twierdzenia teoretyczne wiążą pojęcia ze sobą, pozwalają wyobrazić sobie wzajemne relacje pomiędzy zjawiskami w świecie empirycznym

4. twierdzenia połączone są w określone formy czy schematy, w celu zrozumienia wzajemnych stosunków między zjawiskami – TEORIE

Zapamiętajmy tę złotą myśl w odniesieniu nie tylko do strategii. Szerzej w pracy cytowanego autora pt. Traktat o strategii, wyd. II, Warszawa 2003. Tłumaczenie robocze: Gawliczek P i zespół, materiał niepublikowany, w zbiorach Katedry Strategii AON.

POJĘCIA są elementami składowymi teorii, zbudowanymi za pomocą systemów definicji

Pojęcia są wzajemnie powiązane za pomocą TWIERDZEŃ TEORETYCZNYCH

Twierdzenia teoretyczne rzadko występują pojedynczo, zazwyczaj są zorganizowane w postaci systemów twierdzeń →

FORM TEORETYCZNYCH, podstawy TEORII

ZAŁOŻENIA POJECIA TWIERDZENIA PRAWA SYSTEMY TWIERDZEŃ, TEORIE

Przyjmowane bez badań pewniki, aksjomaty ontologiczne, epistemologiczne, aksjologiczne i metodologiczne

Zwróćmy uwagę na logikę pierwszych etapów tego procesu – najpierw

definio-wanie pojęć z terminów denotujących rzeczywistość, i dopiero wtedy

formułowa-nie tez, twierdzeń, teraz już jednoznacznych, zrozumiałych, komunikatywnych.117 Uprzedzając tok wykładu powiemy, że na tym właśnie głównie etapie jest aktualnie proces budowy teorii bezpieczeństwa.

Rys. 51. Etapy budowy teorii wg J.H. Turnera

Wskazana na schemacie postępująca celowa integracja terminów, pojęć, twier-dzeń prowadzi do budowy tzw. systemów teoretycznych. Pod tym terminem rozu-mieć będziemy struktury wiedzy złożone z powiązanych ze sobą pojęć, zmiennych oraz twierdzeń, umożliwiających wyprowadzanie z nich kolejnych twierdzeń, roz-wijanie danej struktury. Takimi właśnie strukturami, systemami teoretycznymi są

teorie. Jak powstają te złożone konstrukty wyjaśniające nam elementy

rzeczywi-stości? Najogólniej proces ten można opisać jako sekwencję trzech etapów działal-ności badawczej:118

• w pierwszej kolejności, z zasady, tworzy się opisowe (fenomenologiczne) teorie, wnoszące tylko usystematyzowane opisy i klasyfikacje obiektów. Nie wnikają one głęboko w wewnętrzne mechanizmy, nie analizują natury badanych zja-wisk i dlatego nie wykorzystują bardziej złożonych obiektów abstrakcyjnych, chociaż, co oczywiste, w określonej mierze tworzą schematy i pewne idealiza-cje badanych obszarów zjawisk. Fenomenologiczne teorie podejmują przede wszystkim zadanie uporządkowania i pierwotnego uogólnienia faktów.

117 Zob. też poziomy teorii w podobnym ujęciu Parsonsa i Shilsa, w: T. Parsons, Edward A. Shils (1962), Towarda General Theory ofAction, New York: Harper &Row, s. 50-51.

118 Wykorzystano materiał z wiki.pskovedu.ru

TEORIA

STOSUNKI MIĘDZY POJĘCIAMI

SYSTEMY DEFINICJI

ABSTRAKCYJNYCH I OPERACYJNYCH

SYSTEMY TERMINÓW

DENOTUJĄCE CECHY ŚWIATA b u d o w a t e o r i i

mułowane są w zwykłych, naturalnych językach, z zastosowaniem specjalnej terminologii odpowiadającego im obszaru wiedzy. Mają w przeważającej mie-rze charakter jakościowy. Teorie opisowe spotykamy z reguły na pierwszych poziomach, stopniach rozwoju jakiejkolwiek nauki, dla których właściwe jest gromadzenie, systematyzacja i uogólnianie faktów empirycznych.

• wraz z  rozwojem poznania naukowego teorie fenomenologiczne ustępują miejsca teoriom wyjaśniającym (nie-, postfenomenologicznym). Teorie te nie tylko wyrażają istniejące związki między zjawiskami i ich właściwościami, ale i ujawniają głęboki wewnętrzny mechanizm badanych zjawisk, procesów,

ich konieczne sprzężenia, istniejące relacje, tzn. ich reguły, prawa, zasady.

Są to już nie empiryczne, a teoretyczne reguły, zasady, formułowane już nie bezpośrednio na podstawie badania danych doświadczalnych, a  w  drodze określonych działań myślowych prowadzonych z obiektami abstrakcyjnymi,

idealizowanymi. Właśnie istnienie tego typu teorii może świadczyć

o dojrza-łości nauki. Dyscyplinę można uznać za naukową tylko wtedy, gdy pojawiają się w niej teorie wyjaśniające.

