Teoria gier powstała około połowy XX wieku na gruncie matematyki 1. Zasad-niczym elementem tej części matematyki jest badanie sytuacji konfliktowych, głównie przez tworzenie i analizę matematycznych modeli takich sytuacji.
Niemal od samego początku istnienia teorii gier wiązano nadzieję z zasto-sowaniem jej w naukach społecznych. Pojawiło się bowiem przekonanie, że teoria ta będzie przydatna nie tylko do czysto matematycznych, abstrakcyj-nych rozważań o naturze konfliktu, ale także do rozwiązywania problemów badawczych związanych z realnymi konfliktami interesów w sferze społecz-nej, politycznej i gospodarczej.
Stąd właśnie wzięło się zainteresowanie ekonomistów, socjologów i poli-tologów teorią gier. Jej dynamiczny rozwój i popularność są zatem zasługą nie tylko matematyków czy przedstawicieli nauk przyrodniczych (na przy-kład biologów, fizyków). Dominacja metod ilościowych w naukach
społecz-1 W literaturze przyjmuje się rok społecz-1944, kiedy ukazała się książka Theory of Games and Eco-nomic Behavior Johna von Neumanna i Oskara Morgensterna. Teoria gier nie wzięła się jednak znikąd, lecz była konsekwencją wcześniejszych dokonań, takich jak sformułowanie problemu Waldegrave’a (XVIII wiek) czy twierdzenie o minimaksie von Neumanna (1928). Polski ślad to publikacja reprezentanta tzw. lwowskiej szkoły matematycznej Hugo Steinhausa: Definicje potrzebne do teorii gry i pościgu. Lwów, Złota myśl akademicka, 1927 [wg innych źródeł: 1925].
53
Teoria gier w badaniu polityki na przykładzie gier z naturą
nych w latach 50. XX wieku oraz komputeryzacja stworzyły podatny grunt dla teorii gier, dla której w Stanach Zjednoczonych w czasach zimnowojen-nych przewidziano rolę szczególną – miała być skutecznym narzędziem w rękach analityków pracujących w think tankach opracowujących strate-gie dla państwa, a nie tylko tematem akademickich dyskusji na uniwersy-tetach.
Teoria gier szybko znalazła także inne zastosowania. W naukach ekono-micznych stała się popularna między innymi dzięki Johnowi Nashowi, który zdefiniował tzw. ekwilibrium Nasha 2. Kolejne kamienie milowe w rozwoju teorii gier to prace Thomasa Schellinga, w tym najbardziej znana The Strate-gy of Conflict 3. Schelling, chociaż z wykształcenia ekonomista, specjalizował się w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego i strategii nuklearnej. W 2005 roku otrzymał (wraz z Robertem Aumanem) Nagrodę Nobla z ekonomii za analizę konfliktu i kooperacji. Kolejne Nagrody Nobla z ekonomii dla uczo-nych zajmujących się tą dziedziną popularyzowały ją wśród szerszej publicz-ności spoza świata akademickiego i wzbudzały żywe zainteresowanie me-diów 4. Tworzyło to mylące wrażenie, że teoria gier jest bardzo obiecującym, nowoczesnym narzędziem, za pomocą którego naukowymi metodami bę-dzie można rozwiązać wiele problemów w zupełnie różnych bę-dziedzinach życia. Przeświadczenie, że teoria gier stanowi uniwersalny lek na wiele bo-lączek współczesnej cywilizacji, jest zdecydowanie na wyrost.
Zauważmy jednak, że badania ekonomistów nad teorią gier odzwiercied-lały pewien globalny proces: po zakończeniu zimnej wojny wydawało się, że rywalizację militarną i polityczną zastąpi „cicha” konkurencja gospodar-cza pomiędzy światowymi potęgami. Wraz z triumfem demokracji liberal-nej państwa rozwinięte miały wyrzec się otwartych starć zbrojnych (wojen
„gorących”) 5. Trendy gospodarcze lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, takie jak globalizacja, ekspansja wolnego rynku, gwałtowny rozwój rynków finan-sowych i nowych technologii, sprawiły, że niektóre korporacje międzyna-rodowe zaczęły dysponować większymi budżetami niż państwa, a przed-siębiorstwa miały czasami większy wpływ na sprawy publiczne niż rządy.
Kluczem do dominacji w polityce międzynarodowej zdawał się być poten-cjał gospodarczy, kontrola nad sektorem bankowym, rynkami
finansowy-2 Badacz w 1994 roku za swój wkład w teorię gier otrzymał Nagrodę Nobla z ekonomii. Wraz z nim nagrodzeni zostali Reinhard Selten i John Harsanyi ‒ również za zasługi na tym polu.
