Kolejną ważną sprawą, którą należałoby poruszyć, stanowią możliwy do zaobserwowania związek i istniejąca korelacja pomiędzy strukturą społecz-ną oraz miejscem, jakie jednostka w niej zajmuje, a poziomem uczestnictwa w życiu publicznym. Uważam, że nie można pomijać tego aspektu i typu zależności, badając zachowania i postawy działającego obywatela. Nie mam zamiaru wnikliwie analizować tej problematyki, gdyż jest to obszar zdecy-dowanie zbyt szeroki i niemożliwe jest wyczerpujące omówienie go w tym artykule. Bogaty socjologiczny dorobek poznawczy tej sfery rzeczywistości społecznej i zasób teoretyczny z zakresu małych struktur społecznych, a tak-że zależności zachodzących pomiędzy jej podsystemami i elementami, wy-magają rozbudowanego opisu. Skoncentruję się natomiast na funkcji społe-czeństwa obywatelskiego.
Społeczeństwu obywatelskiemu w zależności od kryterium wyodrębniania przypisuje się bardzo różne funkcje, mieszczące się w specyficznych warun-kach polskiej rzeczywistości. Wśród nich wymieniamy następujące funkcje:
ochronną, kontrolną, socjalizacyjną, ekspresyjną, edukacyjną i organizacyjną 14. Najważniejszą funkcją społeczeństwa obywatelskiego jest funkcja ochron-na, w tym kształtowanie ładu społecznego. Jej istotę stanowi ochrona sfery prywatnej przed ingerencją państwa, a przez to zabezpieczenie autonomii sfery społecznej. W tej funkcji można zauważyć poglądy głoszone już przez Johna Locke’a i Adama Smitha. Podkreślali oni, że to właśnie w społeczeń-stwie istnieją warunki dla rozwoju sfery politycznej. Zasadniczym zadaniem
13 F. Fukuyama: Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. Przeł. A. i L. Śliwa. Warszawa, PWN, 1997, s. 14.
14 P. Broda-Wysocki: Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Warszawa, IPiSS, 2003, s. 37.
103
Rola społeczeństwa obywatelskiego w kształtowaniu ładu społecznego
społeczeństwa obywatelskiego jest ochrona autonomii jednostki, sprzyjanie rozwojowi jej praw naturalnych oraz zabezpieczenie własności z uwzględ-nieniem interesu publicznego.
Funkcja kontrolna polega na obserwacji i kontroli organów władzy pań-stwowej, co skłania je do większej rozwagi w podejmowaniu decyzji.
Celem funkcji socjalizacyjnej jest pobudzenie obywateli do aktywnego uczestnictwa w demokracji, która ma wpływ na rekrutację elit mogących kierować państwem. Funkcja ta nawiązuje do refleksji Alexisa de Tocque-ville’a uważającego, że społeczeństwo obywatelskie jest szkołą demokra-cji nie tylko wpływającą na formowanie poglądów politycznych, lecz także obywatelskich wzorów postępowania przez codzienną praktykę. Najlepszą metodą są liczne stowarzyszenia wolnych obywateli kształtujące cnoty ak-ceptacji, uczciwości, odwagi obywatelskiej i zaufania. Tocqueville podkreś-lił, iż zarówno państwo, jak i społeczeństwo stanowią niezbędne komponen-ty samorządności 15.
Funkcja ekspresyjna bazuje na poglądach Jürgena Habermasa, który za-kłada, że w ramach społeczeństwa obywatelskiego budowane są plurali-styczne więzi społeczne, a różne formy partycypacji i zrzeszania się oby-wateli wpływają na system polityczny i gospodarczy. Jądro społeczeństwa obywatelskiego kształtują zatem spontanicznie powstające zrzeszenia, orga-nizacje, które podejmują, uogólniają i nagłaśniają w sferze publicznej spo-łeczne problemy, mające często swe źródła w obszarze życia prywatnego.
Tego typu społeczeństwo obywatelskie jest czułe na problemy, lecz brakuje mu niektórych zasad postępowania.
Funkcja edukacyjna jest niezwykle istotna dla demokracji młodych, któ-ra po rozwinięciu zasad demokktó-racji na płaszczyźnie narodowej zapomina o płaszczyźnie lokalnej. Modeluje ona demokratyzację płaszczyzny lokalnej.
Funkcja organizatorska ma wpływ na ukształtowanie pluralizmu spo-łecznego. Społeczeństwo obywatelskie poprzez sieci stowarzyszeń, inicja-tyw i ruchów angażujących różnych jego członków umożliwia neutralizo-wanie konfliktów społecznych.
Organizacja obywatelska to forma oddolnego organizowania się społe-czeństwa, tworzącego samodzielny podmiot społeczny o wykształconej toż-samości ‒ stanowi filar każdego społeczeństwa demokratycznego 16. Nieza-leżnie od przyjętej formy wspólnego działania, korzystnie przyczynia się ona do rozwiązywania wielu lokalnych kwestii i tworzenia partnerstwa społecz-nego władzy. Takie postawy obywatelskie wpływają na tworzenie się, a
na-15 Ibidem, s. 38.
