Istnieją różne próby wyjaśnienia niezadowalającego poziomu rozwoju spo-łeczeństwa obywatelskiego, ale właściwie wszystkie z nich odwołują się do jednego z argumentów – braku zaufania w społeczeństwie. Decydują-cą rolę zaufania społecznego w funkcjonowaniu społeczeństwa podkreśla m.in. Piotr Sztompka, pisząc, że zaufanie jest jego fundamentem 12 oraz sta-nowi jedną z najważniejszych relacji moralnych kształtujących przestrzeń międzyludzką 13. Podobną rolę zaufaniu przypisuje Robert Putnam, twier-dząc, że jest ono podstawowym składnikiem kapitału społecznego, który można uznać za jeden z czynników warunkujących podejmowanie współ-pracy z innymi osobami, a zatem stanowiący o istnieniu społeczeństwa oby-watelskiego.
W społeczeństwie polskim mamy natomiast do czynienia z silnymi prze-jawami kultury nieufności (cynizmu), czyli rozpowszechnioną i uogólnio-ną podejrzliwością w stosunku do osób i instytucji, nakazującą nieustan-nie monitorować i kontrolować ich działania w obawie przed oszustwami, nadużyciami, kłamstwami, nierzetelnością, spiskami i konspiracją 14. Zjawi-sko to może się obecnie pogłębiać, o ile potwierdzi się wniosek sformułowa-ny przez badaczy włoskich, że aktywność na portalach społecznościowych wpływa na obniżenie poziomu zaufania (m.in. ze względu na budzącą nie-pokój różnorodność spotykanych tam poglądów, przejawy agresji, kseno-fobii, język nienawiści, a także fakt, że partnerzy komunikacji są anonimo-wi i nieanonimo-widoczni) 15.
Niektóre wskaźniki poziomu zaufania wykorzystywane są w badaniach prowadzonych w ramach projektu „Diagnoza społeczna”. W raporcie koń-cowym tych badań czytamy, że na pytanie, czy większości ludzi można ufać, twierdząco odpowiedziało w 2015 roku jedynie 15,2% badanych, 13%
wierzyło w dobre intencje innych ludzi, a 24% wierzyło, że inni ludzie
12 P. Sztompka: Zaufanie. Fundament społeczeństwa. Kraków, Znak, 2007.
13 P. Sztompka: Kapitał społeczny…, s. 150.
14 P. Sztompka: Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków, Znak, 2002, s. 326.
15 P. Sztompka: Kapitał społeczny…, s. 328.
115
Charakterystyka społeczeństwa obywatelskiego we współczesnej Polsce
rają się postępować wobec nas uczciwie 16. Podobne wyniki uzyskano w ba-daniach CBOS, przeprowadzonych w styczniu 2016 roku – odpowiedź po-twierdzającą, że większości ludzi można ufać, wybrało 23% respondentów, a 74% stwierdziło, że w stosunkach z innymi trzeba być bardzo ostrożnym 17. W 2015 roku 78% badanych zgodziło się także z opinią, że jeżeli człowiek nie ma się na baczności, inni to wykorzystają, a 63% z poglądem, że tam, gdzie jedni zyskują, inni muszą zawsze coś stracić (czyli prawie 1/3 uważa, iż w sto-sunkach społecznych nie występuje gra o sumie dodatniej) 18.
Także inne elementy kultury politycznej społeczeństwa polskiego nie sprzy-jają rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego. Wzrostowi poziomu zaufa-nia służyłoby zwiększenie pozytywnego stosunku do demokracji (a zatem m.in. pluralizmu, tolerancji, racjonalności, praworządności, respektowania praw i wolności obywatelskich) jako ustroju państwa, który w społeczeń-stwie polskim nie jest jednoznaczny. W 2015 roku odpowiedź, że demokra-cja ma przewagę nad wszystkimi innymi formami rządu, wybrało 29%, ze zdaniem, że niekiedy rządy niedemokratyczne mogą być lepsze, zgodzi-ło się 14%, natomiast brak znaczenia, czy rząd jest demokratyczny czy nie, wskazało 17,2%, demokrację za złą formę rządów uznało 4,7%, a 35,2% nie udzieliło odpowiedzi 19. Sądzić należy, że są to wyniki bardziej wiarygodne niż prowadzące do innych wniosków wyniki badań CBOS, w których wy-mienione pytania zadawane są odrębnie, m.in. ze względu na utrzymujące się wysokie wartości wskaźników autorytaryzmu oraz utrzymujący się wy-soki poziom dogmatyzmu światopoglądowego.
