Jednym z zasadniczych problemów teorii gier są wszelkie rozważania o cha-rakterze kognitywistycznym. Dotyczą one problemów poznawczych graczy, takich jak: stan wiedzy o grze i o jej uczestnikach, świadomość interesów, ra-cjonalność graczy, prawidłowość wyboru strategii, celowe lub przypadko-we wprowadzanie w błąd. Podobne wątpliwości można mnożyć. Literatu-ra wskazuje na takie kontrowersyjne zagadnienia, jak niepełna informacja, mispercepcja (fałszywa świadomość), różne, nierzadko sprzeczne definicje racjonalności 20.
Konstrukcja matematycznego modelu konfliktu zawsze bazuje na pew-nych uproszczeniach (a nawet: ułatwieniach). Takie podejście może prowa-dzić do nieuprawnionego zubożenia obrazu badanego problemu. Polity-ka w praktyce jest o wiele bardziej zniuansowana niż jej jakikolwiek model.
Ale badacz lub analityk może też pójść w przeciwną stronę, to jest w kie-runku przedstawienia konfliktu politycznego w sposób coraz bardziej zło-żony. Może on usiłować wprowadzić do modelu kolejne czynniki, które jego zdaniem mają wpływ na sytuację decyzyjną. Idealne odwzorowanie rzeczywistości jest jednak niemożliwe, zatem zawsze pozostaną jakieś wąt-pliwości.
W tym świetle zadowalanie się niepełnymi czy uproszczonymi odpowie-dziami na trudne pytania wydaje się być tak samo kłopotliwe, jak mnoże-nie tych pytań i poszukiwamnoże-nie satysfakcjonującej odpowiedzi w mnoże- nieskończo-ność. Być może przy odwzorowywaniu konfliktu politycznego na gruncie teorii gier w pewnych warunkach należałoby całkowicie zrezygnować z bra-nia pod uwagę tych elementów sytuacji decyzyjnej, których analiza jedy-nie zaciemnia bądź zjedy-niekształca problem, niosąc za sobą ryzyko zafałszowa-nia rezultatów badawczych. Nasuwa się tu analogia do brzytwy Ockhama.
Innymi słowy, skoro nie jesteśmy w stanie wejść w psychikę graczy, czy to jako badacze – obserwatorzy, czy to jako uczestnicy gry, to wszelkie
19 N.N. Worobiew, E. Kofler, H. Greniewski: Strategia gier. Warszawa, Książka i Wiedza, 1969, s. 10.
20 Z.J. PietraŚ: Decydowanie polityczne…, s. 185‒195.
Teoria polityki
58
żania na temat procesów psychicznych u graczy grożą zbytnim skompliko-waniem sytuacji decyzyjnej i zaciemnieniem obrazu gry. To z kolei utrudnia graczom podejmowanie decyzji trafnych, to znaczy takich, które prowadzą do maksymalizacji wypłat. Jednocześnie przekonanie jednego z graczy na temat stanu umysłu drugiej strony, jej zamierzeń i wyborów, może być nie tylko „po ludzku” mylne, gdy popełnia się właściwe człowiekowi błędy po-znawcze, ale i celowo zafałszowane przez oponenta. Intencjonalne wprowa-dzenie w błąd to efekt kierowania refleksyjnego 21 – zjawiska niezwykle ak-tualnego 22.
W grach przeciwko naturze zakłada się, że drugi gracz nie jest ani zło-śliwy, ani przenikliwy. Nie działa w sposób celowy. Nie reprezentuje sobą ani ludzkiej, ani sztucznej inteligencji ‒ przypomina raczej automat zapro-gramowany do generowania decyzji losowych. Archetypem gier z naturą są zmagania człowieka z przyrodą. Może się bowiem wydawać, że siły natury działają przeciwko cywilizacji ludzkiej – i często skutki tego mają właśnie taki charakter – ale przecież jej czyny nie są dokonywane wbrew człowie-kowi z premedytacją. Z tego względu modele gier przeciw naturze znajdu-ją zastosowanie w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych 23.
Pojawia się tu konieczność postawienia hipotezy pomocniczej, że skoro modele gier z naturą znajdują zastosowanie w ekonomii czy w naukach o za-rządzaniu, to można zastosować je także na gruncie innych nauk społecz-nych, w tym wypadku nauk o polityce. Wszak czynnik losowy bierze się też pod uwagę, tworząc rozwiązania dotyczące procedur bezpieczeństwa (rów-nież oparte na teorii gier), a także konstruując scenariusze konfliktów poli-tycznych i militarnych.
Wiele trudności wynika już z samej istoty zastosowania teorii gier do ana-lizy konkretnych, nieabstrakcyjnych problemów i pojawia się przy wykorzy-staniu modelu reprezentującego wycinek rzeczywistości.