• kolejne próby podważenia, obalenia teorii…

Co dalej? Teoria, której nie da się zaprzeczyć, nie jest teorią naukową – twierdzi K. Popper. Pojawią się więc, wcześniej czy później, nowe fakty, nowe metody, nowe twierdzenia i …nowe teorie, nowe paradygmaty. W tym tkwi siła i piękno Nauki.

Czy zawsze budowa teorii ma charakter procesu indukcyjnego (empiryczne-go)? Nie. Niekiedy, w zależności m.in. od rodzaju problemu, warunków, przygo-towania badacza, proces ten może mieć charakter dedukcyjny, prowadzić od wy-sunięcia teorii (teoretycznego opisu i wyjaśnienia, hipotezy) poprzez weryfikację jej elementów składowych do potwierdzenia (lub odrzucenia) teorii wyjściowej. Ogólne metody obydwu podejść ilustruje rys. 52.

Nie chodzi oczywiście o próby wartościowania powyższych podejść, lecz o ich znajomość i umiejętny wybór w zależności od warunków sytuacji.119

Literatura metodologiczna przypisuje teoriom naukowym wiele wymogów, cech właściwych i/lub koniecznych. Są to oczywiście stanowiska zróżnicowane orientacjami, podejściami ich autorów, niemniej można wskazać pewien obszar zgodności co do poniższych zapisów. Teoria naukowa powinna:

• być możliwie najlepiej i wszechstronnie udowodniona, • być podatna na sprawdzenie, podważenie, zmianę, • być możliwie prosta i … zgrabna (ładna),

119 Poruszana kwestię odnosi się do często spotykanego w praktyce wymogu/obowiązku formuło-wania hipotezy na etapie budoformuło-wania koncepcji badań, prac promocyjnych.

• wskazywać raczej na to, co się nie może stać z wyjaśnianymi zjawiskami, niż na to, co stać się może (K. Popper),

• ujawniać przyjęte założenia, defi nicje oraz użyte metody i narzędzia, • być spójna z bardziej ogólnymi teoriami naukowymi.

Uwadze i refl eksji polecam szczególnie ostatni z powyższych wymogów teorii. Może i powinien on budzić nasze wątpliwości, jako że z jednej strony traktowany jest często jako warunek sine qua non (np. w ocenie prac promocyjnych, dyserta-cji naukowych), z drugiej natomiast wpisuje się w konserwatywną postawę wo-bec rozwoju nauki (zob. s. 77. i nast.), przeczy możliwości rewolucyjnych odkryć, zmian, które z zasady podważają i obalają teorie ogólniejsze, nadrzędne. Kopernik miałby trudność uczynić swoje teorię „spójną z teoriami ogólniejszymi”…

Przejdźmy do zagadnienia funkcji spełnianych przez teorie naukowe. Nie po-winno dziwić, że teorie, jako element i wytwór nauki spełniają podobne do niej funkcje. Do najczęściej wymienianych należą:120

120 Szerzej m.in. : Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1999; Such J.,

Wstęp do metodologii ogólnej nauk, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1973. Rys. 52. Dwa warianty budowy teorii

SYSTEMATYZACJA konkretnej WIEDZY - wiążąc systemowo pojęcia, twierdzenia, subteorie;

oraz metody, techniki, narzędzia UKIERUNKOWANIE BADAŃ

- wskazując granice wiedzy/niewiedzy, hierarchizując problemy, formułując hipotezy itp.

KONTROLA SUBIEKTYWIZMU obserwacji, interpretacji - dając punkt wyjścia i kryteria badań Rys. 53. Funkcje teorii naukowych i ich znaczenie

Część autorów uzupełnia powyższą listę o  trzy jeszcze, wydaje się słuszne,

funkcje (rys. 54.).

 funkcja SYNTETYZUJĄCA – zbieranie, jednoczenie i porządkowanie oddzielnie funkcjonującej wiedzy;  funkcja WYJAŚNIAJĄCA – ujawnienie związków

przyczynowo-skutkowych, całości powiązań, relacji jakiegoś zjawiska (przedmiotu), jego istotnych cech, charakterystyk, form występowania, praw / zasad ewolucji;

 funkcja PROGNOSTYCZNA – przewidywanie, wnio-skowanie o istnieniu / możliwości zaistnienia niezna-nych wcześniej faktów, ich cech, relacji itp. na podsta-wie badań rzeczywistości istniejącej, jej dynamiki;  funkcja METODOLOGICZNA – formułowanie

języka oraz różnorakich metod, technik, narzędzi działalności badawczej, zasad, reguł jej organizacji i realizacji;

 funkcja PRAKTYCZNA – dostarczanie użytecznych dla praktyki norm, wskazówek, rozwiązań itp. po-zwalających optymalizować, racjonalizować, lepiej organizować i prowadzić praktyczne przekształcanie rzeczywistości.

