

 obawa przed imitowaniem własnych produktów przez konkurencję.

Autorzy badań stwierdzają wprost, że usposobienie do współpracy i działania w ramach sieci musi być rozpatrywane jako główna przeszkoda dla efektywnego powstawania klastra oraz jego dalszego rozwoju. Nie oznacza to braku współpracy. W badanym zgrupowaniu firm meblarskich współpraca z innymi przedsiębiorstwami lokalnymi dotyczy: szkolenia pracow-ników, zaopatrywania w materiały i magazynowania, dystrybucji produktów, marketingu i udziału w targach. Istnieją tu zatem zarówno powiązania „w przód‖, jak i „wstecz‖ oraz po-wiązania wertykalne.

Naukowcy ci przeprowadzili analogiczne badania również w innych zgrupowaniach w ramach projektu tworzenia mapy klastrów na terenie Polski. Zidentyfikowano wówczas, w znacznym stopniu podobne, następujące bariery współpracy⁵⁶:

55

[Wojnicka et al. , s.20] 56

 sprzeczne cele,  brak zaufania,  groźba imitacji,  braki kapitałów,

 brak odczuwanej potrzeby współpracy.

Pozytywne jest jednak to, że badania wykazały istnienie świadomości wymiernych efektów płynących ze współpracy:

 60% twierdzi, że współpraca rodzi nowe kontakty biznesowe,

 45% twierdzi, że dostarcza informacji na temat rynku oraz technologii,

 ponad jedna trzecia twierdzi, że kooperacja podwyższa poziom zaufania, przyspiesza rozwój firmy, obniża koszty działania.

Inne badania przeprowadzone zostały przez J. Bis i E. Bojar. Miały one na celu identy-fikację czynników stymulujących powstanie i rozwój DEŻ (Doliny Ekologicznej Żywności)⁵⁷ – dystryktu przemysłowego producentów ekologicznej żywności. Wśród rozpoznanych uwa-runkowań wymieniają:

- wspólny pogląd na podstawę konkurencyjności przedsiębiorstw (efektywność i inno-wacje),

- identyfikacja klientów Doliny i oferowanych im wartości, - bazowanie na miejscowych zasobach,

- uczestnictwo i budowa wzajemnych stosunków (kapitał społeczny i zaufanie, osobiste kontakty),

- przywództwo sektora prywatnego,

- strategiczne myślenie i nastawienie na działanie każdego uczestnika Doliny, - instytucjonalizacja,

- koncentracja na usuwaniu przeszkód w powstawaniu Doliny (myślenie i solidarność grupowa, naśladownictwo).

Autorzy ci zalecają, aby czynniki te rozwijać i wykorzystać w procesie rozwoju Doliny. Dla niniejszej pracy istotne jest pojawienie się w wynikach tych badań czynników pozaeko-nomicznych, które opisują miejscowe procesy społeczne takie jak: zaufanie, kapitał społecz-ny, identyfikacja z grupą przedsiębiorstw i solidarność grupowa.

57

Dystrykt przemysłowy może być traktowany jako podmiot posiadający własną kultu-rę58, którą można scharakteryzować wymieniając następujące cechy:

 silne nieformalne więzi międzyorganizacyjne na bazie więzi międzyludzkich po-między podmiotami działającymi w dystrykcie przemysłowym,

 niski stopień formalizacji więzi pomiędzy podmiotami działającymi w dystrykcie przemysłowym,

 istnienie drożnych kanałów informacyjnych pomiędzy podmiotami dystryktu prze-mysłowego,

 identyfikacja pracowników z dystryktem przemysłowym (pracownicy dystryktu przemysłowego identyfikują się ze zgrupowaniem przemysłu („jestem stolarzem z Dobrodzienia‖), a nie z konkretną firmą („jestem stolarzem w firmie X‖)),

 silna motywacja do dorównywania i prześcigania innych uczestników dystryktu przemysłowego (przedsiębiorcy dystryktu przemysłowego śledzą z uwagą poczyna-nia lokalnej konkurencji, a jej działapoczyna-nia są bodźcem do działapoczyna-nia),

 kultura przedsiębiorczości (istnieje dążenie pracowników dystryktu przemysłowego do założenia własnej firmy),

 wzajemne zaufanie uczestników dystryktu przemysłowego,,  homogeniczny system wartości lokalnej społeczności,

Wszystkie te elementy pojawiają się w opisach działających dystryktów przemysłowych i można je uważać za warunki ich funkcjonowania. Spełnienie tych warunków wśród grupy przedsiębiorców działających lokalnie w jednej branży może umożliwiać powstanie i wydajne funkcjonowanie dystryktu przemysłowego.