Pod koniec 2015 roku odpowiedź, że „silny przywódca może więcej zrobić dla kraju niż ustawy, dyskusje, konsultacje”, wybrało 65% badanych, a 49%
zgodziło się z klasycznym wskaźnikiem postawy autorytarnej: „jak się do-brze zastanowić, to trzeba przyznać, że istnieją na świecie tylko dwa typy lu-dzi: silni i słabi” 20. Myślenie ok. 2/3 respondentów cechował wysoki poziom dogmatyzmu światopoglądowego (będącego przeciwieństwem pluralizmu i tolerancji), mierzonego m.in. wyrażeniem zgody na stwierdzenie, że „na świecie istnieją dwa typy ludzi: tacy, którzy opowiadają się po stronie praw-dy, i tacy, którzy są przeciwko prawdzie”, czy „nie może przetrwać grupa, która pozwala na to, że jej członkowie mają zbyt wiele różnic w poglądach”,
16 J. CzapiŃski: Stan społeczeństwa obywatelskiego. W: Diagnoza społeczna 2015…, s. 333‒334.
17 Zaufanie społeczne. Warszawa, [Fundacja Centrum Badań Opinii Społecznej], 2016. https://
cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_029_10.PDF [data dostępu: 15.10.2016].
18 Psychologiczne charakterystyki elektoratów partyjnych. Warszawa, [Fundacja Centrum Ba-dań Opinii Społecznej], 2015. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2015/K_138_15.PDF [data dostępu: 4.03.2017].
19 J. CzapiŃski: Stan społeczeństwa obywatelskiego. W: Diagnoza społeczna 2015…, s. 322.
20 Psychologiczne charakterystyki…
Myśl społeczna i polityczna
116
zaś „kompromis zawarty z przeciwnikami politycznymi jest niebezpieczny, ponieważ prowadzi zwykle do zdrady własnych pozycji” 21.
Wykazano również, że postawę dominacji (czyli odmawiania prawa do szacunku niektórym ludziom i grupom) prezentuje 46,5% badanych oraz że zwiększa się zakres postaw ksenofobicznych (z 26,5% do 32,3%) 22, co rów-nież należy uznać za dysfunkcjonalne wobec rozwoju społeczeństwa oby-watelskiego. Do podobnych wniosków prowadzi analiza wyników badań, których przedmiotem był stosunek społeczeństwa polskiego do uchodźców czy mniejszości seksualnych – jest on daleki od otwartości na innych. Więk-szość respondentów (52%) stwierdzała, że Polska nie powinna przyjmować uchodźców z krajów objętych konfliktami zbrojnymi, jedynie 4% zezwoliło-by na ich osiedlenie się, zaś 67% opowiedziało się przeciwko przyjęciu części uchodźców z Bliskiego Wschodu i Afryki 23. Zdecydowana większość bada-nych (64%) odmawia także organizacjom gejów i lesbijek prawa do urządza-nia publicznych manifestacji 24. Efektem tego rodzaju postaw i poglądów są zachowania – z roku na rok zwiększa się liczba przestępstw popełnianych na tle rasowym, etnicznym czy religijnym, o czym świadczy rosnąca liczba postępowań prokuratorskich (w 2013 roku – 835, w 2014 roku – 1,365 tys., w 2015 roku – ponad 1,548 tys.) 25, w Internecie powszechnie występuje mowa nienawiści, odbywają się różne marsze i manifestacje pod hasłami ksenofo-bicznymi, rasistowskimi czy wręcz faszystowskimi (szczególnie dużo było ich w 2015 roku), miejscem głoszenia takich haseł są często także stadiony piłkarskie.
