Dokumenty odwołujące się do koncepcji aktywnego starzenia się W roku 2006 na Cyprze rozpoczęto prace nad programem „Rozwój polityk mających na celu

wydłużenie życia zawodowego” [Eurofound, 2007]. Jednak w przesłanym do UE w roku 2011 programie osiągania celów strategii Europa 2020 nie ma wzmianki o aktywizowaniu zawodo-wym osób starszych – jako osoby zawodo-wymagające szczególnego wsparcia zawodo-wymieniane są kobiety, osoby o niskich kwalifikacjach oraz długotrwale bezrobotni. Osoby w wieku 50+ wspomniane są w tym dokumencie tylko raz, przy okazji wymieniania takiego instrumentu aktywnej polityki rynku pracy, jak subsydiowane zatrudnienie [Cyprus…, 2011, 2013]. Nic więc dziwnego, że Ko-misja Europejska w ocenie przesłanego dokumentu wskazała na konieczność uwzględnienia w nim działań na rzecz podnoszenia kwalifikacji starszych pracowników [EC, 2011].

12.4.2. Działania na rzecz pracujących

Polityka rynku pracy aktywizująca osoby starsze prowadzona była głównie w latach 2004-2008, gdy sytuacja gospodarcza Cypru była znacznie korzystniejsza. Od 2008 roku, gdy kraj dotknął kryzys ekonomiczny, wielu działań zaniechano, tłumacząc to koniecznością oszczęd-ności fiskalnych wymuszonych trudną sytuacją gospodarczą. Z tego powodu nie wprowadzono w ostatnich latach m.in. zmian w zasadach przyznawania świadczeń dla bezrobotnych. Także elastyczność rynku pracy, praca w niepełnym wymiarze czasu itp. są na Cyprze mniej popularne niż w krajach Unii Europejskiej. Jest to efektem sprzeciwu partnerów społecznych, zwłaszcza związków zawodowych, które w uelastycznianiu dostrzegają pewne zagrożenie dla praw pra-cownika. Władze Cypru musiały więc swoją politykę opierać na zachętach do zatrudniania dla pracodawców, a dla pracowników – do jak najdłuższego pozostawania na rynku pracy.

Jeśli chodzi o działania na rynku pracy, wykorzystywane są programy wspierania pracodaw-ców zatrudniających osoby starsze (50+), uznane za wymagające szczególnego wsparcia.

W takim przypadku istnieje możliwość pozyskania środków w wysokości do 13 000 euro, po-krywających do 65% wynagrodzenia brutto wypłacanego w trakcie pierwszych 12 miesięcy zatrudnienia. Dodatkowo pracownik może mieć pokryte koszty dojazdu do pracy. Jeśli osoba starsza jest niepełnosprawna, jej zatrudnienie może być również wsparte w ramach pomocy dla tej właśnie grupy – w tym przypadku istnieje możliwość pokrycia 75% kosztów pracy, w wy-sokości do 15 000 euro, w ciągu pierwszych 24 miesięcy zatrudnienia, pełnego pokrycia kosz-tów dojazdu oraz dotacji w wysokości do 5000 euro na adaptację miejsca pracy do specyficznych potrzeb zatrudnionego43.

Osoby pracujące korzystać mogą ze szkoleń współfinansowanych ze środków publicznych przez Zarząd Rozwoju Zasobów Ludzkich (Human Resource Development Authority). Ich koszt pokrywany jest z obowiązkowego narzutu na wynagrodzenia płaconego przez wszystkie pry-watne firmy od funduszu płac pracowników najemnych [CEDEFOP, 2012]. Choć szkolenia te mogą prowadzić podmioty prywatne lub publiczne, ich treść i zakres musi być zatwierdzona przez Zarząd. Wiek nie stanowi kryterium przyjmowania uczestników.

12.4.3. Działania na rzecz innych grup społeczno-zawodowych

W ostatnich latach istniał tylko jeden program skierowany do szczególnej grupy starszych pracowników. Ponieważ samozatrudnienie jest bardzo wysokie (w 2010 r. 34,9% osób powyżej 50. roku życia), postanowiono zachęcać do dalszego prowadzenia firmy także po ukończeniu 63 lat, a więc w wieku, który uprawnia do przejścia na wcześniejszą emeryturę. W ramach tego publicznego programu można było otrzymać kwotę 8700 euro na zakup urządzeń i wyposa-żenia niezbędnego do kontynuacji kariery zawodowej, aczkolwiek w tym przypadku pomoc uwarunkowana była spełnieniem kryterium dochodowego [Mestheneos, 2007].