W pracach poświęconych klastrom bardzo często przywoływana jest także koncepcja kapitału społecznego. A. Grycuk, stwierdza że dystrykt przemysłowy może być uważany za wspólnotę o wysokim poziomie kapitału społecznego o następujących cechach [Grycuk, s.9]:

 poczucie grupowej tożsamości,  wspólne wartości,

 rozbudowana sieć nieformalnych powiązań pomiędzy członkami społeczności,  wysoki poziom zaufania,

 intensywna komunikacja,  zaangażowanie obywatelskie,

58

 gotowość do aktywnego współuczestnictwa w życiu wspólnoty.

Wymienione uwarunkowania są niezwykle istotne dla działania dystryktu przemysło-wego, ponieważ opiera się ono na współpracy przedsiębiorstw.

Propozycję systematyzacji czynników powstawania klastrów przedstawił J. Pasieczny59 . Podzielił klastry na te, które powstały endogenicznie (jako efekt sprzyjającej konfiguracji historycznie ukształtowanych czynników w danej lokalizacji) oraz egzogenicznie (które są efektem świadomych zabiegów określonych podmiotów to jest: władz szczebla centralnego lub lokalnego, instytucji naukowych, organizacji wsparcia przedsiębiorczości). Czynniki en-dogeniczne to według tego badacza:

- korzystne położenie,

- dobre połączenie komunikacyjne,

- wysoki poziom infrastruktury technicznej, - wysoka kultura pracy,

- tradycja wytwarzania określonych produktów lub usług na danym obszarze, - wysoki poziom wiedzy z danej dziedziny,

- baza naukowo- badawcza i inne.

Pisząc o klastrach powstałych wyniku działania czynników endogenicznych J. Pasiecz-ny podkreśla ich trwałość i względną odporność na kryzysy. Wymienia też ich przykłady w branży meblarskiej: Kalwarię Zebrzydowską i Dobrodzień. Autor ten stwierdza, że im więcej takich sprzyjających czynników, tym większe prawdopodobieństwo powstania, przetrwania i rozwoju klastra.

Przywoływany autor wśród czynników egzogenicznych wyróżnia: - zwartość przestrzenną,

- istnienie więzi pomiędzy podmiotami,

- istnienie podmiotu wiodącego, który koordynuje tworzenia klastra i dysponuje zaso-bami.

Takie właśnie - według J. Pasiecznego - są warunki pomyślności procesu tworzenia kla-strów i wspierania ich rozwoju przez „zewnętrzne‖ podmioty animujące ich powstawanie. [Pasieczny, s.95]

Oprócz rozróżnienia na endo i egzogeniczne J. Pasieczny dzieli czynniki powstawania klastrów także na „twarde‖ i „miękkie‖ (patrz tabela 3.7.). Do tego podziału nawiązuje sposób

59

rozdzielenia czynników funkcjonowania dystryktów przemysłowych na czynniki ekonomicz-ne oraz pozaekonomiczekonomicz-ne zaproponowany przez autora niniejszej pracy.

Tabela 3.7. „Twarde‖ i „miękkie‖ czynniki sprzyjające i utrudniające powstawanie klastrów w Polsce.

Czynniki Sprzyjające Niesprzyjające

E n d oge n ic zn e „twarde”

- Jakość infrastruktury technicznej i telekomunikacyj-nej w wybranych lokalizacjach

- zachęty dla przedsiębiorców - bliskość dużych rynków zbytu - liczne inkubatory przedsiębiorczości

- niewystarczająca polityka wspierania przed-siębiorczości,

- biurokratyzm,

- wysokie koszty uruchamiania działalności - brak wsparcia dla działalności innowacyjnej

„mięk-kie”

Tradycja prowadzenia wytwórczości w danych lokali-zacjach, zróżnicowany regionalnie dostęp do kadr

Niski poziom zaufania społecznego w Polsce Preferowanie działalności dydaktycznej przez instytucje naukowo – badawcze

E gz oge n ic zn e „twarde”

- dobra infrastruktura techniczna wybranych lokaliza-cji,

- bliskość chłonnych rynków - SSE

- liczna obecność dużych przedsiębiorstw (dostawców, odbiorców)

- atrakcyjne ceny nieruchomości

- fatalna infrastruktura transportowa - nieczytelna struktura własności - brak planów zagospodarowania - liczne utrudnienia biurokratyczne

„Mięk-kie”

Duża aktywność niektórych samorządów w przyciąga-niu inwestorów,

- wysoka kultura i duże tradycje w wybranych lokaliza-cjach

- tradycyjny brak współpracy między sferą naukowo-badawczą i przedsiębiorstwami - nieufność wobec zewnętrznych inwestorów

Źródło:[Pasieczny, s.95]

Pasieczny zdaje sobie sprawę, że powyższy podział jest nieostry. Czynniki mają struk-turę „mieszaną‖, co utrudnia zakwalifikowanie ich do konkretnej grupy. Wszystkie czynniki wchodzą między sobą w interakcje. Na przykład czynniki egzogeniczne pojawiają się wy-łącznie pod warunkiem wystąpienia wybranych czynników endogenicznych. [Pasieczny, s.93]