Analizując problem etniczności na gruncie europejskim w perspektywie hi-storycznej ostatnich 200 lat, należy stwierdzić, że zjawisko to zostało nie-wątpliwie wzmocnione przez dziewiętnastowieczne idee określane „nacjo-nalizmem kulturowym” oraz ukształtowaną nieco później koncepcję prawa narodów do samostanowienia. U progu XX wieku zaowocowała ona upad-kiem niektórych imperiów europejskich, na których gruzach pojawiły się nowe państwa, w tym również Polska oraz inne państwa w Europie Środko-wej i Wschodniej. Ostateczny upadek europejskich imperiów kolonialnych po II wojnie światowej wywarł natomiast ogromny wpływ na umocnienie poczucia odrębnej tożsamości w wielu regionach świata. Dał on między in-nymi impuls do rozpoczęcia procesów definiowania nowych relacji politycz-nych w Azji i w Afryce. W wielu przypadkach ich przeprowadzenie okazało
20 Ibidem, s. 65‒66.
21 Ibidem, s. 218; W. Żelazny: Etniczność: ład, konflikt, sprawiedliwość. Poznań, Wydawnic-two Poznańskie, 2006, s. 84.
22 M. MyŚliwiec: Pozycja partii regionalnych w systemie politycznym współczesnej Hiszpanii.
Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2014, s. 50.
Myśl społeczna i polityczna
128
się niezwykle trudne właśnie ze względu na tłumione tam latami podziały etniczne. Jednakże procesy te nie miały znaczenia tylko dla byłych kolonii pozaeuropejskich. Na zasadzie sprzężenia zwrotnego zaczęły także oddzia-ływać na wyobraźnię Europejczyków 23. Proces ten został dodatkowo wzmoc-niony w wielu państwach Europy Zachodniej przez przyznanie regionom szerszych uprawnień politycznych. Innymi słowy osłabienie europejskich struktur państwowych po II wojnie światowej oraz rozpoczęcie procesu in-tegracji europejskiej skłoniły historyczne podmioty, funkcjonujące w ramach określonych państw, do zabiegania o wzmocnienie swojej pozycji politycz-nej. Jak zauważa bowiem Donald Horowitz, jeżeli przeanalizujemy róż-ne linie podziałów w rywalizacji o rzadkie zasoby czy dobra, to dojdziemy do wniosku, że ludzie w walce o nie częściej organizują się wzdłuż podzia-łów etnicznych niż jakichkolwiek innych, np. w ramach klas społecznych 24. Zmiany, które zachodziły w Europie Zachodniej, nie były jednak udziałem państw pozostających za żelazną kurtyną, co w znaczący sposób wpłynęło na postrzeganie problemów etnicznych w tej części kontynentu.
* * *
Dokonując analizy systemu politycznego lub partyjnego jakiegokolwiek państwa europejskiego, nie wolno zapomnieć o tym, że problem etniczności w wydaniu europejskim pozostaje jednym z głównych podziałów socjopoli-tycznych ‒ choć wydawać by się mogło, że jest mniej istotny niż w innych re-gionach świata. Bezwzględnie należy pamiętać, że poziom identyfikacji oby-wateli z państwem w Europie Zachodniej jest dużo wyższy niż w Europie Środkowej i Wschodniej. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest zapewne fakt, że historycznie ugruntowane państwa i wykształcone w nich wzorce rywali-zacji politycznej nie budzą tylu emocji, co utworzone stosunkowo niedawno w naszej części kontynentu. Zachodni Europejczycy mieli bowiem dostatecz-nie dużo czasu na zaakceptowadostatecz-nie istdostatecz-niejących granic i wzorów zachowań politycznych. Zaowocowało to wykształceniem przez nich kilku poziomów tożsamości. Poziom przynależności regionalnej (etnicznej) bywa zatem bardzo silny, ale zazwyczaj nie jest on jedynym poziomem przynależności. Dla prze-ciętnego zachodniego Europejczyka równie ważna okazuje się przynależność do danego państwa, czy wręcz do struktur europejskich 25. Nie zmienia to
23 Przykładem efektu tego rodzaju sprzężenia zwrotnego było utworzenie na ziemiach hiszpańskich organizacji o nazwie Kraj Basków i Wolność (ETA – Euskadi Ta Askatasuna).
