W odniesieniu do sytuacji w Rosji określenie partia władzy – którym ozna-cza się Jedną Rosję – bardziej odpowiada dopełniaczowi „kogo, czego”, ani-żeli mianownikowi „kto, co”. Jest ona bowiem nie tyle partią rządzącą, ile partią rządzących. Zwykle partię polityczną tworzą ludzie dążący do zdo-bycia władzy w państwie. W przypadku Jednej Rosji było odwrotnie: powo-łali ją ci, którzy byli u władzy, ale brakowało im zorganizowanego zaplecza politycznego, aby tę władzę utrzymać. Nie mogła nim być, chyląca się już ku upadkowi, partia Nasz Dom – Rosja, utworzona z inicjatywy prezydenta Borysa Jelcyna w 1995 roku. Siłą rzeczy w 1999 roku – przed wyborami par-lamentarnymi i prezydenckimi – nastąpiła konsolidacja niemal całego ów-czesnego establishmentu (obejmującego Kreml i szefów jednostek podziału federalnego) wokół dwóch jego przedstawicieli: z jednej strony urzędujące-go premiera Władimira Putina, a z drugiej – jeurzędujące-go poprzednika na tym sta-nowisku Jewgienija Primakowa. Walka o mandaty do Dumy Państwowej między Ojczyzną – Całą Rosją (OCR) z Primakowem jako jej postacią sztan-darową a międzyregionalnym ruchem Jedność (ugrupowaniem proputinow-skim) przyniosła dziesięciopunktową przewagę Jedności.
Po objęciu przez Putina stanowiska prezydenta Federacji Rosyjskiej (Pri-makow nie kandydował, a głównym przeciwnikiem Putina był Gienadij Ziuganow, przywódca komunistów), obie odnogi tej samej partii władzy współpracowały ze sobą. Zaowocowało to ich zjednoczeniem i 1 grudnia 2001 roku powstała partia Jedna Rosja. Od 2003 roku osiągała ona w Dumie Państwowej większość bezwzględną (dwukrotnie) i kwalifikowaną
(dwu-Myśl społeczna i polityczna
144
krotnie) 1. Tym samym zapewniała i zapewnia komfort sprawowania władzy prezydentowi, gwarantując mu posłuszeństwo tego organu, nie mając jed-nocześnie wpływu ani na prezydenta, ani na rząd. W czasach, kiedy Duma była zdominowana przez partie opozycyjne wobec partii władzy i prezyden-ta (Jelcyna i Putina na początku jego pierwszej kadencji), osprezyden-tateczną uległość parlamentu głowie państwa gwarantowała konstytucyjna możliwość rozwią-zania go w razie niesubordynacji, czego deputowani się obawiali.
W wyborach parlamentarnych w grudniu 1999 roku Jedność uzyskała 23,32% głosów i wygrała w 9 spośród 225 okręgów jednomandatowych 2, co dało jej 17% miejsc w Dumie. Ustąpiła komunistom, których poparło 24,29%
wyborców i 46 okręgów jednomandatowych, co dało im 25% miejsc 3. Trzy miesiące później Putin w pierwszej turze wyborów prezydenckich osiągnął 52,94% głosów. We wszystkich następnych elekcjach poparcie wyborców dla Jednej Rosji oraz Putina i Dimitrija Miedwiediewa (w jego zastępstwie) było zbieżne. W wyborach do Dumy w grudniu 2003 roku Jedna Rosja zdo-była 37,57% głosów, wygrała w 103 okręgach jednomandatowych, co dało jej 68% miejsc, a 3 miesiące później Putin, kandydując na stanowisko pre-zydenta, uzyskał 71,31% głosów. W grudniu 2007 roku na partię głosowało 64,30% wyborców, co dało jej 70% mandatów w Dumie, a w marcu 2008 roku na Miedwiediewa 70,28% wyborców. W grudniu 2011 roku zdobyła 49,30%
głosów, co dało jej 53% mandatów, a w marcu 2012 roku na Putina głosowa-ło 63,60% wyborców. Spadkowi poparcia dla „partii władzy” o 15 punktów towarzyszył spadek poparcia dla Putina o 8 punktów.