12.4.4. Działania na rzecz bezrobotnych

Osoby w wieku powyżej 60 lat nieotrzymujące emerytury w ramach systemu zawodowego lub świadczenia ryczałtowego z kasy zapomogowej mogą po upływie zwyczajowych 156 dni (na taki okres, zgodnie z prawem cypryjskim, może być przyznany zasiłek dla bezrobotnych) ponownie otrzymać świadczenie z tytułu bezrobocia po wygaśnięciu przysługujących im praw, na tych samych warunkach, co świadczenie z tytułu choroby.

Osoby niespełniające warunków ubezpieczenia uprawniających do emerytury w wieku 63 lat mają prawo do pobierania świadczenia dla bezrobotnych do osiągnięcia wieku emerytal-nego, ale w żadnym przypadku nie po ukończeniu 65 lat. Prowadzący działalność na własny rachunek nie są uprawnieni do świadczenia z tytułu bezrobocia.

W latach 2009-2011 realizowany był na Cyprze specjalny program, dzięki któremu praco-dawcy z sektora prywatnego decydujący się na zatrudnienie osób bezrobotnych mogli uzyskać do 60% refundacji kosztów wynagrodzenia tych osób, w wysokości do 7200 euro. Dotację tę przyznawano na okres maksymalnie 6 miesięcy. Program był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach programu Kapitał Ludzki w perspektywie ra-mowej 2007-2013. Szacuje się, że dzięki temu rozwiązaniu pracę znalazło około 1200 bezro-botnych. W programie nie kierowano się jednak wiekiem kandydatów do pracy.

43 Informacje zawarte na stronie Ministerstwa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Cypru: http://www.mlsi.gov.cy/ mlsi/dl/dl.nsf/dmlschemes_en/dmlschemes_en?OpenDocument.

Osoby bezrobotne mogą równie skorzystać ze szkoleń i kursów finansowanych przez wspomniany wcześniej Zarząd Rozwoju Zasobów Ludzkich, zazwyczaj dofinansowywanych ze środków EFS. Wśród grup szczególnie dotkniętych wykluczeniem, mających uprzywilejo-waną pozycję w dostępie do takich szkoleń, osoby starsze nie są uwzględnione [CEDEFOP, 2012], chyba że są dotknięte niepełnosprawnością.

Priorytetem jest również wzmocnienie i modernizacja służb wpierających publiczne zatrud-nienie44.

12.4.5. Programy zdrowotne dla osób w wieku 50+

Na terenie Cypru nie ma specjalnych programów zdrowotnych ukierunkowanych na osoby w wieku 50+.

12.4.6. Stosowanie zarządzania wiekiem

Stosowanie zarządzania wiekiem nie jest rozpowszechnione na Cyprze. Z prowadzonych badań wynika [Age…, 2007], że tylko nieliczne firmy wprowadziły specjalne polityki dotyczące zatrudnienia wspierającego proces starzenia się45. Możliwości ponownego zatrudnienia są często dla emerytów niedostępne. Nie prowadzi się działań, których celem byłoby zaangażo-wanie osób starszych jako trenerów, a wiedza i doświadczenie, jakimi dysponują, nie są prze-kazywane młodszym pokoleniom. Nie ma wyczulenia na potrzeby osób starszych w miejscu pracy i zwiększonej ich świadomości [Christofides, 2012].

Kluczowymi graczami w obszarze projektowania i dostarczania usług szkoleniowych na Cy-prze są instytucje rządowe [Increasing…, 2007]. Dialog społeczny jest mocno zakorzeniony, stosunki przemysłowe opierają się na trójstronnej współpracy między partnerami społecznymi, występuje jednak tendencja do ograniczania się do negocjowania ogólnego poziomu płac, nie zaś warunków zatrudnienia, i do pomijania zagadnień takich jak płeć, wiek, szkolenia, mo-bilność, stres w pracy itp. [Employment…, 2007].