24 D.L. Horowitz: Ethnic Groups in Conflict…, s. 15.
25 Dobry przykład, ilustrujący to zjawisko, można odnaleźć w wynikach badań, przepro-wadzonych w 2011 roku przez Instytut Nauk Politycznych i Społecznych w Barcelonie.
Wska-129
Kilka refleksji na temat sposobu definiowania pojęcia „grupy etnicznej”…
nak faktu, że proces integracji europejskiej w sposób zdecydowany wpłynął na zmianę politycznego znaczenia formujących Unię państw oraz tworzących te państwa regionów. Dlatego też w kontekście owych zmian nie powinien dzi-wić wzrost znaczenia podziałów etnicznych na sposób rywalizacji politycznej.
Ciekawa z punktu widzenia prowadzonych tu rozważań jest także kon-cepcja Horowitza, dotycząca kluczowych czynników wpływających na po-litykę państw europejskich. Autor zaliczył do nich religię, nacjonalizm oraz klasowość i uzależnił znaczenie podziałów etnicznych w danym państwie od ich relacji z pojęciem klasowości 26. Aby je opisać, Horowitz podzielił sys-temy etniczne na zhierarchizowane, w których podziały klasowe pokrywają się z podziałami etnicznymi oraz niezhierarchizowane (równoległe), w któ-rych podziały klasowe nie pokrywają się z podziałami etnicznymi 27. Autor potraktował je jednak tylko jako typy idealne, trudne do odnalezienia w re-aliach współczesnej Europy w czystej postaci.
Obierając rozważania Horowitza za punkt wyjścia, można przyjąć zało-żenie, że systemy zhierarchizowane są heteronomiczne. W takich systemach politycznych obserwujemy strukturę podporządkowania jednej grupy et-nicznej drugiej. Może ono dotyczyć wielu aspektów związanych z relacja-mi porelacja-między grupą lub gruparelacja-mi panującyrelacja-mi i podporządkowanyrelacja-mi. Jed-nakże z punktu widzenia rozważań podjętych w niniejszym opracowaniu najistotniejsza będzie konieczność podporządkowania się etnicznych grup rządzonych grupie lub grupom rządzącym w zakresie ustanowionych dla nich przepisów prawa, nie zawsze zgodnych z ich interesem lub wolą. Naj-bardziej charakterystyczną cechą tego systemu jest zatem brak możliwości uchwalania aktów prawnych o randze ustawy, czyli brak możliwości samo-dzielnego decydowania przez grupy etniczne podporządkowane w sprawach dla danej wspólnoty (choć nie dla całego państwa) najważniejszych. Przyję-cie takiego rozwiązania, wyróżniającego jedne grupy etniczne przy jedno-czesnej marginalizacji politycznej innych, może prowadzić do pojawienia się poważnych konfliktów wewnątrz danego państwa.
Relacje te inaczej przedstawiają się w przypadku systemów niezhierarchi-zowanych (równoległych). Skoro w ich ramach nie występuje zjawisko pod-porządkowania jednej grupy etnicznej drugiej, to można je określić jako
sys-zują one bowiem na to, że największa liczba badanych respondentów, będących mieszkańcami regionu (dokładnie 37,4%), deklaruje swoją tożsamość jako tak samo hiszpańską, jak i kataloń-ską. W badaniu tym 18,3% respondentów określiło ją jako wyłącznie katalońską, 22,8% ‒ bar-dziej katalońską niż hiszpańską, 5,5% ‒ barbar-dziej hiszpańską niż katalońską, a 6,4% ‒ wyłącz-nie hiszpańską. Zob. Son deig d’Opinió Catalunya 2010. Barcelona, Institut de Ciències Polítiques i Socials, 2012, s. 36.