We wrześniu 2016 roku (po wydłużeniu kadencji do 5 lat) Jedna Rosja uzyskała wynik 54,20% głosów w wyborach proporcjonalnych i wygraną w przywróconych wyborach większościowych w 203 okręgach, co dało jej 76% miejsc w Dumie. Wybory prezydenckie (po wydłużeniu kadencji do 6 lat) wyznaczono na marzec 2018 roku. Partia poprawiła wynik tylko o 5 punk-tów procentowych w głosowaniu na listę federalną, zdobywając jednocześ-nie jednocześ-niemal wszystkie mandaty w okręgach. Stało się tak przy najniższej do tej pory frekwencji wyborczej ‒ 47,81%. W wyborach 1993 roku wyniosła ona do 54,81%, w 1995 roku – 64,96%, w 1999 roku – 61,85%, w 2003 roku – 55,75%, w 2007 roku – 63,78%, w 2011 roku – 60,21%.
1 Do wyborów parlamentarnych w 2003 roku obowiązywał proporcjonalno-wy system proporcjonalno-wyborczy. Wybory w latach 2007 i 2011 przebiegały według systemu większościo-wego, a w 2016 roku nastąpił powrót do poprzedniego.
2 Faktycznie spośród 216 okręgów, gdyż w Czeczenii wybory nie odbyły się, a w 8 okrę-gach nikt nie przeszedł: głosowano „przeciwko wszystkim”.
3 Wielkość frakcji zmieniała się w górę lub w dół. Na przykład frakcja Komunistycznej Par-tii Federacji Rosyjskiej została zarejestrowana nie w liczbie 113 członków, na co wskazywały wyniki wyborów, lecz 95.
145
Miejsce Aleksieja Nawalnego w opozycji politycznej
Przed rozpisaniem kampanii wyborczej w 2016 roku w Rosji było zare-jestrowanych 77 partii politycznych, z czego 75 miało prawo uczestniczyć w elekcji. Spośród nich do wyborów dopuszczono 14. Dla porównania, w 2011 roku zarejestrowanych było 7 partii i wszystkie one brały udział w wybo-rach. Przyrost spowodowany był przede wszystkim obniżeniem w kwietniu 2012 roku wymaganej do rejestracji partii liczby członków 4.
Od 2007 roku w Dumie Państwowej reprezentowane są te same 4 partie:
Jedna Rosja, Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej, Liberalno-Demo-kratyczna Partia Rosji (LDPR) oraz Sprawiedliwa Rosja. Wprawdzie w 2016 roku, w wyniku przywrócenia 225 okręgów jednomandatowych, do Dumy przedostały się 3 osoby spoza tych ugrupowań: 1 z Ojczyzny, 1 z Platformy Obywatelskiej i 1 niezależna, ale jest to bez znaczenia dla dotychczasowej jej struktury. Dwie partie w Dumie stale są obecne od 1993 roku, mianowicie KPFR i LDPR. Sprawiedliwa Rosja powstała przed wyborami w 2007 roku.
Spośród tych 3 organizacji tylko KPFR uchodzi za opozycyjną wobec partii władzy. LDPR przy zachowywaniu pozorów opozycyjności zawsze sprzy-jała Kremlowi. Fenomenem jest Sprawiedliwa Rosja, której wypada poświę-cić więcej uwagi.
Partia ta powstała z inicjatywy Kremla. W marcu 2006 roku wiceszef ad-ministracji prezydenta, Władysław Surkow spotkał się z Siergiejem Mirono-wem – spikerem Rady Federacji w latach 2001–2011 – i aktyMirono-wem przewodzonej przez niego Rosyjskiej Partii Życia. W zamyśle Kremla chodziło o zainicjo-wanie procesu, który doprowadziłby do ukształtowania się prosystemowe-go dwupartyjneprosystemowe-go systemu: jeprosystemowe-go jedną, silniejszą nogą, miałaby być Jedna Rosja, a drugą – partia odciągająca ludzi o postawach lewicowych i nacjo-nalistycznych od „sił destrukcyjnych”, jak się wyraził Surkow 5. Jeszcze tego samego miesiąca doszło do utworzenia Sprawiedliwej Rosji w rezultacie po-rozumienia Rosyjskiej Partii Życia, Ojczyzny 6 i Rosyjskiej Partii Emerytów.