Zaprezentowane dane uprawniają do stwierdzenia, że wzmocnieniu ule-ga aktywność, którą można określić jako „społeczeństwo antyobywatelskie”, mająca za podstawy m.in. ksenofobię, nacjonalizm, brak tolerancji, przeja-wiająca się często agresją, a nawet stosowaniem przemocy.
Przechodząc do czynników wpływających na funkcjonowanie społeczeń-stwa obywatelskiego związanych bezpośrednio z polityką, ze sposobem dzia-łania partii politycznych i sprawowania władzy, warto odwołać się do
zda-21 Zob. I. Jakubowska-Branicka: Mentalność demokratyczna a dogmatyzm. Przemiany postaw społeczeństwa polskiego w procesie demokratyzacji. W: Wartości, postawy i więzi moralne w zmienia-jącym się społeczeństwie. Red. J. MariaŃski, L. Smyczek. Kraków, WAM, 2008, s. 129.
22 J. CzapiŃski: Stan społeczeństwa obywatelskiego. W: Diagnoza społeczna 2015…
23 Stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców. Warszawa, [Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej], 2017. https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_012_16.PDF [data dostępu:
30.03.2017].
24 Postawy wobec gejów i lesbijek. Warszawa, [Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej], 2010. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_095_10.PDF [data dostępu: 30.03.2017].
25 Margines nienawiści agresywnie się poszerza. Nasz raport. W: Magazyn TVN24. https://www.
tvn24.pl/magazyn-tvn24/margines-nienawisci-agresywnie-sie-poszerza-nasz-raport,58,1243 [data dostępu: 30.03.2017].
117
Charakterystyka społeczeństwa obywatelskiego we współczesnej Polsce
nia Larry’ego Diamonda, piszącego o paradoksach demokracji. Stwierdził on m.in., że „demokracja potrzebuje konfliktów, ale nie nadmiernych; musi występować rywalizacja, ale jedynie w ściśle określonych i powszechnie ak-ceptowanych ramach” 26. Wydaje się, że warunkiem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego jest zaistnienie takiej właśnie relacji. Jeśli przeważa konflikt i trudno o konsensus, podobnie jak ma to miejsce od kilku lat pomiędzy re-lewantnymi partiami politycznymi, wiele istniejących organizacji i ruchów koncentruje się na walce politycznej. Czynnikiem, który z pewnością nie sprzyja rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego jako pewnej wspólno-ty, jest pogłębiający się podział społeczeństwa polskiego na tle politycznym (w publicystyce mówi się wręcz o dwóch plemionach). Już w 2013 roku na pytanie, czy Polaków więcej łączy czy dzieli, 41% badanych odpowiedzia-ło, że tyle samo łączy, co dzieli, 40% uznaodpowiedzia-ło, że więcej dzieli, a jedynie 14%
stwierdziło, że więcej łączy (najczęściej wymieniano przy tym klęski, kata-strofy, nieszczęścia itp.) 27.
Dość powszechne jest przekonanie, że władze samorządowe, w znacz-nej części będące emanacją partii politycznych, niechętnie traktują przejawy aktywności obywatelskiej, uznając jedynie własne kompetencje do kształ-towania decyzji. Można tu przytoczyć zdanie obecne w jednym z opraco-wań: „Na szczeblu lokalnym w powiatach i województwach praktykuje się w Polsce model »samorządności bez partycypacji«, który jest scentralizowa-ny, upartyjniony i oligarchiczny. Duch wspólnoty lokalnej nosi często cechy paternalistyczne i klientelistyczne” 28.