26 D.L. Horowitz: Ethnic Groups in Conflict…, s. 20.
27 Ibidem, s. 22.
Myśl społeczna i polityczna
130
temy autonomiczne. Oznacza to, że w ramach jednego systemu politycznego różne grupy etniczne mają możliwość osobnego decydowania w sprawach dla danej grupy najważniejszych, poprzez uchwalanie ustaw w określonym przez przepisy prawa zakresie. W takich systemach ryzyko wystąpienia po-ważnego konfliktu politycznego zdecydowanie maleje. Jak zauważa bowiem Horowitz, w systemach niezhierarchizowanych elity poszczególnych grup etnicznych zachowują się dokładnie tak jak państwa w układzie międzyna-rodowym. Ich działania są pewnym rodzajem dyplomacji, przejawiającej się w zawieraniu w ramach państwa różnych sojuszy 28.
Obserwując procesy polityczne zachodzące w demokratycznych państwach europejskich zachodniej części kontynentu, można przyjąć założenie, że era systemów heteronomicznych powoli dobiega w nich końca. Przyczyną ta-kiego stanu rzeczy jest zapewne fakt recepcji na ich gruncie zasady równo-ści. Umożliwia ona między innymi jednakowy dostęp wszystkich obywate-li państwa do wykształcenia. Dzięki temu wielu reprezentantów etnicznych grup podporządkowanych kształci się i uzyskuje wysoki status społeczny, ale nie odcina się już – jak to miało często miejsce w przeszłości – od swoich kulturowych korzeni i nie wstydzi się własnego pochodzenia. Osiągnięty dzięki wykształceniu status społeczny, połączony z wolą działania na rzecz politycznego upodmiotowienia wspólnoty, z której określone jednostki się wywodzą, ma w realiach współczesnej Europy Zachodniej daleko idące kon-sekwencje. Czynniki te skłaniają bowiem często przedstawicieli poszczegól-nych grup etniczposzczegól-nych, występujących do tej pory w państwie jako grupy rządzone i podporządkowane, do podjęcia działań na rzecz zmiany istnie-jącego stanu rzeczy. Owe dążenia mogą pójść przy tym w kilku kierunkach.
W pierwszym przypadku grupa podporządkowana może próbować podnieść znaczenie swojej grupy bez uszczerbku dla istniejącej hierarchii. W drugim może zacząć dążyć do przekształcenia systemu heteronomicznego w autono-miczny. W trzecim może zmierzać do zdominowania grupy dotychczas rzą-dzącej. Natomiast czwarty scenariusz wiąże się z zażądaniem niepodległości.
W realiach Europy Środkowej i Wschodniej opisane mechanizmy nie działają dokładnie tak samo. Najbardziej prawdopodobną przyczyną takie-go stanu rzeczy jest brak identycznej akceptacji dla demokratycznej zasady równości. Zjawisko to można zaobserwować w wielu innych aspektach ży-cia społecznego i politycznego, choć w zakresie stosunku między grupami większościowymi i mniejszościowymi jest szczególnie wyraźne.
Bezsporny jest jednak fakt, że zdecydowana większość europejskich grup etnicznych – zarówno w zachodniej, jak i wschodniej części kontynentu – dąży
28 Ibidem, s. 31.
131
Kilka refleksji na temat sposobu definiowania pojęcia „grupy etnicznej”…
współcześnie do możliwości wpływania na dotyczące ich decyzje polityczne.
Zakres tego wpływu jest zazwyczaj uzależniony od wielkości i politycznej siły danej grupy. To z kolei wiąże się nie tylko z prostą sumą tworzących gru-pę jednostek, ale przede wszystkim z faktem posiadania skutecznie działają-cych elit politycznych, ciesządziałają-cych się w znacznym poparciem jej członków.
I tak grupy relatywnie małe i słabe politycznie mogą co najwyżej próbować wpływać na decyzje politycznie podejmowane w skali lokalnej, regionalnej lub państwowej. To pozwala im na nieznaczne podniesienie znaczenia swo-jej grupy w ramach istniejącego systemu. Natomiast grupy relatywnie duże i posiadające silne elity polityczne, cieszące się poparciem mieszkańców re-gionu, mogą podejmować próby odgrywania aktywnej roli na wszystkich szczeblach decydowania politycznego: od lokalnego i regionalnego, po pań-stwowy i europejski włącznie. Dysponując odpowiednią siłą, może zatem dążyć do zmiany systemu z heteronomicznego w autonomiczny, do zdomi-nowania grupy dotychczas rządzącej, a nawet do utworzenia własnego pań-stwa, poprzez wysuwanie postulatów niepodległościowych.