4 Na początku 2001 roku było zarejestrowanych 190 ogólnorosyjskich partii politycznych.
Po przyjęciu ustawy o partiach politycznych w połowie 2001 roku, zwiększającej wymaganą minimalną liczbę członków partii do 10 tys., w przededniu wyborów parlamentarnych w 2003 roku zarejestrowane były 44 partie i tyle uczestniczyło w elekcji. Po podniesieniu wymaganej liczby członków do 50 tys. (w grudniu 2004 roku) liczba partii przed wyborami parlamentar-nymi w 2007 roku spadła do 15. Spośród nich 11 wzięło udział w wyborach, 3 nie zostały do-puszczone, a 1 sama się wycofała. W latach 2010‒2012 obniżano trzykrotnie wymaganą liczbę członków partii: z 50 tys. do 45 tys., z 45 tys. do 40 tys. i z 40 tys. do 500.
5 Stenogramma-minimum. Partiâ žizni obnarodovala instrukcji Vladislava Surkova. «Kommer-sant» 2006, № 150 (3481). http://www.kommersant.ru/doc/697936 [data dostępu: 30.04.2017].
6 Ojczyzna wywodziła się z Kongresu Wspólnot Rosyjskich (KWR) powstałego w 1993 roku. Proces jej tworzenia rozpoczął się w 2003 roku przed wyborami parlamentarnymi pod nazwą Narodowo-Patriotycznego Związku Ojczyzna. Był to blok, który zdobył 9,02% głosów i wszedł do Dumy. Zarówno koalicja, jak i późniejsza partia Ojczyzna (utworzona w 2004
Myśl społeczna i polityczna
146
Wkrótce po wyborach do Dumy w 2007 roku w Sprawiedliwej Rosji roztopi-ło się jeszcze 8 partii, a ponadto jej szeregi zasilili niektórzy znani i szeregowi członkowie takich partii, jak KPFR, LDPR, Jabłoko, Partii Odrodzenia Rosji.
Sprawiedliwa Rosja, zdobywając 7,74% głosów, co dało jej 38 miejsc w Du-mie, ogłosiła się konstruktywną opozycją, a faktycznie stała się przedłuże-niem partii władzy. W 2010 roku doszło do konfliktu między Mironowem a premierem Putinem, w rezultacie czego Mironow zapowiedział przejście do opozycji w sojuszu z komunistami. Wystąpił też w 2012 roku w wybo-rach prezydenckich, zajmując 5., ostatnie miejsce, chociaż w czasie kampa-nii wyborczej wykonał gesty pojednania z Putinem. (Z takim samym rezul-tatem uplasował się na ostatnim miejscu w wyborach prezydenckich w 2004 roku). Część członków Sprawiedliwej Rosji brała udział w masowych prote-stach przeciw fałszowaniu wyborów na przełomie 2011 i 2012 roku. Po wy-borach prezydenckich Mironow zadeklarował poparcie i współpracę z Jedną Rosją, a członków partii, którzy uczestniczyli w protestach przeciw Kremlo-wi, usunięto z niej. W wyborach parlamentarnych w 2011 roku Sprawiedli-wa Rosja poprawiła wynik, zdobySprawiedli-wając 13,24% głosów, co dało jej 64 miej-sca w Dumie. W wyborach w 2016 roku zdobyła 7 mandatów w okręgach większościowych, natomiast poparcie listy w wyborach proporcjonalnych spadło do 6,22%, co przełożyło się na 16 mandatów. Frakcji przypadły za-tem 23 miejsca w Dumie.
Frakcja KPFR była najsilniejszą w Dumie w kadencjach 1995–1999 oraz 1999–2003 do zjednoczenia się Jedności z OCR. KPFR uzyskała wprawdzie poparcie 22,30% w 1995 roku i 24,29% w 1999 roku, ale jej czołowa pozycja była spowodowana znaczną liczbą ugrupowań biorących udział w wybo-rach, które nie przekraczały bariery zaporowej 5%. Dodatkowo zdobywała dużo mandatów w okręgach większościowych. Od 2003 roku jej popularność równoważyła się w zasadzie z popularnością LDPR. Obie partie w wyborach proporcjonalnych do Dumy uzyskiwały odpowiednio następujące wyniki:
w 2003 roku – 12,61% i 11,45%, w 2007 roku – 11,57% i 8,14%, w 2011 roku – 19,19% i 11,67%, w 2016 roku – 13,34% i 13,14%. Spadek liczby głosów od-danych na Jedną Rosję w 2011 roku korespondował głównie ze wzrostem poparcia dla KPFR, w drugiej kolejności dla Sprawiedliwej Rosji i znacznie mniej dla LDPR.