W efekcie, pomimo tradycyjnie silnych związków z Wielką Brytanią, jednym z europejskich liderów wdrażania tego podejścia do zarządzania, nieliczne przedsiębiorstwa decydują się na wprowadzenie zarządzania wiekiem. Wskazują na to powtarzające się w eksperckich opraco-waniach przykłady dobrych praktyk, bardzo często odwołujące się do działań realizowanych wiele lat temu. Można poniekąd powiedzieć, iż jest to odroczona konsekwencja małego zain-teresowania tamtejszych instytucji publicznych problemami osób starszych; bowiem zazwyczaj instytucje publiczne w dużym stopniu – poprzez promocję problemu, a zwłaszcza upowszech-nianie wiedzy na temat przyszłości rynku pracy – zachęcają do podejmowania pierwszych działań ukierunkowanych na wdrażanie zarządzania wiekiem. Widać, że Cypr znajduje się do-piero na etapie kształtowania polityki wobec osób starszych, zaś polityka aktywnego starzenia się jest co najwyżej dezyderatem.

44Informacje udało się uzyskać w trakcie kwerendy bibliotecznej projektu Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+ na Cyprze (kwiecień 2013 r.).

45 W trakcie gromadzenia danych na temat projektów dobrych praktyk napotkano duże problemy ze znalezieniem ta-kich firm.

12.5. Podsumowanie

Przeprowadzona w niniejszym rozdziale analiza jednoznacznie wskazuje, iż problematyka aktywnego starzenia się nie jest priorytetem na Cyprze. Jest to o tyle dziwne, że cypryjska pre-zydencja przypadała na drugą połowę Europejskiego Roku Aktywnego Starzenia się i Solidar-ności Międzypokoleniowej (trzymając się bardziej odpowiedniego tłumaczenia tego terminu na polski niż to oficjalne). Podejmowane działania skupiają się głównie na oddziaływaniu na zachowania na rynku pracy poprzez reformy systemu emerytalnego, w zdecydowanie mniej-szym stopniu – poprzez aktywną politykę rynku pracy.

W interesującej nas sferze zwraca uwagę pomoc okazywana przez władze cypryjskie star-szym samozatrudnionym osobom. Wsparcie to ma umożliwić lepsze wyposażenie warsztatu pracy, a w efekcie wydłużyć okres aktywności zawodowej. Decydenci odpowiedzialni za rynek pracy zazwyczaj w niewielkim stopniu zauważają grupę samozatrudnionych, a tymczasem po-trzebne są działania umożliwiające i jej reprezentantom dłuższą aktywność zawodową.

13.1. Zmiany demograficzne

Liczba ludności Hiszpanii w ostatnich dwóch dekadach nieprzerwanie rosła. Działo się tak jednak przede wszystkim dzięki napływowi imigracyjnemu, bowiem o ile pomiędzy 1990 a 2011 r. liczba ludności zwiększyła się ogółem o 8,339 mln, przyrost naturalny odpowiadał za wzrost populacji o 1,337 mln, a zatem za jedynie 16%. Przyczyną takiego stanu rzeczy była przede wszystkim bardzo mała skłonność ludności tego kraju do posiadania potomstwa – niska dzietność (tj. poniżej 1,5) odnotowywana jest bowiem nieprzerwanie od 1988 r., przy czym w ciągu ostatnich dwudziestu lat jedynie w 2006 r. przekroczony został poziom 1,4, podczas gdy w latach 1993-2002 dzietność znajdowała się wśród wartości „najniższych z niskich” (tzw. the lowest low fertility – tj. nie przekraczających 1,3).

Trwanie życia obywateli Hiszpanii należy do najdłuższych na świecie, a pod względem dłu-gości trwania życia w zdrowiu kraj ten zajmuje drugie miejsce w skali globalnej. W roku 2011 noworodek płci męskiej miał przed sobą 78,2 roku życia, zaś nowo narodzona dziewczynka – 84,4. W roku 2001 wielkości te równe były, odpowiednio, 75,6 i 82,9.

Połączenie długotrwałej niskiej dzietności i długiego trwania życia zazwyczaj prowadzi do bardzo wysokich odsetków osób starszych. W przypadku Hiszpanii czynnikiem nieco popra-wiającym strukturę wieku było dodatnie saldo migracji zagranicznych. Imigranci to obecnie (2011 r.) 12,1% ludności, zaś ciągły znaczący ich dopływ działa odmładzająco na strukturę wieku, substytuując niską dzietność.

W rezultacie odsetek osób w„sile wieku” jest obecnie w tym kraju bardzo wysoki (rys. 13.1). W nadchodzących dekadach – z uwagi na utrzymywanie się dzietności na niskim poziomie – oczekiwane jest szybkie starzenie się ludności, w tym i zasobów pracy.

Rozdział XIII