16 E. Balawajder: Społeczeństwo obywatelskie. Lublin, Wydawnictwo Katolickiego Uniwer-sytetu Lubelskiego, 2007, s. 185.
Myśl społeczna i polityczna
104
stępnie umacnianie się elit lokalnych, które po pewnym czasie definiują swo-je role w postaci zobowiązania do działania prospołecznego.
Współczesne oblicze samoorganizacji społeczeństwa nieco różni się od wzorców z XIX wieku, w którym dominującą formą była samoorganizacja życia społecznego w kategoriach bardziej prywatnych. Na ziemiach polskich rozwijała się ona w opozycji do struktur władzy zaborczej narzuconej społe-czeństwu. Do czasu transformacji w latach 90. XX wieku Polska była państwem opiekuńczym, w którym wszystkie funkcje socjalne leżały w kompetencji wła-dzy państwowej. Zmiana w polityce społecznej Polski umożliwiła przekaza-nie części kompetencji w zakresie realizacji celów polityki społecznej orga-nizacjom pozarządowym. Można zatem powiedzieć, że w pewnym stopniu państwo zostało zwolnione z odpowiedzialności za sferę polityki społecznej.
Decentralizacja polityki społecznej w Polsce miała doprowadzić do przy-wrócenia samodzielności, samorządności i odpowiedzialności społeczności lokalnych za zaspokojenie potrzeb i tworzenie warunków harmonijnego roz-woju, do ponownego wykształcenia umiejętności samopomocy i zaradności, do odbudowy więzi w społecznościach lokalnych, poczucia przynależności i kształtowania tożsamości 17. Rola samoorganizacji obywatelskiej jest decy-dująca w rozwiązaniu problemów szczebla lokalnego oraz realizacji celów polityki społecznej i ładu społecznego.
Po okresie dynamicznego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w pierw-szej połowie lat 90. XX wieku w Polsce nastąpił jego kryzys. Jedną z przy-czyn tego był brak zaangażowania państwa polskiego w rozwój i kształto-wanie sektora pozarządowego, który rozwijał się przede wszystkim dzięki mechanizmom samorozwojowym, samoobronnym i samoedukacyjnym oraz pomocy zagranicznej.
Samoorganizacja obywatelska ma duże znaczenie w wielu dziedzinach życia społecznego i w funkcjonowaniu instytucji. Jedną z nich jest polityka społeczna, w której szczególne znaczenie przypisuje się samoorganizacji sek-tora pozarządowego, zwłaszcza seksek-tora trzeciego. Obejmuje on sformalizo-wane organizacje non profit oraz ruchy i organizacje nieformalne. Wszelkie przejawy samoorganizacji obywatelskiej sektora pozarządowego mogą być skutecznym narzędziem do walki o wolność adresatów polityki społecznej, m.in. bezrobotnych, bezdomnych, niepełnosprawnych i ubogich. Państwo, nie będąc w stanie rozwiązać licznych problemów socjalnych, oczekuje od sił społecznych współdziałania. Dlatego wiele nadziei pokłada się w rozma-itych formach nowej samoorganizacji obywatelskiej. Od czasu transformacji ustrojowej kraju znaczenie samoorganizacji obywatelskiej w polityce
społecz-17 Ibidem, s. 183.
105
Rola społeczeństwa obywatelskiego w kształtowaniu ładu społecznego
nej zaczęło wzrastać. Decentralizacja ma być sposobem na zaktywizowanie środowisk lokalnych na tyle, że poprawią jakość usług społecznych i przesta-nie to być troską wyłączprzesta-nie rządów. Jednak z powodu istprzesta-nienia wielu man-kamentów decentralizacji należy mówić o pozornej samorządności samo-rządów, o czym świadczy na przykład przekazanie samorządom lokalnym zadań bez uprawnień decyzyjnych oraz uzależnienie finansowe od szczebla rządowego i jego nadzór. Innym problemem, mimo prawnych możliwości samoorganizowania się, jest pasywna postawa wśród lokalnych mieszkań-ców, którzy z jednej strony narzekają i borykają się z trudnościami, obwiniając państwo i samorządy o opieszałość, z drugiej zaś nie korzystają z prawa do obrony własnych problemów i interesów na szczeblu lokalnym. Ludzie akty-wizują się jedynie wtedy, kiedy ich interes jest bezpośrednio zagrożony, lub wtedy, kiedy mają do załatwienia konkretną sprawę, natomiast z reguły nie wykazują większego zainteresowania tym, co ich bezpośrednio nie dotyczy.