roku) powstały głównie z inicjatywy lidera KWR Dimitrija Rogozina na bazie struktur tej or-ganizacji. Rogozin nie wszedł wraz partią do Sprawiedliwej Rosji i zarzucił Mironowowi jej zabór. W 2011 roku został wicepremierem rządu rosyjskiego. W 2006 roku stał się nieoficjal-nym liderem odnowionego KWR, pod nazwą Ojczyzna-Kongres Wspólnot Rosyjskich. Ruch ten doprowadził w 2012 roku do powstania odrodzonej partii Ojczyzna. To ona wprowadzi-ła w 2016 roku do Dumy 1 deputowanego.
147
Miejsce Aleksieja Nawalnego w opozycji politycznej
Podczas gdy LDPR deklarowała opozycyjność wobec Kremla, a w gruncie rzeczy go wspierała, KPRF, inaczej niż było to w stosunku do Jelcyna, wo-bec Putina jest opozycją połowiczną. Wynika to z polityki tego prezydenta, którą komuniści w dużej mierze podzielają. Szczególnie widoczne jest to od czasu kryzysu na wschodzie Ukrainy i aneksji Krymu. Ta sprawa i jej konse-kwencje na arenie międzynarodowej oraz wewnątrz kraju wyraźnie zbliżyła do siebie partie reprezentowane w Dumie. Atmosfera poparcia dla Kremla, w sytuacji zaistniałej od 2014 roku, doprowadziła także do podziałów wśród partii pozaparlamentarnych, do tej pory zdecydowanie występujących prze-ciw Putinowi i jego ekipie. Wpłynęło to dodatkowo na osłabienie i tak bar-dzo słabej, tzw. nieprzejednanej opozycji.
Kondycja pozaparlamentarnych ugrupowań, spychająca je na margines życia politycznego, wynika z kilku przyczyn. Główną jest negatywny, nie-chętny do niej stosunek dużej części społeczeństwa. Odrzuca ono skompro-mitowanych w jego oczach demokratów i liberałów, jak również radykal-nych lewicowych i prawicowych nacjonalistów. Odrzuca też partie, które są
„projektami Kremla”, jak się popularnie mówi, a ich zadaniem ma być odbie-ranie głosów KPRF, LDPR oraz partii Grigorija Jawlińskiego, czyli Jabłoko.
W rezultacie żadna z nich nie przekracza progu wyborczego. Nie bez zna-czenia była i jest także polityka ograniczania przez Putina wolności i praw człowieka, w szczególności monopolizowanie przez Kreml środków maso-wego przekazu, utrudnianie stowarzyszania się, demonstrowania, podpo-rządkowywanie sądów władzy wykonawczej itp. Opozycja pozaparlamen-tarna jest widoczna w Moskwie i Petersburgu, a na prowincji zasadniczo nieznana. Tworzą ją małe liczebnie ugrupowania, w których dochodzi do rozłamów, łączenia się, rozchodzenia, zmiany nazw i nazwisk.
W wyborach do Dumy w 2016 roku 10 partii, które nie przekroczyły pro-gu wyborczego, zebrało łącznie 10,47% głosów. Najwięcej Komuniści Rosji – rozłamowa organizacja w stosunku do KPFR – 2,27%. Na Jabłoko głosowa-ło 1,99% wyborców. Były to jedyne partie, które uzyskały ponad milionowe poparcie. Dalej, z głosami od 1,73% do 0,14%, uplasowały się: Rosyjska Par-tia Emerytów na rzecz Sprawiedliwości, Ojczyzna, ParPar-tia Wzrostu (wcześ-niej Słuszna Sprawa), Zieloni, Parnas, Patrioci Rosji, Platforma Obywatel-ska i ObywatelObywatel-ska Siła. Jedynymi partiami opozycyjnymi wobec Kremla są Jabłoko oraz Parnas z byłym premierem Michaiłem Kasjanowem na czele.