W kontekście analizy politycznych zachowań grup etnicznych warto zwró-cić uwagę na jeszcze jeden aspekt tego problemu. Istnienie podziałów etnicz-nych – powodujące powstanie systemów rozproszoetnicz-nych – może być inter-pretowane jako realne zagrożenie dla jedności państwa, w ramach którego one występują. W takim rozumieniu podziały etniczne poza wieloma inny-mi w państwie (takiinny-mi jak np. podziały religijne czy klasowe) mogą wyda-wać się – z punktu widzenia władz centralnych – zjawiskiem bardzo nie-korzystnym i tak najczęściej są traktowane przez polityków działających w politycznych centrach państw Europy Środkowej i Wschodniej. Należy jednak pamiętać, że w krajach jednolitych i silnie scentralizowanych owych podziałów (różnego rodzaju) jest znacznie mniej niż w systemach rozpro-szonych. Są one za to znacznie bardziej utrwalone i angażują znacznie więcej obywateli, niż ma to miejsce w systemach rozproszonych. W konsekwencji, jeżeli w państwie scentralizowanym wybuchnie konflikt na bazie którego-kolwiek z istniejących podziałów socjopolitycznych, władze centralne sta-ją wobec poważnego problemu, gdyż w ów konflikt angażuje się całe społe-czeństwo. Wygaszenie takiego sporu, związanego z koniecznością znalezienia rozwiązań satysfakcjonujących dla każdej ze stron, to bardzo skomplikowa-na operacja. Jeżeli skomplikowa-natomiast konflikt wybucha w systemie rozproszonym, to państwo jest zawsze silniejsze od grupy znacznie od niego mniejszej. Mimo wszystko ryzyko poważnego kryzysu wydaje się w takiej sytuacji znacznie mniej poważne 29.
29 Ibidem, s. 39‒40.
Myśl społeczna i polityczna
132
Bibliografia
Opracowania zwarte
Bäcker R.: Międzywojenny eurazjatyzm. Od intelektualnej kontrakulturacji do totalitary-zmu? Łódź, Wydawnictwo Ibidem, 2000.
Calhoun C.: Nacjonalizm. Przeł. B. Piasecki. Warszawa, Wydawnictwa Akademic-kie i Profesjonalne, 2007.
Chlebowczyk J.: O prawie do bytu małych i młodych narodów. Warszawa–Kraków, Ślą-ski Instytut Naukowy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
Esman M.J.: Ethnic Politics. New York, Ithaca, 1994.
Horowitz D.L.: Ethnic Groups in Conflict. Berkeley–Los Angeles–London, Universi-ty of California Press, 1985.
Hroch M.: Małe narody Europy. Przeł. G. PaŃko. Wrocław, Wydawnictwo Ossoli-neum, 2003.
KŁosowska A.: Kultury narodowe u korzeni. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PAN, 1996.
MyŚliwiec M.: Pozycja partii regionalnych w systemie politycznym współczesnej Hiszpa-nii. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2014.
Nowicka E.: Bunt i ucieczka. Warszawa, Wydawnictwo PWN, 1972.
Sondeig d’Opinió Catalunya 2010. Barcelona, Institut de Ciències Polítiques i Socials, 2012.
Znaniecki F.: Współczesne narody. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Nauko-we, 1990.
Znaniecki F.: Socjologia wychowania. T. 1. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Na-ukowe, 1973.
Żelazny W.: Etniczność: ład, konflikt, sprawiedliwość. Poznań, Wydawnictwo Poznań-skie, 2006.
Czasopiśmiennictwo
Bäcker R.: Typologia współczesnych europejskich nacjonalizmów. „Acta Bythoniensia”
2006, nr 1.
•
133
Kilka refleksji na temat sposobu definiowania pojęcia „grupy etnicznej”…
MaŁgorzata MyŚliwiec