Należy tutaj wspomnieć, że to, co potocznie zwane jest modelem, bywa określane dokładniej albo jako model sensu stricto, albo jako wzorzec. Model sensu strictoodpowiada danemu obiektowi; w świadomości badacza najpierw istnieje obiekt, dla którego poprzez analogię dobiera się model spośród już istniejących albo konstruuje się go od podstaw. Natomiast wzorzec miałby być w tym ujęciu pierwotny względem obiektów, których dotyczy (w
21 P. Sienkiewicz: Modelowanie systemowe sytuacji konfliktowych. „Automatyka” 2007, nr 1‒2 (11), s. 257‒266.
22 M. Wojnowski: „Zarządzanie refleksyjne” jako paradygmat rosyjskich operacji informacyjno--psychologicznych w XXI w. „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2015, nr 12 (7), s. 11‒36.
23 A. PaliŃski, S. Jędrusik: Gra przeciw naturze jako narzędzie podejmowania decyzji inwesty-cyjnych. „Ekonomia Menedżerska” 2008, nr 3, s. 77–88.
59
Teoria gier w badaniu polityki na przykładzie gier z naturą
domości badacza), to znaczy najpierw tworzy się wzorzec oparty na założe-niach teoretycznych, a następnie poszukuje w rzeczywistości praktycznych przypadków będących egzemplifikacją wzorca 24.
Model nie może w sposób całkowity i doskonały odzwierciedlać danego obiektu; nie tylko jest to niemożliwe w praktyce, ale mijałoby się z celem, gdyż model byłby tożsamy z obiektem. Zdaniem Mariana Mazura, model powinien obejmować „sprawy istotne”. Owa istotność jest jednak kwe-stią sporną, tak więc model nigdy nie będzie obiektywny. W każdym ra-zie modelowanie jest „uproszczonym przedstawianiem informacji już zna-nych” 25.
Wspomniana kolejność rzeczy w relacjach obiekt ‒ model oraz wzorzec ‒ obiekty nie jest najważniejszym ani jednoznacznie oczywistym aspektem tych rozważań, skoro budowa wzorca odbywa się za pomocą generaliza-cji przypadków szczególnych (w domyśle: o których istnieniu badacz wie wcześniej). Z punktu widzenia teorii gier ważne jest, że tak, jak model trak-tuje się jako poprawny, jeżeli stanowi on odzwierciedlenie zasadniczych ele-mentów obiektu, tak wzorzec uznaje się adekwatny, jeżeli znajdą się takie obiekty, które będą „spełniać jego postulaty definicyjne” i to „pomimo bra-ku kompletnych definicji tych obiektów”, gdyż „to co jest słuszne ogólnie, jest słuszne w każdym przypadku szczególnym” 26.
Płynie z tego wniosek, że zarówno wzorzec generalizujący wiele przypad-ków, jak i model przedstawiający w sposób uproszczony jeden konkretny przypadek 27 zasadzają się na pewnych „krytycznych punktach”, niezbęd-nych dla zobrazowania wycinka rzeczywistości w stopniu co najmniej mi-nimalnym. Pozostaje otwarte pytanie, jakie to „krytyczne punkty” powinny zostać w takim wzorcu/modelu uwzględnione, na przykład:
– elementy ważne z własnego punktu widzenia obserwatora (badacza), na przykład przez wzgląd na przyjętą metodę badań lub ich cel;
– elementy, które badacz uważa za ważne w opinii gracza lub graczy i dla-tego przypisuje im wagę;
24 M. Mazur: Modelowanie cybernetyczne i jego przydatność w modelowaniu procesu dydaktycz-nego. W: Problemy modelowania procesów dydaktycznych. Red. E. Berezowski, Warszawa, PWN, 1978, s. 42‒54.
25 Ibidem.
26 Ibidem.
27 Za przykładowy wzorzec można uznać znany w literaturze chicken race, a więc schemat
„gry w cykora”, który odnosi się do wielu różnych zachowań społecznych, takich jak na przy-kład ryzykowne „wyścigi” samochodowe przedstawione w filmie obyczajowym Buntownik bez powodu, ale również do kubańskiego kryzysu rakietowego. Ma zatem szerokie zastosowa-nie. Natomiast modelem sensu stricto byłby model przedstawiający relacje rosyjsko-tureckie w momencie zestrzelenia rosyjskiego samolotu wojskowego przez armię turecką 24 listopada 2015 roku. Byłby to model opracowany specjalnie do analizy tylko tej sytuacji.
Teoria polityki
60
– elementy, które być może są istotne z perspektywy uczestników gry, ale o których badacz-obserwator może nie mieć pełnej lub prawidłowej wiedzy;
– inne elementy.