Jej przywódcą był także zamordowany Borys Niemcow. Pozostałe bardziej lub mniej otwarcie wspierają Putina i Jedną Rosję lub przynajmniej nie wy-stępują przeciw.
Ewenementem jest Platforma Obywatelska utworzona przez miliardera Michaiła Prochorowa po wyborach prezydenckich w 2012 roku, w których zajął 3. miejsce. Równie szybko, jak ją powołał – porzucił. Powodem były
Myśl społeczna i polityczna
148
rozbieżności między nim a większością członków w ocenie aneksji Krymu, której nie poparł. Wcześniej, w 2011 roku przystąpił do Słusznej Sprawy 7 i stanął na jej czele, ale przed wyborami do Dumy został odsunięty z funkcji przewodniczącego i odszedł z partii. Następnie, jako niezależny kandydat, zebrał wymaganą liczbę podpisów uprawniających go do udziału w wybo-rach prezydenckich. Widziano w nim wówczas potencjalnego przywódcę opozycji demokratycznej. Okazał się bohaterem krótkiego sezonu, polity-kiem, którego głównym walorem były posiadane pieniądze, jak się wydaje.
Ponad, ale i między tymi partiami znalazł się Aleksiej Nawalny, wyróż-niający się od kilku lat polityk, z którym część antyputinowskiej opozycji związała nadzieje na ożywienie nastrojów prodemokratycznych. Urodził się w 1976 roku, działalność polityczną rozpoczął w wieku 24 lat, przy-stępując w 2000 roku do partii Jabłoko. Należał do jej kierownictwa, a tak-że przewodniczył moskiewskiemu oddziałowi partii. Został z niej usunię-ty w grudniu 2007 roku pod zarzutem szkodzenia partii, w szczególności z powodu uczestnictwa w nacjonalistyczno-demokratycznym ruchu Na-ród, którego był współzałożycielem. Sam Nawalny twierdził, że przyczyną był jego wniosek w sprawie wybrania nowego kierownictwa Jabłoka, z od-sunięciem Jawlińskiego 8. Nawalny brał udział w Rosyjskich Marszach (co-rocznych demonstracjach grup nacjonalistycznych od 2006 roku), najpierw jako obserwator z ramienia Jabłoka, a potem, w 2008 roku, jako przedstawi-ciel Narodu. W 2013 roku zrezygnował z uczestnictwa w marszach, ponie-waż nie chciał być masowo fotografowany na tle „hajlującej młodzieży szkol-nej”, a spodziewał się, że Kreml zrobi wszystko, aby „tych hajlujących” było wokół niego zawsze dużo 9.
Niezależnie od powiązań z ruchem nacjonalistycznym Nawalny współ-działał z ugrupowaniami prodemokratycznymi. Jeszcze podczas przynależ-ności do Jabłoka zbliżył się do Sojuszu Sił Prawicowych, współpracując
7 Słuszna Sprawa powstała w 2008 roku z inicjatywy Kremla jako kolejna partia mająca mar-kować opozycję z pozycji liberalno-demokratycznych. Było to nawiązanie do koalicji Słuszna Sprawa z końca lat 90. XX wieku, której członkowie utworzyli we wrześniu 1999 roku Sojusz Sił Prawicowych razem z Nową Siłą i Głosem Rosji. Tym razem stało się odwrotnie i Słuszną Sprawę powołał SSP wspólnie z Demokratyczną Partią Rosji i Obywatelską Siłą. Po tym akcie SSP uległ samorozwiązaniu. Dokonano tego po dotkliwej klęsce w wyborach do Dumy Pań-stwowej w 2007 roku, kiedy to SSP deklarował się jako twarda opozycja wobec Kremla i brał nawet udział w akcjach tzw. opozycji niesystemowej.
8 Û. Kalinina: Blog nakažet: Izvestnyj borec s korrupciej Aleksej Naval’nyj: «Bor’ba protiv žuli-kov i vorov ‒ èto moâ političeskaâ kampaniâ, moâ bor’ba za vlast’». W: «Mosžuli-kovskij komsomolec»
2011, № 25664. http://www.mk.ru/politics/2011/06/09/596335-blog-nakazhet.html [data dostę-pu: 2.05.2017].
9 Naval’nyj rešil vozderžat’sâ ot učastiâ v «Russkom marše». «Lenta.ru» 2. noâbrâ 2013. https://
lenta.ru/news/2013/11/02/noshow/ [data dostępu: 5.05.2017].