Warto też, a może trzeba wspomnieć o artykułowanej niekiedy (a często nie-stety obserwowanej w  praktyce np. politycznej) funkcji ideologicznej. Jej istotę można wyrazić realizowanymi w jej ramach zadaniami uzasadniania pozanauko-wych tez, twierdzeń, rozwiązań w oparciu o autorytet nauki, z wykorzystaniem go w interesie osób, środowisk, partii, organizacji. Zależność od instytucji władzy i pełnienie wobec nich funkcji legitymizującej – niecna to funkcja, niegodna Na-uki i Naukowców. Pamiętamy: nauka powinna/musi służyć praktyce, ale nie może

być jej lokajem…Zapamiętajmy ten osąd. Noblesse oblige!

Teorie ogólne i teorie szczegółowe

Jak trafnie zauważa M. Karwat, „autorzy (zespoły badawcze) stają przed

wybo-rem, czy chcą uczynić przedmiotem dociekań zjawisko, proces itp. w całokształcie czy też w określonych aspektach (przekrojach), czy też wreszcie tylko pewne elementy, ogniwa — określone dziedziny, określone typy lub syndromy przedmiotu”. Czy, na

przykład, chcą badać bezpieczeństwo jako całościowy fenomen czy też tylko

bez-pieczeństwo wewnętrzne lub jakiś wybrany jego element, konkretny problem. Każdy

z możliwych wyborów obiektu, przedmiotu i zakresu badań prowadzić będzie do budowania teorii określonego, odmiennego rodzaju. Nie sposób udatniej i trafniej wyjaśnić różnice owych rodzajów teorii niż uczynił to prof. Karwat w odniesieniu do teorii polityki. Użyte przez tego autora kryteria oraz argumenty warto wykorzy-stać w naszym polu zainteresowania, w obszarze teorii bezpieczeństwa. Z tych też powodów oddajmy głos M. Karwatowi, śledząc jego klasyfikację teorii dokonaną pod kątem kryterium głównego – ogólności/szczegółowości (rys. 55.).121

Oczywiście niewłaściwym byłoby jakiekolwiek bezwarunkowe rangowanie wskazanych typów/rodzajów teorii – one wszystkie są ważne, potrzebne, wszystkie składają się na naukę i wiedzę.

Inny, ale nie sprzeczny podział teorii jest dorobkiem socjologów XX wieku, których stanowiska wyróżnia właściwa ich zdaniem kolejność budowy teorii

121 Zachęcam do lektury całości wystąpienia konferencyjnego prof. Karwata z racji jego szczególne-go uporządkowania logiczneszczególne-go i językoweszczególne-go oraz odniesienia ogólnoteoretyczneszczególne-go, właściweszczególne-go me-todologii wielu nauk, nie tylko nauk o polityce. Referat swój M. Karwat kończy konstatacją równie głęboką i trafną, jak i podaną ze swoistym humorem a może ironią? [Wyróżnienia –CR]: „W każdym

razie teoretyków jest wielu, w tym także przygodnych, wnoszących wkład niejako mimochodem; ale zachowując wdzięczność i uznanie dla wkładu kooperantów, pozostawmy miano teoretyka polityki

tym, dla których polityka jest przedmiotem samym w sobie, którzy zmierzają do syntezy i zajmują

się raczej treścią polityki (podłożem, mechanizmem funkcjonowania) niż zmienną i nieraz zwodniczą formą.” A w naukach o bezpieczeństwie, a w praktyce bezpieczeństwa teza ta i ocena zachowują swą

nej i teorii szczegółowych (rys. 56.). Zdaniem Talcotta Parsonsa teoria ogólna,

ro-zumiana jako oparta na jednym paradygmacie teoria całego systemu społecznego, którą można stosować do analizy niezliczonych aspektów zjawisk, stanowi odgórny punkt wyjścia i podstawę do wyprowadzania spójnych z nią teorii szczegółowych.

Z kolei Robert K. Merton, wprowadza pojęcie teorii średniego zasięgu jako odnoszącej się do zjawisk społecznych czy populacji, której nie da się ekstrapolo-wać do makroskali, ale może ona opisywać i wyjaśniać szczególne (wybrane, skon-kretyzowane) warunki życia społecznego.122 Jako walor tego typu teorii wskazuje, że sformułowane są na niższym poziomie abstrakcji, zawierając wyraźnie zdefi -niowane i zoperacjonalizowane pojęcia wkomponowane w twierdzenia o zależ-nościach zjawisk o ograniczonym zasięgu. I takie właśnie teorie czyni ów autor punktem wyjścia do stopniowej, oddolnej budowy teorii ogólnych.

Nie rozsądzając tego sporu po raz kolejny opowiemy się za kompromisem, możliwością i  celowością stosowania obydwu kierunków konstruowania teorii przez różnych badaczy, zespoły (to zależy…). Uznajmy też, że obydwa kierunki

122 Szerzej w Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa, PWN, 2002.

TEORIE

OGÓLNE