Jak widać, sam wybór części składowych wzorca/modelu niesie ze sobą niebagatelną trudność i to przy założeniu, że wiedza badaczy o tym wy-cinku rzeczywistości, jaką stanowi dana gra, jest dla nich dostępna i obiek-tywnie prawdziwa (to znaczy, że nikt ich nie wprowadził w błąd ani oni sami się nie mylą). W praktyce takie założenie jest niezmiernie ryzykow-ne. Ten sam problem dotyczy informacji o uczestnikach gry i ich ruchach (decyzjach).
Podsumowanie
Istnieje co najmniej kilka przesłanek przemawiających za wykorzystaniem gier z naturą do analizy niektórych sytuacji konfliktowych w polityce. Poza wspomnianymi już aspektami poznawczymi, problemem racjonalności czy modelowania, dochodzi jeszcze nieznana funkcja użyteczności graczy, czy-li funkcja kosztów lub zysków, a więc macierz wypłat 28.
Gracz działa w warunkach niepewności sensu largo. Wynika stąd, że może znać macierz wypłat przeciwnika, ale na podejmowane przez niego decyzje mają wpływ także czynniki w tej macierzy niebrane pod uwagę ze względu na ich liczbę bądź charakter. Ponadto, gracz najczęściej nie wie, jakie stra-tegie wybiorą inni gracze 29. Decyduje więc „na ślepo”, co najwyżej racjona-lizując swoje decyzje w oparciu o własną macierz wypłat, o ile jest mu zna-na. W grach przeciw naturze gracz wybiera swoją strategię na podstawie tego, co wie na temat własnej macierzy wypłat, a niekoniecznie w oparciu o swoją macierz wypłat, jak piszą Andrzej Paliński i Stanisław Jędrusik 30. To zresztą dotyczy wszelkich typów gier, należy bowiem brać pod uwa-gę możliwość wystąpienia błędu poznawczego u gracza, chyba że się za-łoży, że owa macierz już uwzględnia taką percepcję macierzy wypłat, jaką ma ów gracz.
Gracz nie może określić także prawdopodobieństwa wyboru poszczegól-nych strategii 31. Wszelkie założenia o tych niewiadomych niosą za sobą ry-zyko błędu. Uproszczenie sytuacji decyzyjnej w oparciu o model gry z na-turą taką możliwość oddala.
28 A. PaliŃski, S. Jędrusik: Gra przeciw naturze…, s. 78.
29 Ibidem.
30 Ibidem.
31 Ibidem.
61
Teoria gier w badaniu polityki na przykładzie gier z naturą
Bibliografia
Opracowania zwarte
Haman J.: Gry wokół nas. Socjolog i teoria gier. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2014.
KamiŃski M.: Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego więzienia. Warszawa, Ofi-cyna Naukowa, 2006.
Mazur M.: Modelowanie cybernetyczne i jego przydatność w modelowaniu procesu dydak-tycznego. W: Problemy modelowania procesów dydaktycznych. Red. E. Berezowski.
Warszawa, PWN, 1978.
PietraŚ Z.J.: Decydowanie polityczne. Warszawa–Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
PietraŚ Z.J.: Teoria gier jako sposób analizy procesów podejmowania decyzji politycznych.
Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1997.
Scheling T.: The Strategy of Conflict. Cambridge, Harvard University Press, 1960.
Weres L.: Teoria gier w amerykańskiej nauce o stosunkach międzynarodowych. W: „Prace Instytutu Zachodniego”. Nr 46. Poznań, Instytut Zachodni, 1982.
Williams J.D.: The Compleat Strategyst. Being a Primer on the Theory of Games of Strate-gy. New York, Dover Publications, 1986.
Worobiew N.N., Kofler H., Greniewski H.: Strategia gier. Warszawa, Książka i Wie-dza, 1969.
Czasopiśmiennictwo
Matlack C.: Greece’s New Finance Minister Is Brilliant. So Why Does He Make Everyone So Nervous? W: Bloomberg. https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-02-02/
greece-s-new-finance-minister-is-brilliant-so-why-does-he-make-everyone-so-nervous- [data dostępu: 25.03.2017].
PaliŃski A., Jędrusik S.: Gra przeciw naturze jako narzędzie podejmowania decyzji inwe-stycyjnych. „Ekonomia Menedżerska” 2008, nr 3.
Sienkiewicz P.: Modelowanie systemowe sytuacji konfliktowych. „Automatyka” 2007, nr 1–2 (11).
Wojnowski M.: „Zarządzanie refleksyjne” jako paradygmat rosyjskich operacji informa-cyjno-psychologicznych w XXI w. „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2015, nr 12 (7).
•
Teoria polityki
62
Mateusz Hudzikowski