149
Miejsce Aleksieja Nawalnego w opozycji politycznej
dzy innymi w latach 2005–2006 z Marią Gajdar, a w czasie protestów przeciw fałszowaniu wyborów w grudniu 2011 roku wystąpił na wiecu ruchu Soli-darność, na czele którego stali Borys Niemcow, Garri Kasparow, Ilia Jaszyn, Władimir Bukowski.
Przede wszystkim Nawalny zasłynął jako bardzo aktywny tropiciel korup-cji. Walkę z tym zjawiskiem rozpoczął w 2004 roku, będąc członkiem kierow-nictwa Komitetu Obrony Moskwian – ruchu przeciwników korupcji i naru-szania praw obywateli podczas budowy domów w Moskwie. Rozpoczął też indywidualną kampanię demaskowania nadużyć finansowych. Z wykształ-cenia jest prawnikiem i finansistą. Wykorzystując swoją wiedzę, wykupywał celowo małe pakiety akcji koncernów państwowych, aby móc domagać się sprawozdań z ich działalności. Wykrywał tym sposobem nieprawidłowości, znajdował dowody na korupcję i malwersacje, o czym informował w Inter-necie. W celu walki z korupcją założył Fundację Walki z Korupcją. Zasłynął jako popularyzator opinii, że Jedna Rosja jest partią korupcji, nazywając ją na swoim blogu 2 lutego 2011 roku partią „oszustów i złodziei”. Na manife-stacji w grudniu 2011 roku dorzucił jeszcze „zabójców”.
Działalność Nawalnego, zarówno jako tropiciela korupcji, jak i politycz-nego przeciwnika Kremla, naraziła go na prześladowania. Był niejedno-krotnie zatrzymany lub aresztowany, został też osądzony i skazany na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu, jakoby za spowodowanie uszczerb-ku ‒ jedna sprawa dotyczyła firmy Kirowles, a druga Yves Rocher. Prze-ciw wyrokom protestowano, uważając, że są motywowane politycznie.
27 kwietnia 2017 roku miał miejsce atak na Nawalnego przed siedzibą Fun-dacji Walki z Korupcją. Wylaną na twarz substancją chemiczną uszkodzo-no mu wzrok.
Aktywność Nawalnego przyniosła mu dużą popularność. Zaowocowała ona wysunięciem jego kandydatury w przedterminowych wyborach mera Moskwy w 2013 roku przez prodemokratyczną partię Parnas. Zajął w wybo-rach 2. miejsce, uzyskując 27,24% głosów i ustępując pełniącemu obowiąz-ki mera, na którego głosowało 51,27% wyborców. Wyprzedził zaś kandyda-tów KPFR, LDPR, Sprawiedliwej Rosji i Jabłoka.
W połowie 2012 roku zwolennicy Nawalnego utworzyli partię Narodowe Przymierze, proponując mu przywództwo. Początkowo Nawalny odmówił, gdyż uznał, że jego osoba może być przeszkodą w rejestracji partii, ale po wyborach na mera Moskwy przystąpił do niej. W lutym 2014 roku przemia-nowano organizację na Partię Postępu, gdyż, zanim doszło do rejestracji Na-rodowego Przymierza, pojawiła się inna partia o tej nazwie. Partia Postępu sytuuje się jako konserwatywno-liberalna. Nawalny stanął na jej czele. Partia została wstępnie zarejestrowana i utworzyła wymaganą liczbę oddziałów w regionach. W kwietniu 2015 roku Ministerstwo Sprawiedliwości
odmó-Myśl społeczna i polityczna
150
wiło ostatecznej rejestracji Partii Postępu, zarzucając jej uchybienia w proce-sie tworzenia oddziałów. Tym samym partia została pozbawiona możliwo-ści udziału w wyborach do Dumy w 2016 roku.
Jesienią 2016 roku Nawalny zapowiedział swoje uczestnictwo w wyborach prezydenckich w 2018 roku. W ślad za tym otworzył stronę internetową dla tych, którzy wyrażą gotowość podpisania listy z poparciem jego kandyda-tury. Do 5 kwietnia 2017 roku zebrał stosowne deklaracje od 300 tys. osób, czyli tyle, ile wynosi wymagana liczba podpisów do rejestracji w Centralnej Komisji Wyborczej. Rozpoczął też nabór wolontariuszy chętnych do zbiera-nia podpisów. Jest mało prawdopodobne, aby został zarejestrowany, gdyż ciąży na nim wyrok sądowy.