3 T. Schelling: The Strategy of Conflict. Cambridge, Harvard University Press, 1960.
4 Niemal regularnie wśród noblistów pojawiają się naukowcy nagradzani właśnie za teorię gier. Poza już wymienionymi byli to: Leonid Hurwicz, Eric S. Maskin, Roger B. Myerson (2007);
Alvin E. Roth i Lloyd S. Shapley (2012); zaś w 2014 roku francuski ekonomista Jean Tirole.
5 Spekulował o tym Francis Fukuyama: The End of History and the Last Man? New York, Free Press, 1992.
Teoria polityki
54
mi i walutowymi, nadwyżka w handlu zagranicznym, innowacyjność. Styk globalnej polityki i ekonomii, czyli międzynarodowe stosunki gospodarcze, to istotne zagadnienie w badaniach nad polityką międzynarodową. Teoria gier doskonale wpasowywała się w tę problematykę, próbując odpowiadać na pytanie: „Jak wygrać globalizację?”. W praktyce okazało się jednak, że odpowiedź nie jest łatwa i że wcale nie jest ona oczywista, nawet jeżeli ko-rzysta się z odpowiednich narzędzi 6.
Podsumowując dotychczasowy dorobek teorii gier w socjologii i pokazu-jąc jej niektóre zastosowania, pisze Jacek Haman o niespełnionych przez nią obietnicach. Według badacza teoria gier to dziedzina atrakcyjna i wartościo-wa, jednak jej znaczenie jest ograniczone między innymi z winy samych so-cjologów. Jest postrzegana jako zagadnienie trudne (matematyka!), kryty-kowana za kwantyfikowalność (wszak nie wszystko jest mierzalne). Opiera się ona na podejściu racjonalnego wyboru, które również bywa atakowane 7. Choć Haman przecenia nieco rolę teorii gier w pozostałych naukach spo-łecznych, trafnie zauważa, że „nie może rościć sobie prawa do bycia »teorią wszystkiego«” 8. Z kolei konkretny i przekonujący model badawczy oparty na teorii gier przedstawił inny polski socjolog, Marek Kamiński 9.
Podsumowując słowami Ziemowita J. Pietrasia, „teoria gier definiowana jest na trzy sposoby: jako metoda badawcza, teoria skutecznego działania oraz jako teoria skutecznego rozwiązywania konfliktów” 10. Jako metoda ba-dawcza jest przydatna w naukach politycznych i pozwala na opisanie oraz wyjaśnienie problemu badawczego, odwołuje się zatem do funkcji deskryp-tywnej i eksplanacyjnej nauki. Jako teoria skutecznego działania i teoria sku-tecznego rozwiązywania konfliktów może być użyteczna dla decydentów
6 Jako ciekawostkę można przypomnieć negocjacje na temat zadłużenia prowadzone przez rząd grecki z Europejskim Bankiem Centralnym, Międzynarodowym Funduszem Wa-lutowym i Komisją Europejską w 2015 roku. Ówczesny minister finansów Grecji, ekonomi-sta, Janis Warufakis, określany był przez media „specjalistą od teorii gier”, co rzekomo miało mu dawać przewagę w rokowaniach, jednak szybko podał się do dymisji, a Grecja przyję-ła proponowane jej warunki. Zob. C. Matlack: Greece’s New Finance Minister Is Brilliant. So Why Does He Make Everyone So Nervous? W: Bloomberg. https://www.bloomberg.com/news/
articles/2015-02-02/greece-s-new-finance-minister-is-brilliant-so-why-does-he-make-everyone-so-nervous- [data dostępu: 25.03.2017]. Por. J. Varufakis, S.P. Hargreaves-Heap: Game Theory.
A Critical Introduction. London, New York, Routledge, 1995.
7 J. Haman: Gry wokół nas. Socjolog i teoria gier. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scho-lar, 2014, s. 15‒26.
8 Ibidem, s. 22.
9 M. KamiŃski: Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego więzienia. Warszawa, Oficyna Naukowa, 2006.
10 Z.J. PietraŚ: Decydowanie polityczne. Warszawa‒Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 179.
55
Teoria gier w badaniu polityki na przykładzie gier z naturą
oraz analityków (ekspertów, doradców), którzy proponują tym pierwszym strategie i rozwiązania. W nauce odpowiadałoby to funkcji prognostycznej i instrumentalnej.