Program Prawa i Sprawiedliwości oraz niektóre wypowiedzi liderów tej partii nie rokują nadziei na rozwój społeczeństwa obywatelskiego jako na-rzędzia mającego służyć ograniczeniu i hamowaniu dążeń państwa do cen-tralizacji. Zapisy tam zawarte nie pozostawiają wątpliwości, że jedną z na-czelnych wartości jest silne, scentralizowane państwo narodowe, stanowiące także wartość moralną. W takim państwie albo nie ma miejsca na silne społe-czeństwo obywatelskie, albo jego działalność będzie skierowana przeciwko państwu. Także słowa Jarosława Kaczyńskiego wypowiedziane w 2006 roku (w rozmowie z Cezarym Michalskim) świadczą o jego negatywnym stosun-ku do społeczeństwa obywatelskiego. Stwierdził on, że: „Pomysł na społe-czeństwo obywatelskie »obsługiwał« przede wszystkim interes polityczny
26 L. Diamond: Trzy paradoksy demokracji. W: Przyszłość demokracji. Red. P. Śpiewak, War-szawa, Aletheia, 2005, s. 40.
27 Co łączy Polaków? Warszawa, [Fundacja Centrum Badań Opinii Społecznej], 2013. https://
www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_168_13.PDF [data dostępu: 5.04.2017].
28 S. Raabe: Transformacja i społeczeństwo obywatelskie w Polsce. Kościół jako sojusznik społe-czeństwa obywatelskiego. Raporty Fundacji Konrada Adenauera nr 9. Warszawa 2008, s. 7. http://
www.kas.de/wf/doc/kas_15103-1522-8-30.pdf?081119041438 [data dostępu: 19.04.2017].
Myśl społeczna i polityczna
118
grup dysydenckich, które wychodziły […] z realnego socjalizmu. One chcia-ły mieć jakiś wehikuł polityczny, bo silnej partii nigdy nie udało im się zbu-dować. Takim wehikułem stały się struktury społeczeństwa obywatelskiego, przeciwstawione polityce i państwu. Owo społeczeństwo obywatelskie mia-ło przy tym być konstrukcją całkowicie beztreściową, opierającą się wyłącz-nie na systemie autorytetów, których poglądy na państwo były obciążone doświadczeniem represji stosowanych wobec nich przez państwo komuni-styczne” 29. Podobnie wypowiadał się wtedy Ryszard Legutko, twierdząc, że idea społeczeństwa obywatelskiego jest obca polskiej kulturze i została przy-wieziona jako sztuczny przeszczep ze Stanów Zjednoczonych 30.
Planowane obecnie przez PiS utworzenie Narodowego Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego można uznać, obserwując całą politykę zmie-rzającą do ograniczenia demokracji liberalnej, za próbę podporządkowania organizacji trzeciego sektora partii rządzącej. Projekt wzbudził wątpliwości wielu organizacji pozarządowych, m.in. Instytutu Spraw Publicznych, w któ-rego opinii, po wskazaniu szeregu mankamentów projektów (m.in. scentra-lizowania i całkowitego podporządkowania władzy wykonawczej), stwier-dzono: „proponowane w ustawie rozwiązania nie tylko nie odpowiadają na opisane w uzasadnieniu do niej problemy, lecz mogą one wręcz doprowa-dzić do pogorszenia sytuacji będącego w procesie ciągłej budowy sektora obywatelskiego w naszym kraju” 31.
Zakończenie
Podsumowując, można stwierdzić, że istnieje i powstaje wiele ruchów oraz organizacji społecznych, które jednak mają niewielkie zdolności mobilizacji do uczestnictwa. Wyjątkiem jest aktywność mająca charakter protestu, po-dejmowana w wyniku konfliktów o skali ogólnokrajowej, mających podłoże polityczne, oraz w wymiarze lokalnym, kiedy grupy mieszkańców protestu-ją przeciwko różnym decyzjom dotyczącym przede wszystkim sposobu za-gospodarowania danej przestrzeni. Analizując tę sytuację, na podstawie wy-ników badań Janusz Czapiński stwierdził, że: „Badanie pokazuje, jak mało
29 Jarosław Kaczyński: „złe” społeczeństwo obywatelskie. W: NGO.pl. http://wiadomosci.ngo.
pl/wiadomosc/194234.html [data dostępu: 30.03.2017].