W dniu 26 marca 2017 roku na apel Nawalnego odbyły się w Moskwie i in-nych miastach demonstracje przeciwko korupcji władzy. Były to pierwsze masowe wystąpienia antykremlowskie od najgłośniejszych w latach 2011–
2012. Policja zatrzymała ok. 1 tys. osób, które szybko wypuszczono bez orze-kania kar. Jedynie samego Nawalnego skazano na 15 dni aresztu i grzywnę.
Nawalny od kilku lat jest przedmiotem różnych, w tym przeciwstawnych ocen. Nie jest on bez wątpienia ulubieńcem Kremla, ale również i części opo-zycji pozaparlamentarnej. Rozbieżności w opiniach na jego temat wyraża-ją walkę polityczną przed wyborami prezydenckimi, jego wizerunek ulega obróbce. Polityka.pl, zadając pytanie, kim jest Aleksiej Nawalny, odpowia-da, że wrogiem Putina numer jeden i dodaje: „Nawalny jest twarzą antypu-tinowskiej opozycji. I bardzo niewygodny dla Kremla […], jest jedyną posta-cią z opozycji, która ma charyzmę i potencjał, by stać się trybunem ludowym i rzucić rękawicę Kremlowi” 10.
Jednocześnie formułowano opinie, uzasadniane treścią różnorodnych wy-powiedzi Nawalnego, że jest on tajnym współpracownikiem Kremla, „zasło-ną, oszustwem, kłamstwem, programem Kremla, zgodnie z którym odwo-dzi tłum od ważnych problemów lub nadaje ton w szanujących go kręgach okołoliberalnych” 11.
Sądzi się też – i taką opinię wyraża między innymi politolog Gleb Paw-łowski, że szczególne zainteresowanie Nawalnym wynika stąd, że jego de-maskatorska działalność stała się pożyteczna w walce między frakcjami na najwyższych szczeblach władzy. Niektórzy widzą w nim drugiego Julia-na Assange z Wikileaks, zdobywającego informacje kompromitujące część
10 Aleksiej Nawalny – kim jest wróg Putina numer jeden? W: Polityka.pl. http://www.polityka.
pl/tygodnikpolityka/swiat/1699350,1,aleksiej-nawalny--kim-jest-wrog-putina-numer-jeden.read [data dostępu: 5.05.2017].
11 N. Iwanow [bloger]: Fenomen Naval’nogo. http://fakeoff.org/politics/fenomen-navalnogo [data dostępu: 5.05.2017].
151
Miejsce Aleksieja Nawalnego w opozycji politycznej
członków establishmentu (m.in. premiera Dimitrija Miedwiediewa), przy po-mocy hakerów. On sam temu zaprzecza, twierdząc, że pochodzą one z jaw-nych źródeł 12.
To, czy antykorupcyjna krucjata Nawalnego wymierzona w przedsta-wicieli „partii władzy” grozi jej dezintegracją, czy, jednocześnie, wymusza zwieranie szyków, jest oczywiście ważną kwestią, aczkolwiek zaciemniają-cą problem przywództwa przeciwników Kremla. W związku z tym zaczęto upowszechniać przekonanie, że „jedyną opozycją dzisiaj [tj. w marcu 2017 roku ‒ A.C.] jest Nawalny i ludzie, którzy za nim idą. Nikt inny nie jest w sta-nie wyprowadzić ludzi w dziesiątkach miast” 13. Sprzyja temu, między inny-mi, umiejętność wykorzystywania przez Nawalnego Internetu, przyciągania młodzieży, bardziej wrażliwej na zjawisko korupcji, aniżeli starsi Rosjanie, którzy się z nią zżyli 14.
Wielu postrzega Nawalnego jako polityka, który może skupić wokół sie-bie sporą część elektoratu przeciwko Putinowi. Obecnie, wiosną 2017 roku,
Wielu postrzega Nawalnego jako polityka, który może skupić wokół sie-bie sporą część elektoratu przeciwko Putinowi. Obecnie, wiosną 2017 roku,