Zaangażowanie w organizacje pozarządowe jest niewielkie, tylko jeden na czterech dorosłych Polaków deklaruje przynależność do jakiejś organiza-cji, jeden na sześciu raz w roku wspiera organizacje swoją bezpłatną pracą, a 26% dorosłych Polaków należy do jakiejś organizacji typu non profit. Naj-więcej Polaków należy do związków zawodowych ‒ 8%, tyle samo osób dzia-ła w dziedzinie usług socjalnych, pomocy społecznej i humanitarnej. W or-ganizacjach związanych z rekreacją, sportem i kulturą członkostwo wynosi 7%, a sektory takie jak ochrona zdrowia i środowiska, rozwój lokalny i reli-gia mają mniejszą bazę członkowską, wynoszącą 2% lub mniej 18. Tylko spo-łeczeństwo obywatelskie oparte na samoorganizacji jest gwarantem realizacji wielu celów polityki społecznej i ładu społecznego. Wysoki stopień zaangażo-wania i aktywność społeczna mieszkańców danej społeczności lokalnej mają wpływ na rozwiązanie takich problemów jak bezrobocie, bezpieczeństwo, ubóstwo, sprawy mieszkaniowe, na podmioty działające na danym terenie, a nawet na rozliczanie lokalnych decydentów z obietnic przedwyborczych.
Samoorganizacja obywatelska polega głównie na zaangażowaniu pod-miotów działających na danym terenie i budowaniu dobrobytu społecznego.
Dużą rolę odgrywają w tym następujące formy samoorganizacji obywatelskiej:
1) samorząd; 2) organizacje pozarządowe; 3) partie polityczne; 4) organizacje społeczne. Podmioty te powinny współpracować dla danego regionu na za-sadzie partnerstwa, równości, wspierania się i wzajemnego zaufania. Samo-rząd lokalny powinien współpracować z partnerami społecznymi. Przy kon-solidacji działań samorządy mogą rozwiązać wiele problemów społecznych.
18 R. Skrzypiec: Scena aktywności zinstytucjonalizowanej (sformalizowanej). W: Samoorganiza-cja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie. Red. P. GliŃski, B. Lewenstein, A. SiciŃski. Warszawa, IFiS, 2004, s. 270.
Myśl społeczna i polityczna
106
Zakończenie
Demokracja, czyli „władza ludu”, to aktualny temat w europejskiej teorii polityki i społeczeństwa. Koniec komunizmu w krajach Europy Środkowo--Wschodniej zapoczątkował proces budowy społeczeństwa obywatelskie-go, jego elit i liderów. Chociaż aktywność mieszkańców Polski jest jeszcze niewielka, to najważniejsze, aby była ona działalnością społeczną. Kształ-towaniem ładu społecznego należy zainteresować młode pokolenie. Społe-czeństwo obywatelskie łączy sferę publiczną i prywatną. Szeroki margines swobody dla obywatelskiej inicjatywy w parze z chęcią uczestnictwa w zbio-rowości lokalnej pozwalają na realizowanie działań poza państwem. Pomi-mo próby stworzenia nowego typu kultury skierowanego na powszechną emancypację obywatelskich mas mieszkańcy nie wykorzystują w pełni in-strumentów danych im przez demokrację, czego przykładem może być ni-ski udział w wyborach samorządowych, stanowiący jedną z form nacisku na władzę, lub stosunkowo niewielki odsetek osób faktycznie działających w fundacjach i zrzeszeniach. Regres demokracji partycypacyjnej ma więc istotne znaczenie dla kształtowania ładu społecznego obywateli i ideału od-dolnej aktywności. Proces przechodzenia społeczeństw obywateli (civic so-ciety) w autentyczne społeczeństwo obywatelskie rozpoczyna się w momen-cie, gdy jednostka zaczyna czuć się odpowiedzialna za sprawy i wydarzenia, które zachodzą w jej najbliższym otoczeniu.
Bibliografia
Opracowania zwarte
Balawajder E.: Społeczeństwo obywatelskie. Lublin, Wydawnictwo Katolickiego Uni-wersytetu Lubelskiego, 2007.
Broda-Wysocki P.: Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Warszawa, IPiSS, 2003.
Fukuyama F.: Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. Przeł. A. i L. Śliwa. Warszawa, PWN, 1997.
Giddens A.: Socjologia. Przeł. A. SzulŻycka. Warszawa, PWN, 2007.
Schumpeter J.A.: Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Przeł. M. RusiŃski. Warszawa, PWN, 1995.
Skrzypiec R.: Scena aktywności zinstytucjonalizowanej (sformalizowanej). W: Samoorga-nizacja społeczeństwa polskiego: III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie.
Red. P. GliŃski, B. Lewenstein, A. SiciŃski. Warszawa, IFiS, 2004.
Społeczeństwo obywatelskie. Red. M. Witkowska, A. Wierzbicki. Warszawa, ASPRA--JR, 2005.
Wnuk-LipiŃski E.: Socjologia życia publicznego. Warszawa, Scholar, 2005.
107
Rola społeczeństwa obywatelskiego w kształtowaniu ładu społecznego
•
Jan RÓg