30 M. Sutowski: PiS chce mieć własne społeczeństwo obywatelskie. Wszystko, co chcieliście wiedzieć o ataku na trzeci sektor. Rozmowa z Ewą Kulik-Bielińską. „Krytyka Polityczna” z 1 grudnia 2016.
http://krytykapolityczna.pl/kraj/pis-chce-miec-wlasne-spoleczenstwo-obywatelskie/ [data do-stępu: 15.04.2017].
31 Opinia Instytutu Spraw Publicznych. http://obserwatoriumdemokracji.pl/wp-content/up loads/2016/11/ opinia_ISP.pdf [data dostępu: 19.04.2017].
119
Charakterystyka społeczeństwa obywatelskiego we współczesnej Polsce
Polacy mają doświadczeń społecznych i obywatelskich, które gromadzi się poprzez działania w organizacjach, uczestnictwo w oddolnych inicjatywach społecznych, w zebraniach publicznych czy wolontariacie. Skoro Polacy tak słabo się zrzeszają, rzadko sami podejmują działania na rzecz innych ludzi, organizacji i własnych społeczności, niechętnie się zbierają, by coś wspól-nie postanowić, a potem zrobić, to wspól-nie mają okazji, by się nauczyć zorgani-zowanego działania społecznego i nabyć umiejętności potrzebnych do życia w społeczeństwie obywatelskim. Polacy nie umieją się organizować i skutecz-nie działać wspólskutecz-nie, chyba że chodzi o strajk lub protest – przeciw budowie drogi w sąsiedztwie, urządzeniu w ich gminie wysypiska cudzych śmieci czy budowie w ich miejscowości hospicjum. Nie umieją, bo się tego nie nauczyli z ich ubogiego doświadczenia. Nie umieją, bo nie działają, a nie działają, bo nie umieją – jest to błędne koło działań dla społeczności” 32.
Całościowe i bardziej szczegółowe przedstawienie poruszanej tu proble-matyki wymagałoby o wiele szerszego opracowania, stąd też w tekście zna-lazło się szereg uproszczeń i uogólnień. Dotyczy to także zasadniczej tezy o słabości społeczeństwa obywatelskiego, która nie oznacza, że nie istnieją ruchy i organizacje społeczne aktywnie działające.
Bibliografia
Opracowania zwarte
Antoszewski A.: Społeczeństwo obywatelskie a proces konsolidacji demokracji. W: Studia z teorii polityki. T. 3. Red. A. Czajowski, L. Sobkowiak. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2000.
Castells M.: Siła tożsamości. Przeł. S. SzymaŃski. Warszawa, Państwowe Wydawnic-two Naukowe, 2008.
Co łączy Polaków? Warszawa, [Fundacja Centrum Badań Opinii Społecznej], 2013.
https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_168_13.PDF [data dostępu: 5.04.2017].
CzapiŃski J.: Stan społeczeństwa obywatelskiego. W: Diagnoza społeczna 2015. Red. J. Cza-piŃski, T. Panek. Warszawa, Rada Monitoringu Społecznego, 2015. http://www.
diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2015.pdf [data dostępu: 15.10.2016].
Diamond L.: Trzy paradoksy demokracji. W: Przyszłość demokracji. Przeł. P. Rymarczyk.
Red. P. Śpiewak, Warszawa, Aletheia, 2005.
GliŃski P.: Style działań organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego? Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, 2006. http://www.biblioteka.ki-jowski.pl/glinski%20piotr/grupy.pdf [data dostępu: 10.04.2017].
32 J. CzapiŃski: Stan społeczeństwa obywatelskiego. W: Diagnoza społeczna 2015…, s. 348.
Myśl społeczna i polityczna
120
Jakubowska-Branicka I.: Mentalność demokratyczna a dogmatyzm. Przemiany postaw społeczeństwa polskiego w procesie demokratyzacji. W: Wartości, postawy i więzi mo-ralne w zmieniającym się społeczeństwie. Red. J. MariaŃski, L. Smyczek. Kraków, WAM, 2008.
Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 2015. Raport z badań. Warszawa, Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2016. http:// fakty.ngo.pl/files/wiadomosci.ngo.pl/
public/civicpedia/ Raport_Klon_Kondycja_2015.pdf [data dostępu: 31.03.2017].
Opinia Instytutu Spraw Publicznych. http://obserwatoriumdemokracji.pl/wp-content/
uploads/2016/11/ opinia_ISP.pdf [data dostępu: 19.04.2017].
Postawy wobec gejów i lesbijek. Warszawa, [Fundacja Centrum Badań Opinii Społecz-nej], 2010. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_095_10.PDF [data dostę-pu: 30.03.2017].
Psychologiczne charakterystyki elektoratów partyjnych. Warszawa, [Fundacja Centrum Ba-dań Opinii Społecznej], 2015. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2015/K_138_15.
PDF [data dostępu: 4.03.2017].
Raabe S.: Transformacja i społeczeństwo obywatelskie w Polsce. Kościół jako sojusznik spo-łeczeństwa obywatelskiego. Raporty Fundacji Konrada Adenauera nr 9. Warszawa 2008. http://www.kas.de/wf/doc/kas_15103-1522-8-30.pdf?081119041438 [data do-stępu: 19.04.2017].
Stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców. Warszawa, [Fundacja Centrum Bada-nia Opinii Społecznej], 2017. https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/ K_012_16.PDF [data dostępu: 30.03.2017].
Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2016. http:// fakty.ngo.pl/files/ wiadomosci.ngo.pl/pu-blic/civicpedia/ Raport_Klon_Kondycja_2015.pdf [data dostępu: 31.03.2017].
Szawiel T.: Społeczeństwo obywatelskie. W: M. Grabowska, T. Szawiel: Budowanie de-mokracji. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2001.
Sztompka P.: Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej. Kraków, Znak, 2016.
Sztompka P.: Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków, Znak, 2002.
Sztompka P.: Zaufanie. Fundament społeczeństwa. Kraków, Znak, 2007.
Więzi społeczne i wzajemna pomoc. Warszawa, [Fundacja Centrum Badań Opinii Spo-łecznej], 2008. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_024_08.PDF [data do-stępu: 10.10.2016].
Zaufanie społeczne. Warszawa, [Fundacja Centrum Badań Opinii Społecznej], 2016.
https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_029_10.PDF [data dostępu: 15.10.2016].
Czasopiśmiennictwo
Jarosław Kaczyński: „złe” społeczeństwo obywatelskie. W: NGO.pl http://wiadomosci.
ngo.pl/wiadomosc/194234.html [data dostępu: 30.03.2017].
Margines nienawiści agresywnie się poszerza. Nasz raport. W: Magazyn TVN24. https://
www.tvn24.pl/magazyn-tvn24/margines-nienawisci-agresywnie-sie-poszerza-nasz-raport,58,1243 [data dostępu: 31.03.2017].
Sutowski M.: PiS chce mieć własne społeczeństwo obywatelskie. Wszystko, co chcieli-ście wiedzieć o ataku na trzeci sektor. Rozmowa z Ewą Kulik-Bielińską. „Krytyka
Poli-121
Charakterystyka społeczeństwa obywatelskiego we współczesnej Polsce
tyczna” z 1 grudnia 2016. http://krytykapolityczna.pl/kraj/pis-chce-miec-wlasne-spoleczenstwo-obywatelskie/ [data dostępu: 15.04.2017].
Źródła internetowe
Liczba NGO w Polsce. W: NGO.pl. http://fakty.ngo.pl/liczba-ngo [data dostępu: 31.03.
2017].
Społeczeństwo obywatelskie: mity i rzeczywistość. W: Fundacja im. Stefana Batorego.
http://www.batory.org.pl/programy_operacyjne/debaty/2010/spoleczenstwo_oby-watelskie_mity_i_rzeczywistosc [data dostępu: 30.03.2017].
•
Krzysztof ŁabędŹ